Buhara Hanlığı’nda Şibanî Hanedanı Devrindeki Savaş Sanatı: Silah ve Teçhizat

Year 2014, Volume: 54 Issue: 2, 285 - 318, 01.01.2014

S. Serkan Ükten

Abstract

1500 yılında Türkistan’da Şibanî Han önderliğinde kurulan Buhara Özbek Hanlığı, selefleri Cengizliler ve Altınorda’dan miras kalan, konar-göçer yaşama adapte edilmiş haldeki hafif süvari yapılarını, bu coğrafyada, yerleşik hayatın kalıcı bir unsuru olarak boy göstermelerinden itibaren, yerleşik nizama hitap eden bir hüviyete dönüştürmeye başladılar. Bu noktada bölgenin eski sahipleri Timurlular bütün müesseselerde olduğu gibi askeri açıdan da feodal aristokratik özelliklerini muhafaza eden Özbekler için örnek teşkil etmişlerdir. Böylelikle hafif süvari esasına dayanan bozkır savaşçı tipi, zamanla ağır silahlar, muhasara araçları ve en nihayetinde XVI. yüzyıl ortalarından itibaren ateşli silahlarla teçhiz edilmiş; kısmen yaya askerlerin de yer aldığı kara ordu modeline dönüşmeye başlamıştır. Bu çalışmada XVI. yüzyıl itibariyle Türkistan’da yegâne muharip güç haline gelen Şibanî Hanedanı’nda, seleflerinden intikal eden geleneksel silah ve teçhizatların kullanımı ve bunun yanında çağın gereksinimlerine paralel olarak gelişen ateşli ve ağır harp teknolojilerinin hanlık askeri teşkilatındaki uygulama alanları, tarihi kaynaklar ışığında değerlendirilecektir.

Keywords

Buhara Hanlığı, Şibanîler, Hafif Silahlar, Ateşli silahlar

Warfare in Shaybanid Dynasty Period in Bukhara Khanate: Weapons and Equipments

Abstract

Bukhara Uzbek Khanate, founded in 1500 under the leadership of Shaybani Khan in Turkestan, started to transform their light cavalry structure, which was the heritage of its predecessors Genghizid sand Golden Horde and was adapted to nomadic life, into a structure that addressed the sedentary order as they started to come forward as a permanent element of sedentary life in this geography. At this point, Timurids, the old masters of this region, set an example for Uzbeks, who preserved their feudal aristocracy regarding military as well as in all other institutions. In this way, over time stepe warrior type based on light cavalry was equipped with heavy weapons, siege equipments and finally from the second half of XVIth century with fire arms it started to transform into land army model with the partial involvement of footsoldiers. In this work, the use of traditional arms and equipment in herited from predecessorsby Shaybanid Dynasty, which became the sole combat and force in Turkestan by XVIth century and application areas in khanates military organization of firearms and heavy warfare technologies developed in paralel to the requirements of the period are evaluated in the light of historical sources.

Keywords

Bukhara Khanate, Shaybanids, Light Arms, Firearms

References

• AKA, İsmail, Timur ve Devleti, Ankara: TTK, 2014
• ALAN, Hayrunnisa, Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular 1360-1506, İstanbul: Ötüken, 2007
• ALPARGU, Mehmet, “Türkistan Hanlıkları”, Türkler, C. 8, Ankara: Yeni Türkiye, 2002, 557-605
• Anonim, Zafer-Name-i Hüsrevî: Şerh-i Hükümrevâ-yi Seyyid Emir Nasrullah Bahadır Sultan bin Haydar (H. 1242–1277) Der Buhara ve Semerkand, ed: MenuçehrSetudeh, Tahran: 1377 h.ş.
• AYDOĞMUŞOĞLU, Cihat, “Şah Abbas (1587-1629) Zamanında Safevi Devlet Teşkilatı’nda Yapılan Düzenlemeler” Türk Dünyası Araştırmaları, 2013/204, İstanbul: 2013, 83-104
• AYDÜZ, Salim, Tophane-i Amire ve Top Döküm Teknolojisi, Ankara: TTK, 2006
• BABÜR, Gazi Zahirüddin Muhammed, Vekayi: Babur’un Hatıratı, C. I. II., Doğu Türkçesinden çeviren izahlı indeksi ve notları hazırlayan Reşit Rahmeti Arat, Önsözü ve tarihî özeti yazan: Y. Hikmet Bayur, Ankara: TTK, 1987
• BAKIR, Abdulhalik, “Ortaçağ İslam Dünyasında Maden ve Maden Sanayi”, Belleten, 61/232, Ankara: 1997, 519-595
• BELENİTSKİY, A. M., “O Poyavlenii i Pasprostranenii Ognestrel’hogo Orujiya v Credney Azii i v İrane v XIV-XVI Vekah”, İzvestiya Tacikskogo Filiala A H CCCP. Ns 15., Stalinabad: İstoriya i Etnografiya, 1949, 21-35
• BENEVENİ, Florio, Poslannik Petra I na Vostoke Posol’stvo Florio Beneveni v Persiyu i Buharu v 1718-1725 godah, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoi Literatrurı İzdatel’stva “Nayka”, Moskva, 1986
• BURNES, Alexander, Travels into Bokhara; being the Account of A Journey from İndiato Cabool, Tartary and Persia, C.III., London: John Murray, Albemarle Street, 1834
• BOBROV L. A., HUDYAKOV Yu. S., “Zaşitnoe Voorujenie Sredneaziatskogo Voina Epohi Pozdnego Srednevekov’ya (Rabota Vıpolnena Po Grantu RGNF 01-01-00289a)” Original: Sbornik Nauçnıh Statey “Voennoe Delo Homadov Severnoy i Tsentral’noy Azii”, Novosibirsk: 2002, 106-157
• BUDAGOV, A. Z., Sravnitel’nıy Slovar Turetsko-Tatarskih Nareçiy, Tom I., , Sanktpeterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk, 1869
• BUHARİ, Hafız Taniş, Abdullah-name, “Şerefnamayi Şahi”, Fars dilinden Sadık Mirzayev tercümesi; ilmi muharrir, neşrgetayërlovçi, söz başı ve izahlar müellifi, Boriboy Ahmedov, C: I-II.,, Taşkent: Şark, 1999
• BUHARİ, Hafız-ı Taniş, Şeref-Nama-yi-Şahi (Kniga Şahskoy Slavı), Faksimile Rukopisi D 88, Perevod C Persidskogo, Vedenie, Primeçaniya i Ukazateli M. A. Salahetdinovoy, C. I-II.,Moskova: Nauka, 1983-1989
• BUHARİ, Mir Muhammed Emini, Ubeydulla-Name, Perevod s Tadjikskogo s primeçaniyamiçlena-korrespondenta Akademii Nauk Uzbekskoy SSR Professora A. A. Semenova, Taşkent: 1957
• ÇETİN, Altan, Memlük Devletinde Askeri Teşkilat, (Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi), Ankara: 2002
• DUĞLAT Mirza Haydar, Tarih-i Reşidî, İngilizce Çev, E. Denison Ross, Türkçe çev. Osman Karatay, İstanbul: Selenge, 2006
• ERALP, Nejat, Tarih Boyunca Türk Toplumunda Silah Kavramı ve Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Silahlar, Ankara: AKM, 1993
• Feridun Bey, Münşeatü’s-selâtin, C. II, İstanbul: 1275
• GÖKSU, Erkan, Türk Kültüründe Silah, İstanbul: Ötüken, 2008
• GÜNDOĞDU, Abdullah, “Türkistan’da Osmanlı-İran Rekabeti”, Osmanlı, C. I, Ankara: Yeni Türkiye, 1999, 581-587
• HUNCİ, Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmanname-yi Buhara (Tarih-i Padişah-ı Muhammed Şibanî), ed: Menuçehr Setudeh, Tahran: Bengah, 1341 h.ş,
• İbni Arabşah, Acaibu’l-Makdur (Bozkırdan Gelen Bela), Çev. D. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge, 2012
• İNALCIK, Halil, “The Socio-Political Effects of the Diffusion of Fire-arms in the Middle East”, War Technologyand Society in the Middle East, Editedby V.J. Parry and M. E. Yapp, London: Oxford University, 1975, 195-217
• İNALCIK, Halil, “Murad II”, MEBİA, C. 8, İstanbul: 1979, 598-615
• KHANIKOFF, N. V., Bokhara: Its Amir and Its People, translated from the Russian of Khanikoff by Baron Clement A. De Bode, J. Madden, London: 8, Leadenhall-Street, 1845
• KHWANDAMIR, Habibu’s-siyar, Translated and edited by W. M. Thackston, C. II., Harvard University, 1994
• Materialı Po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov (İzvleçeniya iz Persidskih i Tyurskih Soçineniy), Sost. S. K. Ibragimov, N. N. Mingulov, K. A. Pişçulina, V. P. Yudin, Alma-Ata: Nauka, 1969
• Materialı Po İstorii Turkmen i Turkmeni, c: II, ed: S. L. Volina, A. A. Romaskeviça i A. Yu. Yakubovskogo, Moskova, Leningrad: 1938
• MEYENDORF, Baron Von, A Journey from Orenburg to Bokhara in the year 1820, translated by, Captain E. F. Chapman R. H. A., Caltutta: Foreign Department, 1870
• Muhammed Salih, Şibanî-Name: Çağataykiy Tekst, Posmertnoe İzdanie Prof. P. M. Melioranskogo, S. Petersburg: 1908
• Muhammed İbn Arab Katagan, Musahhir Al-Bilod (Mamlakatlarnıng Egallanışı), Fars tiliden terjime, izahlar ve körsetgiçler müellifleri: İsmail Bekjanov, Dilaram Sengirova, Taşkent: Yangi Asr Avlodi, 2009
• Muhammed Yar bin Arab Katagan, Musahhiru’l-Bilâd, ed. Nadire Celalî, Tahran: Miras-ı Mektub, 2006
• MUİN, Muhammed, Ferheng-i Farsî, C. II.,Tahran: Emîr Kebîr, 1375
• MUKMİNOVA, R. G., Oçerki Po İstorii Remesla v Samarkande i Buhare v XVI Veke, Taşkent: İzdatel’stvo “fan” Uzbekskoy SSR, 1976
• MUMİNOV, İ. M., İstoriya Semerkanda v Dvuh Tomah, C. I.,y.y.: 1969
• MÜNŞİ, İskender Beg, Tarih-i Âlem Ara-yı Abbas, Çev. Ali Genceli, C. II, (Basılmamış Tercüme) TTK, y. Y.,b.t.y.
• OLUFSEN, W. Olufsen, The Emir of Bokharaand his Country, Journeys and Studies in Bokhara, London: 1911
• ORHONLU, Cengiz, Osmanlı Tarihine Aid Belgeler, Telhisler (1507-1607), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1970
• PURGSTALL, Baron Joseph Von Hammer, Osmanlı Devleti Tarihi (Osmanlı Devleti’nin Kuruluşundan Kaynarca Muahedesine Kadar), C. VI., , İstanbul: Üçdal, 1984
• SAMİ, Şemseddin, Kâmus-ı Türkî, İstanbul: Çağrı, 2001
• SARAY, Mehmet, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), Ankara: TTK, 1994
• Seydi Ali Reis, Mir’at-ül Memalik (Ülkelerin Aynası), Haz. Necdet Akyıldız, Tercuman 1001 Temel Eser, y.y.,b.t.y
• SCHUYLER, Eugene, Turkistan Notes of Journey in Russian, Khokand, Bukhara and Kuldja, Vol. II, New York: Scribner Armstrong &Co., 1877
• ŞAMİ, Nizamüddin, Zafername, Çev. Necati Lugal, Ankara: TTK, 1987
• TALİ, Abdurrahman, Istoriya Abulfeyz-Hana, Perevod s Tadjikskogo, Predislovie, Primeçaniya i Ukazatel‟ Professora A. A. Semenova, Taşkent: 1959
• TANERİ, Aydın, Osmanlı Kara ve Deniz Kuvvetleri (Kuruluş Devri), Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981
• TOGAN, Zeki Velidi, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, C. I, İstanbul: Arkadaş, İbrahim Horaz ve Güven: 1942-1947
• TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul: Ötüken, 2005
• UYAR, Mustafa, İlhanlı Devleti’nin Askeri Teşkilatı, (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Ankara: 2007
• UZUNÇARŞILI, İ. H.,Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara: TTK, 1988
• VAMBERY, Hermann, Buhara yahut Maveraünnehir Tarihi, Çev. Tahir Şakir Çağatay, (basılmamış tercüme) TTK, y. y.,b.t.y.
• YEFREMOV F., Stranctvovanie Filippa Yefremova v Kirgizskoy Stepi, Buharii, Hive, Persii, Tibete i İndii i Vozvraşenie Yego Ottuda Çrez Angliyu v Rossiyu, Kazan: 1811
• YEZDİ, Şerefüddin Ali, Emir Timur (Zafername), Çev. D. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge, 2013