XVIII.Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Mali Uygulamaları Çerçevesinde Konargöçer Topluluklar

Year 2014, Volume: 54 Issue: 2, 251 - 284, 01.01.2014

Özlem Başarır

Abstract

Devlet, idari açıdan kontrol mekanizmasını işletmek ve mali açıdan da vergilerini düzenli toplayabilmek için konargöçer toplulukları, belirli idari ve mali düzenlemeler altında organize edilebilmekteydi. Özellikle nüfus potansiyelleri ve yaşadıkları yerler bakımından kalabalık konargöçer toplulukları, -çoğunlukla kethüda ve voyvoda gibi görevliler tezahüründe- belirli bir idari-mali nizama sahip bulunmaktaydılar. Bu çalışmanın konusunu ise bu tür kalabalık gruplardan ziyade, daha küçük ama sayıları fazla olan konargöçer topluluklar oluşturmaktadır. Hem merkezî hazine hem de bölgedeki kale görevlilerinin ve askerlerin ihtiyaçlarının karşılanması için kesintisiz bir gelir kaynağı yaratılabilmek adına, XVII. ve XVIII. yüzyılların yaygın mali uygulamalarına –mukataa ve ocaklık- dayanarak bu tür küçük gruplar, iki yönlü bir fayda içinde buluşturulmuşlardır. Bu çalışma, Diyarbekir Eyaleti’nin vergi mükellefleri arasında sayılan ya da burada yaşayan konargöçerlerin, XVIII. yüzyılın hangi mali uygulamaları içinde, nasıl organize edildiklerine dair bir kesit ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Keywords

Diyarbekir Eyaleti, Diyarbekir Voyvodalığı, Konargöçerler, Malikâne Uygulaması, Muaccele, Mukataa, Ocaklık Sistemi, XVIII. Yüzyıl

Nomads within the Scope of Ottoman Financial Policies in the First Half of the XVIIIth Century

Abstract

Ottoman Empire was able to organize the nomads under certain financial and administrative arrangements in order to operate the control mechanism administratively and financially to levy regularly. Crowded nomads had a certain administrative-financial order -mostly on the appearance of attendants like chamberlain and voivoda- especially in terms of their population potential and habitats. Rather than such crowded groups, smaller nomads constitute the subject of this study. Such small groups were gathered in two-way profit based on the common financial practices –muqataa and ocaklik- of the XVIIth and XVIIIth centuries, on behalf of creating a continuous source of income both for central state treasury and for meeting the needs of the castle functionary and soldiers in the region. This study aims to show how the nomads in Diyarbekir province, which were ranked as taxpayers or living in the state, were organized.

Keywords

Diyarbekir Province, Diyarbekir Voivodeship, Nomads, The LongTerm Malikâne System, Muaccele, Muqataa, Ocaklik System, XVIIIth Century

References

• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), C.ML (Cevdet Maliye Tasnifi)-1236 BOA, C.ML-6216 BOA, C.ML-31722
• BOA, Diyarbekir Ahkam Defteri-2
• BOA, MAD (Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi)-4879
• BOA, MAD-7836 BOA,
• MAD-9486 BOA, MAD-9518
• Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kâdiriyye Defteri (937/1530) I, Dizin ve Tıpkıbasım. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1998.
• Barkan, Ömer Lütfi. XV ve XVI inci Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1943.
• Başar, Fahameddin. Osmanlı Eyâlet Tevcihâtı (1717-1730). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1997.
• Başarır, Özlem. 18. Yüzyılda Malikane Uygulaması ve Diyarbekir Voyvodalığı. Yayımlamamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• --. “Diyarbekir Voyvodalığı Aklâmı Malikânecileri Örneğinde XVIII. Yüzyılda Yatırımcıların Kimlikleri Üzerine Bir Değerlendirme.” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi Güz(15/2011): 39-61.
• Büyükcan Sayılır, Şeyda. “Göçebelik, Konar-Göçerlik Meselesi ve Coğrafî Bakımdan Konar-Göçerlerin Farklılaşması.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi XII/1(Yaz/2012): 563-580.
• Canbakal, Hülya. 17.Yüzyılda Ayntâb Osmanlı Kentinde Toplum ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Çakar, Enver. “XVI. Yüzyılda Suriye’de Yaşayan Salur ve Çoğun Türkmenleri.” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12/2 (2002): 325-340.
• Çakır, Baki. Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl). İstanbul: Kitabevi, 2003.
• Demirci, Süleyman, ve Halil Arslan. “Osmanlı Türkiye’sinde Bazı Aşiret, Cemaat ve Taifelerin Eşkıyalık Faaliyetleri ve Bunların Merkez-Taşra Yazışmalarındaki Yansımaları: Maraş Eyâleti Örneği (1590-1750).” Turkish Studies Volume 7/3(Summer/2012): 887-914.
• Demirtaş, Faruk. “Bozulus Hakkında.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi 7/1 (1949): 29-46.
• Evliya Çelebi Diyarbekir’de. Der. Martin van Bruinessen-Hendrik Boeschoten, İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Genç, Mehmet. “Mâlikâne.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 22, İstanbul 2000: 154-158.
• --. “Osmanlı Maliyesinde Mukataa Kavramı.” Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler 1. Haz. Mehmet Genç, Erol Özvar, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2006. 57-64.
• --. “Osmanlı Maliyesinde Malikâne Sistemi.” Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2010. 101-154.
• --, ve Erol Özvar. “Giriş, Osmanlı Devletinde Bütçeler: Merkezî Hazinenin Yıllık Muhâsebe Bilançoları”. Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler 2, Haz. Mehmet Genç, Erol Özvar, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2006. 7-18.
• Göyünç, Nejat. XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• --. “Ocaklık Deyimi Hakkında.” XI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri Cilt III, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1994. 873-877.
• Gümüş, Ercan. 18. Yüzyılın İlk Yarısında Amid Kazası. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Gündüz, Tufan. “Cengiz Orhonlu ve Osmanlı İskan Tarihine İlişkin Çalışmalar.” Osmanlı'da Nüfus ve İskan Politikaları (Ekim 2005-Haziran 2006) Notlar 15. Haz. Kazım Baycar, İstanbul: Bilim ve Sanat Vakfı Türkiye Araştırmaları Merkezi, 2009. 55-76.
• --. “Osmanlı Devleti’nde Konar-Göçer Raiyyete Dair.” Bozkırın Efendileri - Türkmenler Üzerine Makaleler-. İstanbul: Yeditepe, 2009. 111-119.
• --. “Osmanlı Ekonomisi İçinde Konar-Göçerler”. Bozkırın Efendileri -Türkmenler Üzerine Makaleler-. İstanbul: Yeditepe, 2009. 121-133.
• Halaçoğlu, Yusuf. Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650). Cilt I- VI, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2009.
• İnalcık, Halil. “Eyâlet.” The Encyclopaedia of Islam New Edition, Volume II, Leiden: E.J.Brill, 1991. 721-724.
• --. “Eyalet.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 11, İstanbul, 1995. 548-550.
• --. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (1300–1600). Ed. Halil İnalcık ve Donald Quataert, Çev. Halil Berktay, Cilt 1, İstanbul: Eren, 2000.
• Kasaba, Reşat. A Moveable Empire: Ottoman Nomads, Migrants, and Refugees. The United States of America: University of Washington Press, 2009.
• Kılıç, Orhan. 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdarî Taksimatı-Eyalet ve Sancak Tevcihatı. Elazığ 1997.
• Kodaman, Bayram. Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1987.
• Kunt, İbrahim Metin. Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1978.
• Murphey, Rhoads. Kanûn-nâme-i Sultânî li ʻAziz Efendi. (Tıpkıbasım, Transkripsiyon ve İngilizce Çeviri), Washington: Harvard University Office of the University Publisher, 1985.
• --. “Some Features of Nomadism in the Ottoman Empire: A Survey Based on Tribal Census and Judicial Appeal Documentation from Archives in Istanbul and Damascus.” Studies on Ottoman Society and Culture, 16th-18th Centuries. Ashgate Variorum, Great Britain, 2007. 1-14.
• Okumuş, Osman. “Anadolu Coğrafyasında Ticari Hareketlilik: Osmanlı Devleti’nde Türkmen ve Yörüklerin İktisadi Hayatları.” Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi 5/2 (2013): 379-392.
• Orhonlu, Cengiz. Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskanı. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1987.
• Öz, Mehmet. Kanun-ı Kadîmin Peşinde Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• Özvar, Erol. “XVII. Yüzyılda Osmanlı Taşra Maliyesinde Değişme: Diyarbakır’da Hazine Defterdarlığından Voyvodalığa Geçiş.” IXth International Congress of Economic and Social History of Turkey (Dubrovnik-Crotia, 20-23 August 2002). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005. 93-115.
• Söylemez, Faruk. Osmanlı Devletinde Aşiret Yönetimi –Rişvan Aşireti Örneği-. İstanbul: Kitabevi, 2011.
• Sümer, Faruk. “XVI. Asırda Anadolu, Suriye ve Irak’ta Yaşayan Türk Aşiretlerine Umumî Bir Bakış.” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. XI/1-4 (1949-50): 509-523.
• Şahin, İlhan. “1638 Bağdad Seferinde Zahire Nakline Memûr Edilen Yeni-İl ve Halep Türkmenleri.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi Fatih Sultan Mehmed’e Hatıra Sayısı. 33(Mart 1980/81), İstanbul, 1982: 227- 236.
• --. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Konar-Göçer Aşiretlerin Hukukî Nizamları.” Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler Nomads in the Ottoman Empire. İstanbul: Eren, 2006. 185-200.
• --. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Anadolusu Göçebelerinde Kethüdalık ve Boybeylik Müessesesi.” Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler Nomads in the Ottoman Empire. İstanbul: Eren, 2006. 173-183.
• --. “XVI. Asırda Halep Türkmenleri.” Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler Nomads in the Ottoman Empire. İstanbul: Eren, 2006. 129-154.
• Şerefhan. Şerefname Kürt Tarihi. Çev. M.Emin Bozarslan, İstanbul: Hasat Yayınları, 1990.
• Tabakoğlu, Ahmet. Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1985.
• Tızlak, Fahrettin. “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısı ile XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Yukarı LVII/220(Aralık/1993): 751-780.
• Türkay, Cevdet. Başbakanlık Arşivi Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler. 2. Baskı, İstanbul: İşaret, 2005.
• Usta, Onur. “Celâliliğin Türkmen Cephesi: 17.Yüzyıl Anadolu Kırsalında Türkmen Voyvodası ve Türkmenler.” Kebikeç 33 (2012): 49-86.
• Ünal, Mehmet Ali. “XVI. Yüzyılda Mazgird, Pertek ve Sağman Sancakbeyleri –Pir Hüseyin Bey Oğulları-.” OTAM 2 (1991): 239-265.
• Yüksel, Hasan. Osmanlı Döneminde Keban-Ergani Madenleri, 1776-1794 Tarihli Maden Emini Defteri. Sivas: Dilek Matbaası, 1997.