Mağrib Dönemi Fâtımîler’de Denizcilik/Donanma (297-362/909-973)

Year 2024, Volume: 8 Issue: 2, 276 - 304, 31.12.2024

Furkan Erbaş

https://doi.org/10.61272/duid.1548079

Abstract

İsmâilî Şiîliğine mensup Fâtımî Devleti, 297 (909) yılında İfrîkıye’de Abbâsîler’e bağlı Ağlebîler’i ortadan kaldırarak kuruşunu tamamladı. Kurulduğu andan itibaren Mağrib bölgesinde siyasî ve askerî açıdan etkin bir güç olmayı hedefleyen Fâtımî Devleti, Batı Akdeniz’de Bizans İmparatorluğu ve Endülüs Emevî Devleti ile mücadele etmek zorunda kalmasından ötürü büyük bir deniz gücüne sahip olması gerektiğini fark etti ve Ağlebîler’in Batı Akdeniz’deki denizcilik alanındaki birikimini de tevarüs ederek güçlü bir donanma oluşturdu. Bölgedeki stratejik konumu nedeniyle Sicilya adasını hâkimiyet altına alarak Bizans İmparatorluğuna karşı üstünlük kurdu. Ayrıca İtalya’nın güneyinde yer alan şehirlere başarılı akınlar gerçekleştirerek sınırlarını genişletme çabası içerisinde oldu. Halife Kâim döneminde İtalya’nın kuzeyinde bulunan Cenova şehrinin ele geçirilmesiyle devletin deniz gücü büyük bir sıçrayış kaydetti. Halife Mansûr ve Mu‘izz dönemlerinde zirve dönemini yaşayan Fâtımî denizciliği, Bizans İmparatorluğuna karşı parlak başarılar kazanılmasını sağlamasının yanında Endülüs şehirlerine saldırılarda bulunulmasına imkân tanıdı. Batı Akdeniz’de bulunan Sardinya ve Korsika gibi adaların da kontrol altına alınmasıyla bölgede önemli ölçüde Fâtımî hâkimiyeti tesis edildi. Fâtımîler askerî açıdan denizciliğe önem verdikleri gibi ticarî açıdan da denizciliği geliştirdiler ve Batı Akdeniz’deki gemileri sayesinde geniş bir ticarî ağ yelpazesine sahip olarak önemli işler üstlendiler. Bu çalışmada Fâtımîler’in önem verdikleri denizcilik faaliyetleri sayesinde Akdeniz’in batısında nasıl etkili oldukları ortaya konmaya çalışılacaktır.

Keywords

İslâm Tarihi, Mağrib, Batı Akdeniz, Fâtımîler, Denizcilik.

Thanks

Teşekkür eder, kolaylıklar dilerim.

Maritime/Navy in the Fāṭimids of the Maghrib Period (297-362/909-973)

Abstract

The Fāṭimid State, which belonged to the Ismā‘ilī Shi‘ism, completed its establishment in 297 (909) by eliminating the Aghlabīds of the Abbāsīds in Ifrīqiyya. The Fāṭimid State, which aimed to be a politically and militarily effective power in the Maghrib region from the moment of its establishment, realised that it had to have a great naval power since it had to fight against the Byzantine Empire and the Umayyad State of Andalusia in the Western Mediterranean, and formed a strong navy by inheriting the naval experience of the Aghlabīds in the Western Mediterranean. Due to its strategic position in the region, it dominated the island of Sicily and established superiority over the Byzantine Empire. He also tried to expand his borders by organising successful raids on the cities in the south of Italy. During the reign of Caliph Qāim, the naval power of the state made a great leap with the capture of the city of Genoa in the north of Italy. The Fāṭimid naval power, which reached its peak during the reigns of Caliphs Manṣûr and Mu‘izz, enabled the state to achieve brilliant successes against the Byzantine Empire and to organise attacks on Andalusian cities. With the control of islands such as Sardinia and Corsica in the Western Mediterranean, an important Fāṭimid domination was established in the region. As the Fāṭimids attached importance to seafaring militarily, they also developed seafaring commercially and undertook important tasks in the Western Mediterranean by having a wide commercial network thanks to their ships. In this study, it will be tried to reveal how the Fāṭimids were effective in the Western Mediterranean thanks to their maritime activities.

Keywords

Islamic History, Maghrib, Fāṭimids, West Mediterranean, Maritime.

References

• ‘Abbâdi, Ahmed Muhtâr - Sâlim, ‘Abdülazîz. Târîhu’l-bahriyyeti’l-İslâmiyye fi’l-Mağrib ve’l-Endelüs. Beyrut: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1969.
• Abulafia, David. Büyük Deniz: Akdeniz’de İnsanlık Tarihi. çev. Gül Çağalı Gü-ven. İstanbul: Alfa Yayınları, 2011.
• ʿAlî, Zâhid. Tebyînü’l-meʿânî fî şerhi Dîvâni İbn Hânî. Kahire: Dârü’l-Meârif, 1932.
• Amari, Da Michele. Biblioteca Arabo-Sicula. Torino: Stabilimento Tipografico, 1880.
• Amari, Da Michele. Storia Dei Musulmani Di Sicilia. Floransa: Felice Le Mon-nier, 1858.
• Azîmî, Muhammed b. ’Alî. Târîhu Haleb. thk. İbrâhîm Za’rûr. Dımaşk: y.y., 1984.
• Bekrî, Ebû ‘Ubeyd. el-Mesâlik ve’l-memâlik. thk. Cemâl Talbe. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Bekrî, Ebû ‘Ubeyd. el-Muğrib fî zikri bilâdi İfrîkıye ve’l-Mağrib. nşr. Mac-Guckin De Slane. Algiers: y.y., 1857.
• Bozkurt, Nebi. “Bahriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/495-501. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Bozkurt, Nebi. “Tersane”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/511-513. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Brett, Michael. The Fatimid Empire. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017.
• Cahen, Claude. Haçlı Seferleri Zamanında Doğu ve Batı. çev. Mustafa Daş. İstan-bul: Yeditepe Yayınevi, 2016.
• Cevzerî, Ebû ‘Alî Mansûr el-Azîzî. Sîretü’l-Üstâz Cevzer. thk. Muhammed Kâmil Hüseyin-Muhammed Abdülhâdî Şaîre. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1954.
• Daftary, Farhad. el-Hilâfetü’l-Fâtımiyye bi’l-Mağrib. çev. Hammâdî es-Sâhilî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Dâ‘î İdrîs, ‘İmâdüddîn. Târîhu’l-hulefâ’i’l-Fâtımiyyîn bi’l-Mağrib: el-Kısmü’l-hâs minkitâbi ‘Uyûni’l-ahbâr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1985.
• Ebü’l-Fidâ’, İsmâ‘îl b. ‘Alî. el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. nşr. Muhammed Zey-nuhum Muhammed Azeb-Yahyâ Seyyid Hüseyin. Kahire: Dârü’l-Meârif, ts.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımî Devlet Adamı Üstâz Cevzer es-Sıkıllî (ö. 362/973)”. Sa-karya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/49 (2024), 303-325.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımî-İhşîdî İlişkileri (323-358/935-969)”. Dini Araştırmalar Dergisi 25/62 (2022), 83-110.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımî-Karmatî Siyasî ve Askerî İlişkileri (297-469/909-1076)”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 59 (2024).
• Erbaş, Furkan. “Fâtımîler Döneminde Mehdiye ve Mansûriye Şehirleri”. On-dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53 (2022), 411-430.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımîler’de Slav Asıllı Devlet Görevlileri”. Harran İlahiyat Dergisi 47 (2022), 150-166.
• Erbaş, Furkan. “Halife Mu‘izz-Lidînillâh Döneminde (341-365/953-975) Fâtımî-Endülüs Emevî Mücadelesi”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2021), 266-290.
• Erbaş, Furkan. Kahire’nin Kurucusu Fâtımî Halifesi Mu’izz-Lidînillâh. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Hânkî, Cemîl. Târîhu’l-Bahriyyeti’l-Mısriyye. Kahire: Matbaatü Dâri’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1948.
• Hrbek, Ivan. “The Emergence of the Fatimids”. General History of Africa 3 (1992), 314-335.
• İbn Haldûn, ‘Abdurrahmân b. Muhammed. Kitâbü’l-‘İber ve divânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî eyyâmi’l- ‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve men âsâruhum min ze-vi’s-sultâni’l-ekber. nşr. Halîl Şehâde. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.
• İbn Hânî, Ebü’l-Kâsım Muhammed. Dîvânü İbn Hânî el-Endelüsî. Beyrut: Dârü Beyrut, 1980.
• İbn ‘İzârî, Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-muğrib fi ahbâri mülûki’l- Endelüs ve’l-Mağrib. nşr. G. S. Colin, E.Levi Provençal. Beyrut: Dârü’s-Sekâfe, 1980.
• İbn ‘İzârî, Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-muğrib fi ahbâri mülûki’l- Endelüs ve’l-Mağrib. nşr. Beşşâr Avvâd. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2013.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmâ‘îl. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullâh b. Abdül-muhsin et-Türkî. Riyad: Dârü Hicr, 1998.
• İbn Memmâtî, Ebü’l-Mekârim Es‘ad. Kavâînü’d-Devâvîn. nşr. Azîze S. Atiyye. Kahire: Mektebetü Medbûlâ, 1991.
• İbnü’d-Devâdârî, Ebû Bekr b. ‘Abdillâh. Kenzü’d-dürer ve câmi‘u’l-ğurer. thk. Gunhild Graf - Erika Glassen. Beyrut: y.y., 1994.
• İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. ‘Abdullâh. Kitâbü’l-hulleti’s-siyerâ’. thk. Hüseyin Munis. Kahire: Dârü’l-Meârif, 1985.
• İbnü’l-Esîr, ‘Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ebü’l-Fidâ’ Abdullâh el-Kâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Hatîb, Muhammed b. ‘Abdillâh. Târîhu’l-Mağribi’l-‘Arabî fî ’asri’l-vasît. thk. Ahmed Muhtâr el-Abbâdî-Muhammed İbrâhîm el-Kettânî. Dârül-beyzâ: Dârü’l-Kitâb, 1964.
• İbn Zâfir, ‘Alî. Ahbâru’d-düveli’l-munkatı‘a. nşr. Andrê Ferrê. Kahire: Institut Français d’archéologie orientale, 1972.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. el-Mecâlis ve’l-Müsâyerât. thk. Habîb el-Fakî vd. Beyrut: Dârü’l-Muntazar, 1996.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. Kitâbü iftitâhi’d-da‘ve. nşr. Farhad Daftary. Tunus: eş-Şeriketü’t-Tunisiyye li’t-Tevzî‘, 1986.
• Karakuş, Nadir. “Sicilya Kralı II. Roger’in Şerîf El-İdrîsî’ye Çizdirdiği Dünya Haritasının Ardındaki Gerçekler”. Journal of Analytic Divinity 8/1 (2024), 24-43.
• Kitâbü’l-‘Uyûn ve’l-hadâik fî ahbâri’l-hakâik. nşr. Omar Saidi. Dımaşk: Institut Français de Damas, 1972.
• Lev, Yaacov. “The Fâtimid Navy, Byzantium and The Mediterranean Sea 909-1036 C.E./297-427 A.H”. Byzantion 54 (1984).
• Lewis, Archibald R. Naval Power and Trade in the Mediterranean A. D. 500-1100. New Jersey: Princeton University Press, 1951.
• Lewis, Bernard. Fâtımîler ve Hindistan Yolu. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1952.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî el-. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi-zikri’l-hitati ve’l-âsâr. thk. Muhammed Zeynuhum-Medîha eş-Şerkâvî. Kahire: Mektebetü Medbûlâ, 1998.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. İtti‘âzu’l-Hunefâ’ bi-ahbâri’l-e’immeti’l-Fâtımiyyîne’l-hulefâ’. thk. Cemâlüddîn eş-Şeyyâl. Kahire: Meclisu’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1996.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. Kitâbü’l-Mukaffâ’l-kebîr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1991.
• Metcalfe, Alex. Muslims and Christians Norman Sicily. London: Routledge, 2013.
• Nâsır-ı Hüsrev, Ebû Mu‘în. Sefernâme. çev. Yahyâ el-Haşşâb. Beyrut: Heyetü’l-Mısriyyeti’l-Âmmeti li’l-Kitâb, 1983.
• Nuhaylî, Dervîş. Süfünü’l-İslâmiyye. İskenderiye: Camiatü’l-İskenderiye, 1974.
• Nüveyrî, Ahmed b. ‘Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Necîb Mustafâ Fevvâz - Hikmet Keşle Fevvâz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Öztürk, Murat. Fâtımîler’in Deniz Gücü ve Akdeniz Hâkimiyeti. İstanbul: İstan-bul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Poole, Stanley Lane. Sîretü’l-Kâhire. çev. Hasan İbrâhîm Hasan vd. Kahire: Merkezü’l-Kûmî li’t-Terceme, 2011.
• Pryor, John H. - Jeffreys, Elizabeth M. The Age of the Apomon: The Byzantine Navy Ca 500-1204. Leiden-Boston: Brill, 2006.
• Runciman, Steven. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign. London: Cambridge University Press, 1969.
• Sâbit b. Sinân. Târîhu Ahbâri’l-Karâmita (Ahbâru’l-Karâmita içerisinde). thk. Sü-heyl Zekkâr. Dımaşk: Dâru Hassân, 1982.
• Stern, S. M. “An Embassy Of The Byzantine Emperor To The Fatimid Caliph al-Muʿizz”. Byzantion 20 (1950).
• Şakiroğlu, Mahmut H. “Napoli”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/383-385. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Şakiroğlu, Mahmut H. “Sardinya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/133-135. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dârü’l-Meârif, 1967.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîhu’l-Fâtımiyyîn fî şimâli İfrîkıye ve Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2001.
• Ticânî, ‘Abdullâh b. Muhammed. Rihletü’t-Ticânî. thk. Hasan Hüsnî Abdül-vehhâb. Tunus: Dârü’l-Arabiyyeti li’l-Kitâb, 1981.
• Tukin, Cemal. “Girit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/85-93. İstan-bul: TDV Yayınları, 1996.
• Vasiliev, Alexander Alexandrovich. Byzance et les Arabes : la dynastie Macedo-nienne (867-959). Brüksel: Institut de Philologie et d’Histoire Orientales et Slaves, 1950.
• Wüstenfeld, Ferdinand. Geschichte der Fatimiden-Chalifen. Göttingen: Diete-rich’sche Verlags-Buchhandlung., 1881.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddîn b. ‘Abdullâh. Mu‘cemü’l-Büldân. Beyrut: Dârü Sâdır, 1993.