Ādam as a Religion-Science Problem in Majallat al-manār

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 85 - 115, 30.06.2025

Fatma Silkin Erol

https://doi.org/10.61272/duid.1615188

Abstract

In the West, Darwin's ideas within the framework of the theory of evolution challenged the traditional belief that Ādam was the first human and the first prophet. These ideas simultaneously found resonance in the Islamic world, and Ādam’s status as Abū al-Bashar (the father of mankind) as well as his prophethood became subjects of debate among Muslim scholars. According to Darwin’s theory, life began with a common ancestor, and evolved into different species, ultimately resulting in the emergence of human beings. For this reason, the fact that Ādam was the first human and the ancestor of all humans who received revelation, as stated in the Qurʾān and other existing holy books, contradicts the principle of common ancestry in modern evolution theory. Moreover, although not accepted by modern evolutionists, the claims that there is a separate origin/father for each race in the evolution process, as an extension of racist theories in the 19th century, make it difficult to accept that Prophet Ādam is the father of all humanity.
From another perspective, even if Ādam was one of the first humans, his being the first prophet is problematic. This is because the earliest humans, by nature, lived simple and uniform lives, had similar needs and few desires. In order for humanity to become receptive to prophethood, it must evolve. For this reason, humanity progressed until the time of the first messenger, Nūḥ, reaching a level at which it could comprehend prophethood and need it in terms of the sharīʿa, and only then were prophets sent to them. This interpretation is also consistent with the apparent meaning of the texts that identify Nūḥ as the first messenger.
This article examines the debates surrounding Ādam’s status as the first human and first prophet, as discussed in Majallat al-manār (1898–1935), published in Cairo by Rashīd Riḍā in line with the ideas of Muḥammad ʿAbduh, and seeks to identify the factors that influenced these discussions. In order to make more accurate assessments, the articles on the subject were presented chronologically and evaluated in light of the changes in the Western and Islamic worlds.

Keywords

Kalam , Majallat al-manār , Ādam , Evolution , Prophethood , Religion-Science , Rashīd Riḍā

Mecelletü’l-menâr’da Bir Din-Bilim Problemi Olarak Hz. Âdem

Abstract

Batı’da Darwin’in evrim teorisi çerçevesindeki fikirler Hz. Âdem’in ilk insan ve peygamber olmasına yönelik yerleşik algıyı sarsmıştır. Bu fikirler eş zamanlı olarak İslâm dünyasında da karşılık bulmuş ve Hz. Âdem’in “ebü’l-beşer” olması ve nübüvveti Müslüman ilim adamları arasında da tartışılır hâle gelmiştir. Darwin’in teorisine göre canlılık ortak bir atadan başlamış ve evrimleşerek farklı türlere ayrılmış, en son insan hâlini almıştır. Bu sebeple Kur’ân-ı Kerim ve diğer mevcut kutsal kitaplarda bildirildiği şekliyle Hz. Âdem’in ilk insan ve vahye muhatap olan bütün insanların atası olması modern evrim teorisindeki ortak ata ilkesine ters düşmektedir. Bununla beraber her ne kadar modern evrimciler tarafından kabul görmese de 19. yüzyılda ırkçı teorilerin bir uzantısı olarak evrim süreci içerisinde her ırka ait ayrı bir aslın/babanın olduğu yönündeki iddialar da Hz. Âdem’in bütün beşeriyetin babası olduğu şeklindeki kabulü zora sokmaktadır.
Diğer açıdan Hz. Âdem ilk insanlardan biri olsa bile ilk peygamber olması problemdir. Çünkü ilk insanlar fıtratları gereği sade ve tekdüze yaşayan, ihtiyaçları benzer, istekleri azdır. İnsanlığın nübüvvete ulaşması için tekâmül etmesi gerekir. Bu sebeple insanlık ilk resûl olan Hz. Nûh dönemine kadar aşama katederek nübüvveti kavrayabileceği ve şeriat bakımından ona ihtiyaç duyacağı seviyeye gelmiş, ancak ondan sonra kendilerine peygamber gönderilmiştir. Bu yorum Hz. Nûh’un ilk resûl olarak bildirildiği nasların zahiri ile de uyum göstermektedir.
Bu makalede Muhammed Abduh’un fikirleri doğrultusunda Reşîd Rızâ tarafından Kahire’de çıkarılan Mecelletü’l-menâr’da (1898-1935) Hz. Âdem’in ilk insan ve ilk peygamber olmasına yönelik gerçekleşen tartışmalar incelenmekte ve bunlara tesir eden unsurlar tesbit edilmeye çalışılmaktadır. Daha doğru tesbitlerde bulunabilme adına konu ile ilgili yazılar kronolojik olarak aktarılmış Batı ve İslâm dünyasındaki değişimler dikkate alınarak değerlendirilmiştir.

Keywords

Kelam , Mecelletü’l-menâr , Hz. Âdem , Evrim , Nübüvvet , Din-bilim , Reşîd Rızâ

References

• Abduh, İbrahim. “Tercemetü’t-Tabîb Muhammed Tevfîk Sıdkî”. Mecelletü’l-menâr 21/9 (1920).
• Adıvar, Adnan. Tarih Boyunca İlim ve Din. 2 Cilt. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1944.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdullah. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Anay, Harun. “Çağdaş Arap Düşüncesi Üzerine”. Divan İlmi Araştırmalar Dergisi 10/1 (2001), 1-88.
• Arnaût, Mahmûd. “Muhammed Behcet el-Baytâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 30 (2020), 507-508.
• Arpaguş, Hatice K. “Aynı Vardan Var Olmuşuz”. Yaratılış Açısından Kadının Konum ve Durumu, Kadın Olmak; İslâm, Gelenek, Modernite ve Ötesi. ed. H. Şule Albayrak. 83-111. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa el-Hanefi. Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Kahire: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, 1137.
• Baytâr, Muhammed Behcet. “Kitâbü’l-Mûciz fî ilmi’l-ictimâ”. Mecelletü’l-menâr 27/4 (1926), 295-302.
• Bolay, Süleyman Hayri. Türkiye’de Maddeci ve Ruhçu Görüşün Mücadelesi. Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil el-Cûfî. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi. çev. Mehmed Sofuoğlu. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1987.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil el-Cûfî. Sahîhü’l-Buhârî. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 2002.
• Cisr, Hüseyin. Husûnü’l-hamîdiye li-muhâfazati ‘ale’l-akâidi’l-İslâmiye. Midyat Matbaası, ts.
• Cisr, Hüseyin. Riyâdu Tarâbulusi’ş-Şâm. 9 Cilt. Trablus: Matbaatü’l-Balâga, 1901.
• Çelik, Ahmet. “Rûhü’l-Meânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/213-214. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Darwin, Charles. İnsanın Türeyişi. çev. Yavuz Erkoçak. Ankara: Sol Yayınları, 1968.
• Daudet, Leon. “İhtizâru mezhebi ilmî”. Mecelletü’l-menâr 31/2 (1930).
• Dicvî, Yusuf. Makâlât ve Fetâvâ: Mefâhimü İslâmiyye. Kahire: el-Hey’etü’l-Âmme li’ş-Şuûni’l-Matâbii el-Emîriyye, 1981.
• Ergün, Mehmet. Âlûsî’nin Rûhu’l-Meâni Tefsirinde Âdem ve Yaratılış Kıssası Çerçevesinde Bir İnceleme. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. çev. Hayreddin Karaman vd. 5 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2006.
• Hourani, Albert. Çağdaş Arap Düşüncesi. çev. Latif Boyacı, Hüseyin Yılmaz. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Kabbânî, Abdülkadir. “Doktor Şiblî Efendi eş-Şümeyl”. Mecelletü’l-menâr 12/8 (1909).
• Mahfûz, Muhammed. Terâcimü'l-mü'ellifîne't-Tûnisiyyin. 5 Cilt. Beyrut: Dârül-Garbi'l-İslâmî, 1986.
• Muhammed Ebû Zeyd. “Hutbetü li-şeyh Ebû Zeyd”. Mecelletü’l-menâr 22/1 (1920).
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Bâbü’l-akaidi min emaliyyi’l-diniyyeti, adedü’l-enbiyâ ve mevâtınihim”. Mecelletü’l-menâr 5/7 (1902), 245-249.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Bâbü’l-akaidi min emâliyyün diniyyetün, ecvibetü an şübehati’l-ismeti”. Mecelletü’l-menâr 5/3 (1902), 87-93.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Bâbü’l-Fetvâ”. Mecelletü’l-menâr 29/5 (1928).
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Doktor Şiblî Efendi eş-Şümeyl”. Mecelletü’l-menâr 12/8 (1909).
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Ebûnâ Âdem ve mezhebü Darwin”. Mecelletü’l-menâr 8/23 (1906), 920.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “el-Büheytetü’s-sâbi’a mâ semmâhu tatbîku’l-Kur’ân alâ mezhebi Darwin”. Mecelletü’l-menâr 33/1 (1932), 33.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “el-Kâdî ve’t-tehâsümü fî risâleti Âdem”. Mecelletü’l-menâr 21/1 (1918).
• Muhammed Reşîd Rızâ. “el-Menâr: Âdemü ebü’l-beşer”. Mecelletü’l-menâr 13/1 (1910), 24-32.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Makâletü sâhibi’t-terceme ve kütübihî ve’r-reddi aleyhi, mes’eletü nübüvveti Âdem li’l-beşer”. Mecelletü’l-menâr 21/9 (1920), 489-491.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Menâr”. Mecelletü’l-menâr 8/20 (1905).
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Mes’eletü halkı ebîna Âdem”. Mecelletü’l-menâr 8/23 (1906), 947.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Mezhebü Darwin ve’l-İslâm”. Mecelletü’l-menâr 33/1 (1932), 64.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Nakzu esâsi mezhebi Darwin”. Mecelletü’l-menâr 31/2 (1930), 130.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Nassü’l-varaka”. Mecelletü’l-menâr 30/8 (1930), 597.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Nazariyyetü Darwin ve’l-İslâm”. Mecelletü’l-menâr 30/8 (1930).
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Suâl ev es’iletü an hilâfeti Âdem ve nübüvvetihî ve ma‘sıyetihî”. Mecelletü’l-menâr 33/10 (1933), 741-743.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Sûretü mülahhas fî el-hükmi’s-sâdır fî kazıyyeti Şeyh Ebû Zeyd”. Mecelletü’l-menâr 21/1 (1918), 51-56.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Sûretü’n-Nisâ”. Mecelletü’l-menâr 12/7 (1909), 481-499.
• Muhammed Reşîd Rızâ. “Tahkîku mes’eleti’l-imân bi’r-rusûli icmâlen ve tafsîlen”. Mecelletü’l-menâr 20/9 (1918).
• Muhammed Reşîd Rızâ. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’l-Menâr). Kahire: Dâru’l-Menâr, 1954.
• Muhammed Tevfîk Sıdkî. “ed-Dîn fî nazari’l-akli’s-sahîh, şubuhâtün li’l-maddiyyîn fi’l-Kur’ân”. Mecelletü'l-menâr 8/18 (1905), 737-740.
• Muhammed Tevfîk Sıdkî. “el-İslâm hüve’l-Kur’ân vahdeh”. Mecelletü’l-menâr 9/7 (1906), 515-520.
• Muhammed Tevfîk Sıdkî. “Keyfe hulika’l-insân”. Mecelletü’l-menâr 14/4 (1911), 303-307.
• Muhammed Tevfîk Sıdkî. “Usûlü’l-İslâm: Kelimetü insâf ve i‘tirâf”. Mecelletü’l-menâr 10/2 (1907).
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. M. Fuad Abdülbâki. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 1991.
• Nakdî, Ârif. Kitâbü’l-Mûciz fî İlmi’l-İctimâ. Dımaşk: Matbaatü’l-Müfîd, 1925.
• Neyfer, Muhammed el-Beşîr. “Âdemü ebü’l-beşer”. Mecelletü’l-menâr 13/1 (1910), 22-24.
• Özel, Recep Orhan. “Kur’âniyyûn Akımının Mısırlı Bir Mümessili: Muhammed Ebu Zeyd (H.1349/M.1930) Örneği”. Amasya İlahiyat Dergisi 12 (2019), 55-81.
• Özgökman, Fatih. “Yaşamın Kökeni, Evrim ve Tanrı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54/2 (2013), 49-76.
• Quatrefages, A. de (Armand). The Human Species. New York: D. Appleton and Company, 1879.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin. et-Tefsîru’l-kebîr, Mefatihü’l-gayb. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Sallum, Mahmoud. Menâr Ekolünün Hadis Anlayışı. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. ed-Dürru’l-mensûr fi’t-tefsîri’l-me’sûr. çev. Zekeriya Yıldız. 16 Cilt. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2012.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 5 Cilt. Mısır: Şerîketü Matbaati Mustafa, 1975.
• Torun, Tuğba. Ahlakın Evrimsel Gelişiminin İmkanı. İstanbul: Aktif Yayınevi, 2023.
• Turan, Maşallah. “Hz. Adem’in Peygamberliği Hakkındaki Tartışmaların Kritiği”. Mardin Artuklu Multidisipliner Çalışmalar Kongresi Sosyal Bilimler Tam Metin Kitabı (19-21 Nisan 2019 Mardin). ed. Hasan Çiftçi, Yasemin Ağaoğlu. 416-439. İKSAD Yayınevi, 2019.
• Türker, Ömer. Evrim Risalesi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2023. Vialleton, Louis Marius. L’Origine des êtres vivants, l’illusion transformiste. Paris: Les petits-fils de Plon et Nourrit, 1929.
• Vialleton, Louis Marius. Un problème de l’évolution: la théorie de la récapitulation des formes ancestrales au cours du développement embryonnaire (loi biogénétique fondamentale de Haeckel). Montpellier: Coulet et fils, 1908.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Peygamber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 34 (2007), 257-262.
• Zehebî, Muhammed es-Seyyid Hüseyin. el-İsrâiliyyât fi’t-tefsîr ve’l-hadîs. Dımaşk: Dâru’l-İmân, 1985.
• Zirikli, Hayreddin. el-A’lâm: Kamûsu terâcimi li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşrikîn. Beyrut, 1976.