Nev‘îzâde Atâyî’nin hayatının sosyal-tarihî bağlamda incelenmesi

Year 2025, Issue: 23, 70 - 79, 22.09.2025

Lale Hidayetqızı

Abstract

Osmanlı edebiyatında klasik geleneği sürdüren ve XVII. yüzyılın önemli simalarından biri olarak tanınan Nevizâde Atayî’nin hayatı ve edebi şahsiyeti, bilimsel literatürde dikkat çekici konulardan biridir. Onun edebi kimliğini ve entelektüel bakış açısını anlayabilmek için öncelikle biyografik verilerin araştırılması gereklidir. Bu makalede Atayî’nin hayatına dair temel noktalar ele alınmış; şahsi ve toplumsal kimliği, mensup olduğu aile çevresi, görev aldığı idari pozisyonlar ile yaşadığı ve faaliyet gösterdiği mekanlar, çeşitli tarihî kaynaklar ve tezkireler doğrultusunda bilimsel bir biçimde sistematize edilmiştir. Atayî’nin kendi eserlerinde yer alan otobiyografik notlar, döneminin diğer şair ve düşünürlerinin onun hakkında aktardığı bilgiler ile çağdaş araştırmalarda yer verilen veriler, bu çalışmanın temel bilgi kaynaklarını oluşturmuştur.
Bu makalenin amacı, şairin yaşam bağlamını daha net ortaya koymak ve edebi faaliyetlerini bu zeminde değerlendirmektir.

Keywords

Nev`izade Atayi , tarihi kaynaklar , otobiyografik kayıtlar , şairin çevresi ve aile kökeni

The Study of Navizade Atayi`s Life in a Socio-Historical Context

Abstract

One of the prominent figures of the 17th century and a representative of the classical tradition in Ottoman literature, Navizade Atayi’s life and literary legacy have become noteworthy subjects in modern scholarship. In order to fully understand his literary persona and intellectual worldview, a detailed examination of his biographical background is essential. This article explores the main biographical elements of Atayi’s life, analyzing his personal and social identity, family background, administrative roles, and the places in which he lived and worked. These aspects are systematically studied based on various historical sources and biographical dictionaries (tezkires). The primary sources of this research include Atayi’s own autobiographical notes within his works, references made by his contemporaries—poets and intellectuals—as well as findings from modern academic studies.
The aim of the article is to contextualize Atayi’s life and to assess his literary activity within this broader framework.

Keywords

Navizade Atayi , historical sources , autobiographical notes , the poet`s milieu and family background

Nəvizadə Ətayinin Həyatının Sosial-Tarixi Konteksdə Tədqiqi

Abstract

Osmanlı ədəbiyyatında klassik ənənəni davam etdirən və XVII əsrin mühüm simalarından biri kimi tanınan Nəvizadə Ətayinin həyatı və yaradıcılığı elmi ədəbiyyatda diqqətəlayiq mövzulardan biridir. Onun ədəbi şəxsiyyətini və intellektual dünyagörüşünü anlamaq üçün ilk növbədə bioqrafik faktların araşdırılması zəruridir. Bu məqalədə Ətayinin həyatı ilə bağlı əsas nüanslar araşdırılmış, onun şəxsi və ictimai kimliyi, mənsub olduğu ailə mühiti, fəaliyyət göstərdiyi inzibati vəzifələr, yaşadığı və işlədiyi məkanlar kimi aspektlər müxtəlif tarixi qaynaqlar və təzkirələr əsasında elmi şəkildə sistemləşdirilmişdir. Ətayinin öz əsərlərindəki avtoqrafik qeydlər, dövrün digər şair və mütəfəkkirlərinin onun haqqında verdiyi bilgilər, eləcə də müasir tədqiqatlarda yer alan məlumatlar bu araşdırmanın əsas informasiya bazasını təşkil etmişdir.
Məqalədə məqsəd, şairin həyat kontekstini də aydınlaşdırmaq və ədəbi fəaliyyətini bu zəmin üzərində dəyərləndirməkdir.

Keywords

Nəvizadə Ətayi , tarixi mənbələr , avtoqrafik qeydlər , şairin mühiti və ailə mənşəyi

Thanks

önceden teşekkür ederim

References

• Karaköse, S. (Haz.). (2017). Nev‘î-zâde Atâyî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Nev‘îzâde Atâyî. Hadâ’iku’l-hakā’ik fî Tekmileti’ş-şakā’ik (Topkapı Sarayı Müzesi, Revan 1438, vr. 256a-b).
• Nev‘îzâde Atâyî. (2017). Hadâ’iku’l-hakā’ik fî Tekmileti’ş-şakā’ik: Nev‘îzâde Atâyî’nin Şakā’ik zeyli (S. Donuk, Haz., Cilt 1). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Nev‘îzâde Atâyî. (1989). Hadâ’iku’l-hakā’ik fî Tekmileti’ş-şakā’ik. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Nev‘îzâde Atâyî. (2009). Sâkînâme (M. Kuzubaş, Haz.). İstanbul: Etüt Yayınları.
• Çelebi, E. (1935). Seyahetname IX cild. (Anadolu, Suriye, Hicaz, Haz.). İstanbul: İstanbul Devlet Matbaası.
• İnalcık, H. (2000). Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Nev‘îzâde Atâyî. (2005). Nefhatü’l-ezhâr (M. Kuzubaş, Haz.). Samsun: Deniz Kültür Yayınları.
• Memişoğlu, H. (1994). “Bulgaristan’da Türk kültür ve Sanat Eserleri”. Vakıflar Dergisi, 23, 311-319.
• Kortantamer, T. (1993). 17. yüzyıl şairi Atâyî’nin hamse’sinde Osmanlı İmparatorluğu’nun görüntüsü. İçində Eski Türk edebiyatı makaleler 1 (s. 89-150). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Araslı, N. (2019). Nəvizadə Ətayinin “Xəmsə”sində Nizami ənənələri. Nizami Gəncəvi Almanaxı I (s. 37-55). Bakı: Kaspi Nəşriyyatı.
• Şeyhi Mehmed Efendi. (2017). Vekâyi‘u’l-fuzalâ: Şeyhî’nin Şakā’ik Zeyli (R. Ekinci, Haz., Cilt 1). İstanbul: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş.
• Akkuş, M. (Haz.). (1998). Nef’î ve Sihâm-ı kazâ. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Zavotçu, G. (Haz.). (2009). Zehr-i Marzâde Seyyid Mehmed Rıza: Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Tezkiresi. İstanbul: Kültür Bakanlığı e-Kitap.
• Aycibin, Z. (2007). Kâtip Çelebi - Fezleke - Tahlil ve Metin (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Mehmed Süreyya. (1996). Sicill-i Osmanî (N. Akbayar & S. A. Kahraman, Haz., Cilt 1). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Aykanat, M. (2018). Klasik Dönemde Osmanlı Devletinde Hâkim Adaylığı: Mülazemet. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, 9(34), 165-188.
• Nev‘îzâde Atâyî. Hezliyyât (Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Esad Efendi Bölümü, No. 2872, vr. 232b).
• Kurnaz, C., & Tatçı, M. (Haz.). (2001). Mehmet Nâil Tuman - Tuhfe-i Nâilî (Cilt 2). İstanbul: Bizim Büro Yayınları.
• Kortantamer, T. (1997). Nev‘î-zâde Atâyî ve Hamse’si. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Karacan, T. (1974). Nev‘î-zâde Atâyî Heft-hân Mesnevisi (İnceleme-Metin). Ankara: Sevinç Matbaası.
• Yılmaz, H. K. (1999). Aziz Mahmud Hüdayi ve Celvetiyye Tarîkati. İstanbul: Erkam Yayınları.