Klâsik Tefsirlerde Hamdele ve Salvele Geleneği: et-Taberî ve İbn Kesîr Örneği

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 8, 239 - 259

Ali Bulut

Öz

Genel olarak İslâm telif geleneğinde özelde klâsik tefsirlerin mukaddimelerinde hamdele ve salvelelere dair
oldukça geniş sayılabilecek bir literatürün varlığı söz konusudur. Bu makalede tefsirlerde yer alan ve içerikleriyle öne
çıkan “hamdele” ve “salvele” kısımları konu edilmiştir. Önce tefsirlerdeki hamdele ve salvelelere dair genel tasvir
amacıyla tanıtıcı bilgilere yer verilmiştir. Akabinde ilgili konular, içerik açısından zengin olan ve aynı zamanda genel
tabloya dair kanaat oluşturmaya yönelik önemli veriler içerdiği değerlendirilen Taberî (ö. 310/922)’nin Câmiu’l-beyân’ı
ile İbn Kesîr (ö. 774/1373)’in Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm’i temelinde ele alınmıştır. Bu sebeple adları geçen tefsirlere ait
hamdele ve salveleler içerikleri açısından tahlil edilmiştir. Böylece hamdele ve salvele bağlamında serdedilen bilgilerin
iki klâsik tefsir özelinde ortaya konulmasına gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hamdele, Salvele, Literatür, Tefsîru’t-Taberî, Tefsîru İbn Kesîr

Hamdalah and Salwalah Tradition in Tafsīr Literature: The Case of al-Tabarī and Ibn Kathīr

Öz

As a whole in the Islamic writing tradition, specifically in the introductions of classical tafsīr books, there is a
fairly extensive literature on hamdalah and salwalah. This article discusses the hamdalah and salwalah sections which
are prominent with their content. First, introductory information is given for the purpose of a general description of
hamdalah and salwalah in tafsīr books. Then, the relevant topics are discussed on the basis of Jāmi‘ al-bayān by al-Tabarī
(d. 310/922) and Tafsīr al-Qur’ān al-‘Azīm by Ibn Kathīr (d. 774/1373), which are rich in terms of content and are also
evaluated to contain important data for forming an opinion about the general picture. For this reason, hamdalah and
salwalah belonging to the aforementioned commentaries are analyzed in terms of their content. Thus, an effort has been
made to reveal the information presented in the context of hamdalah and salwalah in the context of two classical
commentaries.

Anahtar Kelimeler

Hamdalah, Salwalah, literature, Tafsīr al-Tabarī, Tafsīr Ibn Kathīr

Kaynakça

• Ahmed Muhtâr ‘Umer (1429/2008). Mu’cemu’l-luğati’l-‘Arabiyyeti’l-muâsıra. b.y.: Âlemu’l-Kutub, 5. Basım.
• Akar, A. M. (2024). “Şârihlerin Yaklaşımını Göstermesi Bakımından Fusûsu’l-hikem Şerhlerinde Besmele, Hamdele ve Salvele Yorumları”. Sufiyye 16, 1-26.
• ‘Ali ‘A. V. (2004). Fıkhu’l-luğa. (3. bs.). b.y.: Nehdatu Mısr li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘. Âlûsî (1417/1997), M. b. ‘A. Rûhû’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Arslan, S. (2021). “Hamdele-Salvele’nin Dili: Telifte Yetkinlik Aracı Olarak Berâ‘etu’l-İstihlâller”, Osmanlı Araştırmaları. Sayı: 57, s. 283-318.
• Bakkal (2013), M. C. Kur’ân-ı Kerîm’de “Hamd” Kavramı. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Beğavî, E. M. (1417/1997). Me‘âlimu’t-tenzîl. 8 cilt. (4. bs.). thk. M. ‘Abdullâh en-Nemr vd. Riyad: Dâru’t-Tayyibeti’n-Neşr ve’t-Tevzî’.
• Beydâvî, E. S. N. (1421/2000). Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. (1. bs.). Dımaşk-Beyrut: Dâru’r- Reşîd-Muessesetu’l-Îmân.
• Bikâî, E.-H. İ. (1415/1995). Nazmu’d-durer fî tenâsubi’l-âyâti ve’s-suver. (1. bs.). Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-‘Ilmiyye.
• Cevherî, İ. b. H. (1990). es-Sıhâh Tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed ‘Abdulgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-‘Ilm li’l-Melâyîn.
• Cezâirî, E. B. C. (1993/1414). Eyseru’t-tefâsîr li Kelâmi’l-‘Aliyyi’l-Kebîr. (1. bs.). b.y.: y.y.
• Ebû Hayyân, M. b. Y. (1412/1992). el-Bahru’l-muhît. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Ebu’s-Suûd, K.-K. (t.y.). Tefsîru Ebi’s-Suûd ev İrşâdu’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. thk. ‘Abdulkâdir Ahmed Ata). Riyad: Mektebetu’r-Riyâdi’l-Hadîse.
• Elmalılı, M. H. Y. (1935). Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Matbaai Ebi’z-Ziya.
• Ezherî, E. M. M. b. (t.y.). Tehzîbu’l-luğa. 3. Cilt thk. ‘Abdulhalîm en-Neccâr, 4. Cilt thk. Ahmed ‘Abdulalîm el-Berdûnî. Kahire: ed-Dâru’l-Mısrıyye.
• Ferâhîdî, H. b. A. (t.y.). Kitâbu’l-‘ayn. thk. M. Mahzûmî-İbrâhim es-Sâmerrâî. b.y.: Mektebetu’l-Hilâl.
• Feyyumî, H. E.-‘A. A. b. M. (t.y.). el-Misbâhu’l-munîr fî Ğarîbi’ş-Şerhi’l-kebîr. Beyrut: el-Mektebetu’l- ‘Ilmiyye.
• Feyzu’l-Kâşânî, M. M. (1982). Tefsîru’s-Sâfî. Beyrut: Muessesetu’l-‘Alemi li’l-Matbûât.
• Fîrûzâbâdî, M. (1385/1966). es-Sılât ve’l-buşer fi’s-salâti alâ Hayri’l-Beşer. nşr. M. Nureddîn Adnân vd. Dımaşk.
• Furât el-Kûfî, E.-K. (1412/1992). Tefsîru Furâti’l-Kûfî, thk. M. Kâzım. Beyrut: Muessesetu’n- Nu’mân.
• Hatîb eş-Şirbînî (t.y.). es-Sirâcu’l-Munîr. b.y.: el-Matba‘atu’l-Hayriyye.
• Hâzin, ‘A. b. M. (1415). Lubâbu’t-te’vîl fî me‘âni’t-tenzîl. (1. bs.). tsh. M. ‘Ali Şâhin. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-‘Ilmiyye. https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/ ال صلولة /(Erişim Tarihi: 12/09/2024).
• Işık, H. (1989). “Hz. Peygamber (s.a.s.)’e Salât ve Selâm Getirme ile İlgili Bir Araştırma”. Diyanet Dergisi. 25/4. 263-286.
• İbn Cüzey el-Kelbî, E.-K. M. (1415/1995). Kitâbu’t-teshîl li-‘ulûmi’t-tenzîl. (1. bs.). tsh.-thr. Muhammed Sâlim Hâşim. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye.
• İbn Ebî Şeybe, E. B., ‘A. (1409). el-Kitâbu’l-Musannef fi’l-Ehâdîsi ve’l-Âsâr. 7 Cilt. (1. bs.). thk. Kemâl Yûsuf el-Hût, Riyad: Mektebetu’r-Reşîd.
• İbn Ebî Zemenîn, E. ‘A. M. (1423/2002). Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîz. (1. bs.). thk. Huseyn b. Ukkâşe-M. b. Mustafa el-Kenz. b.y.: el-Fârûku’l-Hadîse.
• İbn Fâris, E.-H. A. b. Z. (1991) . Mu‘cemu mekâyîsi’l-luğa. thk. ‘Abdusselâm M. Hârun. Beyrut: Dâru’l-Cîl.
• İbn Kayyım el-Cevziyye (1407/1987). Celâ’u’l-efhâm fî fazli’s-salât ve’s-selâm alâ Muhammedin Hayri’l-Enâm. (2. bs.). thk. Şuayb el-Arnaût-Abdulkâdir el-Arnaût. Kuveyt: Dâru’l-‘Urûbe.
• İbn Kesîr, E-F. İ. (1412/1992). Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
• İbn Kesîr, E-F. İ. (1419). Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. (1. bs.). thk. Muhammed Huseyn Şemsuddîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye.
• İbnu’l-Cevzî, E.-F. (1422). Za‘du’l-Mesîr fî ‘Ilmi’t-Tefsîr. (1. bs.). thk. ‘Abdurrezzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî.
• İbnu’l-Kattâ‘, S. E.-K. ‘A. b. C. (1403/1983). Kitâbu’l-ef‘âl. (1. bs.). b.y.: Âlemu’l-Kutub. Karaman, H. vd., (2007), Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kurtubî, E. ‘A. M. (1387/1967). el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. (3. bs.). Kahire: Dâru’l-Kâtibi’l- ‘Arabiyye.
• Kuşeyrî, E.-K.‘A. (2000). Letâifu’l-işârât Tefsîr sûfî kâmil li’l-Kur’âni’l-Kerîm. (3. bs.). thk. İbrâhîm Besyûnî. el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-‘Âmme, b.y.
• Küçükkalay, H. (1969). Kur’ân Dili Arapça. Konya: Denizkuşları Matbaası.
• Mahmûd Şukrî el-Alûsî (1408/1988). Kitâbu’n-naht ve beyânu hakîkatihi ve nebzetun min kavâ‘idihi. thk. şrh. Muhammed Behçet el-Eserî. b.y.
• Mâverdî, ‘A. b. M. (t.y.). Tefsîru’l-Mâverdî-en-Nuketu ve’l-‘uyûn. tlk. ‘Abdulmaksûd b. ‘Abdirrahîm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye-Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye.
• Mekkî b. Ebî Tâlib (1429/2008). el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye. (1. bs.). el-İmârâtu’l-‘Arabiyyeti’l- Muttehide: Câmiatu’ş-Şârika.
• Mertoğlu, M. S. (2009). “Salâtü Selâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/23-24. İstanbul: TDV Yayınları. Muhammed es-Seyyid ‘Ali Belâsî (2003). “Arap Dilinde Naht”. çev. Mehmet Ali Şimşek. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7/2. 407-416.
• Mûsâ Cârullâh (t.y.). İlhâmu’r-Rahmân fî tefsîri’l-Kur’ân. Karaçi: Beytu’l-Hikme.
• Ahmed b. Hanbel (1421/2001). Musned, thk. Şu‘ayb el-Arnaut vd. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle.
• Necmuddîn en-Nîsâbûrî, E.-K. M. (1415). Αcâzu’l-beyân ‘an me‘âni’l-Kur’ân. (1. bs.). Beyrut: Dâru’lĞarbi’l- İslâmî.
• Nesefî, E. H. N. ‘U. b. M. (1440/2019). et-Teysîr fi’t-tefsîr. (1. bs.). İstanbul-Beyrut: Dâru’l-Lubâb.
• Ni‘metullâh en-Nahcuvânî (1325). el-Fevâtihu’l-ilâhiyye ve’l-mefâtîhu’l-ğaybiyye el-Muvaddah li’lkelimi’l-Kur’âniyye ve’l-hukmu’l-furkâniyye. (1. bs.). Dârul-Hilâfeti’l-‘Âliyye: el-Matba‘atu’l- ‘Usmâniyye.
• Râzî, F. M. (1401/1981). Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî el-müştehiru bi’t-Tefsîri’l-kebîr ve Mefâtîhi’l-ğayb. (1. bs.). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Semîn el-Halebî (1406/1986). ed-Durru’l-masûn fî ‘ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. (1. bs.). thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dımaşk: Dâru’l-Kalem.
• Serinsu, A. N. (2001). “Ahzâb Sûresi 56. Âyet Çerçevesinde Hz. Peygamber’e Salât ve Selâm Getirmenin Anlamı”. Dinî Araştırmalar. 4/10, 121-139.
• Subhî İbrâhîm es-Sâlih (1379/1960). Dirâsât fî fıkhı’l-luğa. (1. bs.). Dâru’l-‘Ilm li’l-Melâyîn, b.y.
• Sulemî, E. ‘A. M. (1421/2001). Hakâiku’t-tefsîr Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîz. (1. bs.). thk. Seyyid ‘İmrân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye.
• Suyûtî, C. ‘A. b. E. B. (1406/1986). el-Muzhir fi ‘ulûmi’l-luğa ve envâihe. thk. Muhammed Ahmed Câdulmevlâ Bek vd.), Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye.
• Suyûtî, C. ‘A. b. E. B. (1424/2003). ed-Durru’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr. (1. bs.) thk. ‘Abdullâh b. ‘Abdilmuhsin et-Türkî. Kahire: Merkezu Hecr.
• Şemseddin Sami (2015). Kamus-ı Türkî. haz. Paşa Yavuzarslan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. Basım.
• Taberî, E. C. M. b. C. (1422/2001). Tefsîru’t-Taberî Câmiu’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. (1. bs.). thk. ‘Abdullâh b. ‘Abdilmuhsin et-Türkî. Kahire: Hecr li’t-Tibâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘ ve’l-İ‘lân.
• Tabresî, E. ‘A. F. b. H. (1414/1994). Mecma‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Tezcan, T. (2017). “Davud-u Karsî’nin Besmele Şerhi’nin (Tahrirat ve Takrirat ale’l-Besmele ve’l-Hamdele ve’s-Salâti ve’s-Selâmi’l-Latîfe) Onun Tefsir Anlayışı Açısından Değerlendirilmesi”, (editör Bünyamin Çalık), Uluslararası Dâvûd-î Karsî Sempozyumu, 11- 14 Mayıs 2017, Kars Tebliğler, s. 143-151.
• Tezcan, T. (2019). “Bir Klişenin Şerhi: Hamdele, Salvele Ve Ba’dü İfadesinin Davud el-Hanefî el-Karsî el-Birgivî’de Çağrıştırdıkları”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 3 (1), 56-72. Retrieved from http://dergipark.gov.tr/tiad/issue/43978/496862.
• Ukberî, E.-B. ‘A. (t.y.). et-Tibyân fî i’râbi’l-Kur’ân. thk. ‘Ali Muhammed el-Becâvî. nşr. ‘Îsâ el-Bâbî el-Halebî, b.y.
• Vâhidî, E. H. ‘A. b. A. (1415/1994). el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. thk.-tlk. ‘Âdil Ahmed ‘Abdulmevcûd vd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye.
• Yavuz, Y. (1997). “Hamdele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/448-449. İstanbul: TDV Yayınları.
• Zebîdî, M. M. (1413/1993). Tâcu’l-‘Arûs min cevâhiri’l-kâmus. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. Kuveyt: et-Turâsu’l-‘Arabî.