Ibāḍī Views on the Beatific Vision (Ru'yat allāh) in Light of Their Own Doctrinal Sources

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 286 - 312, 30.06.2025

Mehmet Hanifi Yoldaş

https://doi.org/10.61272/duid.1679685

Abstract

The İbʿāḍiyya is considered to be one of the sub-sects of the Khārijites, one of the earliest sects to emerge in Islamic history. According to their own sources, from the early periods of Islamic history when their sect (as they phrase it) was formed, their imams, leaders and the Ibāḍī community exerted great efforts to understand and practice Islam correctly, and they paid a heavy price due to the prevailing political conditions of the time. However, they emphasize that they did not fall behind scholarly pursuits and authored numerous works, placing strong emphasis on da‘wah activities such as explaining Islam to others, conveying its teachings, and inviting people to the faith. The Ibāḍīs have developed a significant intellectual tradition in many issues, especially those related to the principles of religion (uṣūl al-dīn). Ibāḍī scholars produced a large number of systematic works—treatises and books—through which they codified their views and ensured their transmission from generation to generation. Members of this sect actively engaged in theological discussions and did not hesitate to express their views on the controversial issues of their time. When we examine the scholarly legacy of Ibāḍī thinkers, we find a considerable and diverse body of Ibāḍī literature. One of the theological topics on which Ibāḍī scholars expressed their views is the question of the Ru'yat allāh (the beatific vision of God). This issue began to feature prominently in Islamic theological discourse in the second century of the Hijrah. Ibāḍī scholars approached this issue within the framework of their doctrines on divine unity (tawḥīd) and the attributes of God. In support of their position, they interpreted relevant Qur’anic verses and prophetic traditions, while also employing principles of Arabic grammar and rhetoric in their exegesis. In this study, we aim to examine how the İbʿāḍiyya addressed the issue of Ru'yat allāh, focusing on their methodological approach and interpretive strategies. We will present the Ibāḍī perspective on this theological matter by analyzing the works of Ibāḍī authors and scholars. Given the scope of this study, the views of other theological schools will not be considered.

Keywords

History of Islamic Sects , İbʿāḍiyya , Tawḥīd , Attributes , Ru

Kendi Kaynakları Işığında İbâdiyye’nin Rü’yetullah Konusundaki Görüşleri

Abstract

İbâdiyye, İslâm tarihinde ortaya çıkan ilk mezheplerden olan Hâricîlerin alt fırkalarından biri olarak kabul edilmektedir. İbâdîler; mezheplerinin (kendi ifadeleriyle) teşekkül ettiği İslâm tarihinin erken dönemlerinden itibaren imamlarının, liderlerinin ve İbâdî cemaatinin İslâm’ı doğru anlamak ve yaşamak için büyük gayret sarf ettiklerini ve dönemin siyasi atmosferinden ötürü büyük bedeller ödediklerini kendi kaynaklarında anlatmaktadırlar. Bununla birlikte ilmî faaliyetlerden ve telif çalışmalarından geri kalmadıkları; insanlara İslâm’ı anlatma, tebliğ ve davet faaliyetlerine büyük önem verdikleri de dile getirdikleri hususlardandır. İbâdîler, İslâm’ın usûlu’d-dîn konuları başta olmak üzere birçok meselede ciddi bir ilmî birikim ortaya koymuşlardır. İbâdî âlimler, tarihsel süreç içerisinde ilmî faaliyetler çerçevesinde birçok telif ve kitap kaleme alarak görüşlerinin sistematik hale gelmesini ve nesilden nesile aktarımını sağlamışlardır. Bu fırka müntesipleri, yaşadıkları dönemde münazara ortamlarında konuşulan ve tartışılan meseleler hakkında düşüncelerini ve görüşlerini ifade etmekten geri durmamışlardır. İbâdî âlimlerin ilmî faaliyetlerini incelediğimizde hatırı sayılır bir İbâdî literatürüyle karşılaşmaktayız. Onların fikir beyan ettikleri konulardan biri de rü’yetullah meselesidir. Bu mesele, kelâmî bir konu olarak hicrî ikinci yüzyılda İslâm toplumunun gündemini meşgul etmeye başlamıştır. Rü’yetullah konusu, İbâdî ilim erbaplarınca, sahip oldukları tevhid ve sıfatlar konusundaki düşünceleri bağlamında ele alınmış ve konu hakkındaki ayetlerle Hz. Peygamber’den nakledilen hadisleri de görüşlerini doğrulatma adına yoruma tabi tutmuşlardır. Ayetlerden anlam çıkarma adına Arapça dil kurallarını da göz önünde tutmuşlardır. Çalışmamızda bu hususları dikkate alarak İbâdiyye’nin konuyu ele alma yöntemini, kullandıkları metodu ve yaptıkları değerlendirmeleri inceleyeceğiz. İbâdiyye’nin rü’yetullah konusundaki görüşlerini İbâdî müelliflerin ve âlimlerinin eserleri ekseninde ortaya koymaya çalışacağız. Çalışmamızın sınırlarını dikkate alarak konu hakkında diğer mezheplerin fikirlerine yer vermeyeceğiz.

Keywords

İslâm Mezhepleri Tarihi , İbâdiyye , Tevhid , Sıfatlar , Rü’yetullah

References

• Ateş, Orhan. “İbaziyye’de Ru’yetullah”. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 1/8 (2017), 68-85.
• A’veşt, Bükeyr b. Saîd. Dirasâtün İslâmiyye fi’l-usûli’l-İbâdiyye. b.y.: y.y., 1989.
• Bedir, Lokman. “Ru’yetullahla İlgili Âyetlerin Bağlam Esaslı Değerlendirilmesi”. Hikmet Yurdu 13/25 (2020), 61-88.
• Berberi, Muhsin. İbâdiyye. Trablus: el-Müessesetu’l-Hadise li’l-Kitâb, 2004.
• Bilen, Osman. Ebû Ya‘kūb el-Vercelânî ve İbâdîyye. Şırnak Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Ca’bîrî, Ferhat. Diyâun mine’l-akîdeti’l-İslâmiyye. Sultanatu Umman: el-Metâbiu’z-Zehebiyye, 1996.
• Ca’bîrî, Ferhat. el-Bu’dü’l-hadârî li’l-’akîdeti’l-İbâdiyye. b.y.: Matbaatü’l-Elvâni’l-Hadîs, 1989.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf b. Îsâ b. Salih el-Hafsî el-Adevî, 1332/1914. Teysirü’t-tefsir. thk. İbrahim b. Muhammed Talay. Maskat: Vizaretü’t-Türas ve’s-Sekâfe, 2018.
• Ferâhîdî, er-Rebî‘ b. Habîb b. Amr el-Ezdî. el-Câmiʿu’s-sahîh (el-Müsned). thk. Nureddin Abdullah b. Hamid es-Sâlimî. Maskat: Mektebetu Maskat, 2003.
• Fığlalı, Etem Ruhi. “İbâdiye’nin Siyâsî ve İtikâdî Görüşleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (1976), 323-344.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1983.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Mektebetü Tahkiku’t-Turâs fî Müesseseti’r-Risâle. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Gölcük, Şerafettin. “Cehm b. Safvân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/233-234. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Halîlî, Ahmed b. Hamd el-. el-Hakku’d-damiğ. y.y., t.y.
• Halîlî, Ahmed b. Hamed b. Süleyman el-. Şerhu ğâyeti’l-murâdi fî nazmi’l-i’tikadî. Maskat: el-Kelimetu’t-Tayyibe, 2017.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrâhim Nasır - Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Daru’l-Ceyl, 1996.
• Kâbîl, Abdülhay Muhammed. el-İbâdiyye ve ârâuhumu’l-kelâmiyye. İskenderiye: Darü’l-Vefa li-Dünya, 2015.
• Kalhâtî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saîd el-Ezdî. el-Keşf ve’l-beyan. thk. İsmail Kâşif. Uman: Vizaretu’t-Türasi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1980.
• Karatay, Yusuf. “el-En’âm 6/103. Âyet Bağlamında Ru’yetullah Meselesi”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2017), 161-181.
• Koçyiğit, Talat. Kur’an ve Hadiste Ru’yet Meselesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.
• Komisyon. Muʿcemü’l-mustalahâti’l-İbâdiyye: sad-ye. Maskat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye, 2011.
• Kubat, Mehmet. İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2014.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş, Şahin Muzaffer. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Kûca, el-Munsıf. Tarihü’l-İbâzıyye ed-dînî ve’s-siyâsî. Tunus: ed-Darü’t-Tunisiyye li’l-Kitab, 2014.
• Mehdî, Muhammed Hasan. el-İbâdiyyetu neş’etuhâ ve akâiduhâ. Uman: el-Ehliyyetü li’n-Neşri ve’t-Tevzî, 2011.
• Melşûtî, Tebğûrîn b. Îsâ b. Dâvûd el-. Usûlü’d-dîn ev el-usûlü’l-’aşra. thk. Venîs et-Tâhir Âmir. Maskat: Mektebetu’l-Ceyli’l-Vâid, 2005.
• Meskarî, Nâsır b. Matar b. Saîd el-. el-İbâdiyye fi meydani’l-hak. Rustâk: Mektebetun ve Tescilâtu’l-Hilâli’l-İslâmiyye, 1999.
• Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye beyne’l-fıraki’l-İslâmiyye. Maskat: Mektebetü’d-Dâmirî, 2000.
• Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdîyye fî mevkibi’t-tarih. Sib: Mektebetü’d-Dâmirî, 2008.
• Nâmî, Amr Halîfe. Dirâsâtün ani’l-İbâdiyye. çev. Mîhâil Hûrî. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2012.
• Önemli, Kadri. Erken Dönem İbazî Kaynaklarında İbazîyye’nin Dini ve Siyasi Görüşleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosya Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Hamîd. Meşâriku’l-envâri’l-ʿukûl. thk. Abdurrahmân Umeyra. 2 Cilt. b.y.: Dârü’l-Cil, 1979.
• Sallâbî, Alî Muhammed Muhammed es-. el-İbâdiyyetu medresetun İslâmiyyetun baîdetun ani’l-Havâric. b.y.: y.y., 2018.
• Seyyâbî, eş-Şeyh Ahmed b. Suûd es-. el-Medhalu ile’l-mezhebu’l-İbâdiyye. Uman: Mektebetu’l-Dâmirî li’n-Neşri ve’t-Tevzi, 2019.
• Seyyâbî, Sâlim b. Hammud b. Şâmis. Talakâtu’l-ma’hedi’r-riyâdî fi halkâti’l-mezhebi’l-İbâdî. Uman: Vezâretu’t-Turasi’l-Kavmi ve’s-Sekafe, 1980.
• Şaşa, Mehmet. “Kalhâti Özelinde İbâdîlerin Rü’yetullah Anlayışı”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2023), 435-446.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm eş-. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emir Ali Muhenna, Fâur Ali Hasan. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1993.
• Taşdelen, Mehmet. “Ebü’l-Hasan el-Eş’arî’ye Göre Rü’yetullah”. Kelâm Araştırmaları Dergisi/Kader 22/2 (2024), 334-361.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerhu’l-ʿakaʾidi’n-nesefiyye. thk. Alî Kemâl. Beyrut: Daru İhyai Turasi’l-Arabiyye, 2014.
• Tuayme, Sâbir. el-İbâdiyye akîdeten ve mezheben. Beyrut: Dârü’l-Cil, 1986.
• Vinten, Mustafâ b. en-Nâsır. Araü’ş-Şeyh Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş el-akdiyye. el-Karare: Cem’iyyetü’t-Türas, 1996.
• Yeşilyurt, Temel. “Rü’yetullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/311-314. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Yoldaş, Mehmet Hanifi. Temel Görüşleri Bağlamında İbâdiyye-Mu’tezile İlişkisi. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Yoldaş, Mehmet Hanifi - Kubat, Mehmet. “Tevhid Esası Ekseninde İbadiyye-Mu’tezile Etkileşimi”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi 8/1 (2022), 53-74.