Imām al-Māturīdī’s Theological Methodology in His Discussion with the Opponents

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 203 - 234, 30.06.2025

Osama Zuaiter , Hüsnü Turgut

https://doi.org/10.61272/duid.1681944

Abstract

This study analyzes the theological method adopted by Abū Manṣūr al-Māturīdī (d. 333/944) in his debates with some prominent figures, sects, and religions in theological thought. The study focuses on al-Māturīdī’s debates with various intellectual rivals such as the Muʿtazila, heretics, and philosophers, as well as his refutations of belief systems and philosophical/theistic schools such as Christians, Jews, the Dhahriyya (naturalists, ascetics, Sūmāniyya and other materialist schools), the Sanāwiyyah, Manichaeans, Daysāniyya, and M Markūniyya. Al-Māturīdī’s kalām methodology presents a holistic paradigm based on a balance between reason (ʿaql) and transmission (naql) and shaped by the principles of in-depth analysis and objectivity. This approach is particularly evident in his masterpiece, Kitāb al-Tawḥīd, where doubts and objections to the 'aqīdah are meticulously addressed and the truth of tawḥīd and prophethood (nubuwwa) are justified with strong evidence and nuanced argumentation. The main aim of this study is to demonstrate Imam al-Māturīdī's competent methodology in combating both rival views within the Islamic intellectual tradition and external intellectual challenges. In this way, his distinguished position as one of the most important defenders of Sunnī aqīdah in the fourth century Hijr is confirmed from an academic perspective.

Keywords

Kalām , al-Māturīdī , Theological Dialectic , Mu‘tazila , Mulḥid , Sanāwiyyah , Dahriyyah , Religions

İmam Mâtürîdî'nin Muhaliflerle Tartışmasında Takip Ettiği Kelâmî Yöntem

Abstract

Bu çalışma, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) kelâm düşüncesinde öne çıkan bazı şahıslarla, mezheplerle ve dinlerle gerçekleştirmiş olduğu tartışmalarda benimsediği kelâmî yöntemi analiz etmektedir. Araştırma kapsamında, Mâtürîdî’nin Mu‘tezile, mülhidler ve felsefeciler gibi çeşitli fikrî rakipleriyle yürüttüğü tartışmaların yanı sıra, Sümeniyye ve diğer materyalist ekoller, Seneviyye, Maniheistler, Deysâniyye ve Merkûniyye gibi inanç sistemleri ile felsefî/itikâdî ekollere yönelik reddiyelerine odaklanılmaktadır. İmam Mâtürîdî’nin kelâm yöntemi, akıl ile nakil arasında denge kurmayı esas alan, derinlikli bir analiz ve objektiflik ilkeleriyle şekillenen bütüncül bir paradigma sunmaktadır. Bu yaklaşım, özellikle onun başyapıtı olan Kitâbü’t-Tevhîd’de belirgin hale gelmekte, burada akideye yönelik şüphe ve itirazlar titizlikle ele alınmakta; tevhid ve nübüvvetin doğruluğu, güçlü delillerle ve incelikli bir argümantasyonla temellendirilmektedir. Bu çalışmanın temel amacı, İmam Mâtürîdî’nin hem İslam düşünce geleneği içindeki rakip görüşlerle hem de dışsal entelektüel meydan okumalarla mücadelesindeki yetkin metodolojisini ortaya koymaktır. Böylelikle, onun hicrî dördüncü yüzyıldaki Sünnî akidenin en önemli savunucularından biri olarak sahip olduğu seçkin konum akademik bir perspektifle teyit edilmektedir.

Keywords

Kelâm , Mâtürîdî , Kelâmî Cedel , Mu‘tezile , Mülhidler , Seneviyye , Dehriyye , Dinler

الإمام الماتريدي ومنهجه الكلامي في مناقشة المخالفين

Abstract

يستعرضُ هذا البحثُ جَدَلَ الإمامِ أبي منصورٍ الماتريدي (ت. ٣٣٣هـ) مع الأشخاصِ والأديانِ والمذاهبِ، مبرزًا دَورَهُ المحوريَّ في الدفاعِ عن العقيدةِ الإسلاميةِ في القرنِ الرابعِ الهجريِّ. يتناولُ البحثُ مناقشاتِهِ مع شخصيّاتٍ عديدة من المعتزلة والملاحدة والفلاسفة وغيرهم، إلى جانبِ ردِّهِ على بعض الأديان كالنصارى واليهودِ والثنويةِ (بفروعها: المانوية، الديصانية، المرقونية) ومذاهبَ كالدَّهريينَ والطَّبائعيّين، والمنجِّمين، والسَّمنية، والفلاسفة، وغيرهمِ. يعتمدُ الإمام الماتريديُّ منهجًا متكاملًا يُوازنُ بين العقلِ والنقلِ، متّسمًا بالعمقِ والإنصافِ، كما يتجلّى في كتابِ التوحيد، حيثُ يُفكّكُ الشُّبُهاتِ ويُثبتُ صحّةَ التوحيدِ والنبوّةِ بدقّةٍ وحُجّةٍ قويّةٍ. يهدفُ البحثُ إلى إظهارِ براعتهِ في مواجهةِ الخصومِ، سواءٌ من داخلِ الأمّةِ أو خارجِها، ممّا يُؤكّدُ منزلته بوصفه أحد أعظمِ المدافعينَ عن العقيدةِ السُّنّيّةِ في تاريخِ الفكرِ الإسلاميِّ

Keywords

الكلام , الماتريدي , الجَدَل الكلاميّ , المعتزلة , الملحدون , الثنوية , الدَّهريّون , الأديان

References

• Aʻsem, Abdülemîr el-. İbnü'r-Râvendî fi'l-merâci'i'l-Arabiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Âfâki'l-Cedîde, 1978.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasan b. Abdullah b. Sehl. el-Evâil. thk. Muhammed Seyyid el-Vekîl. Tanta: Dârü'l-Beşîr, 1987.
• Aygan, Fadıl vd. İlmü'l-Kelâm: el-Mebâdi ve'l-mesâil. Ankara: Riâsetü'ş-Şuûni'd-Dîniyye, 2022.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed el-. el-Fark beyne'l-firak. Beyrut: Dârü'l-Âfâki'l-Cedîde, 1977.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed el-. Usûlü'd-dîn. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2002.
• Basrî, Ebû Saîd el-Hasan b. Yesâr el-. "Risâle fi'l-kader". Resâilü'l-adl ve't-tevhîd. thk. Muhammed Umâre. Kahire: Dâru'ş-Şurûk, 1988.
• Beyâzîzâde, Kemâleddin Ahmed b. Hüseyin b. Sinânüddin el-. İşârâtü'l-merâm min ibârâti'l-İmâm. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2007.
• Çelebi, İlyas. "İmam Mâtürîdî'de Bilginin Tanımı ve Din Hakkında Konuşmanın Yolu". Mâtürîdî Düşünce Sisteminin Dayandığı Temel Tasavvurlar: Geleneğin İnkişafından Geleceğin İnşasına. ed. Emine Öğük. 43-52. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2021.
• Demir, Hilmi. "İmam Mâtürîdî'nin Gnostik Akımlarla Mücadelesi". Mâtürîdî'nin Düşünce Dünyası. ed. Şaban Ali Düzgün. 425-448. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2011.
• Ğâlî, Belkâsım el-. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî hayâtühû ve ârâühü'l-akdiyye. Tunus: Dârü't-Türkî li'n-Neşr, 1989.
• Hasan, Muhammed Halife. Târîhu'l-edyân dirâse vasfiyye mukārene. Kahire: Dârü's-Sekāfeti'l-Arabiyye, 2002.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü'l-Hasan Kâdi'l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdülcebbâr el-Hemedânî el-. Şerhu'l-Usûli'l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1996.
• Kârî, Ebü'l-Hasan Nûreddin Ali b. Sultan Muhammed el-. Minâhü'r-ravzi'l-ezher fî şerhi'l-Fıkhi'l-ekber. Beyrut: Dârü'l-Beşâiri'l-İslâmiyye, 1998.
• Kerem, Yûsuf. Târîhu'l-felsefeti'l-Yûnâniyye. Kahire: Müessesetü Hindâvî li't-Ta'lîm ve's-Sekâfe, 2014.
• Kurt, Hasan. "İmâm Mâtürîdî'de Mu'tezilî Ka'bî'nin Eleştirisi". Bilimname Düşünce Platformu 20 (Ocak 2011), 109-134.
• Lâmişî, Ebü's-Senâ Mahmûd b. Zeyd el-. et-Temhîd li-kavâidi't-tevhîd. thk. Abdülmecid et-Türkî. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1995.
• Mağribî, Ali Abdülfettâh el-. İmâmü Ehli's-sünne ve'l-cemâa Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ve ârâühü'l-kelâmiyye. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2009.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed el-. Kitâbü't-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed el-. Te'vîlâtü Ehli's-sünne. 10 Cilt. thk. Mecdî Bâsellûm. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2005.
• Nefîse, Mahmûd Muhammed Îd. Mebdeü's-sebebiyye fi'l-fikri'l-İslâmî fi'l-asri'l-hadîs. Suriye: Dârü'n-Nevâdir, t.y.
• Nesefî, Ebü'l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed en-. Tebsıratü'l-edille fî usûli'd-dîn alâ mezhebi'l-İmâm Ebî Mansûr el-Mâtürîdî. thk. Muhammed Abdülkādir Şâhin. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2020.
• Rudolf, Ulrich. "et-Türâsü'l-kelâmî el-Hanefî ve'l-Mâtürîdiyye". Çev. Üsâme Şefîʻ es-Seyyîd. el-Merciʻ fî târîhi ʻilmi'l-kelâm. ed. Sabine Schmidtke. 2 Cilt. Beyrut: Merkez Nemâ li'l-Buhûs ve'd-Dirâsât, 2018.
• Sinanoğlu, Mustafa. "İmam Matüridi'nin Düalist İnanç Gruplarına Yaklaşımı". Büyük Türk Bilgini İmam Matüridi ve Matüridilik -Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. 311-328. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
• Teftâzânî, Sadeddin Mesûd b. Ömer b. Abdullah et-. Şerhu'l-Makāsıd. 2 Cilt. thk. İbrâhim Şemseddin. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2011.
• Topaloğlu, Bekir. "İmam Matüridi'nin Temel İslam Bilimlerindeki Yeri". Büyük Türk Bilgini İmam Matüridi ve Matüridilik (İlmî Toplantı). 39-42. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• Uluç, Tahir. İmâm Mâturîdî'nin Âlemin Ontolojik Yapısı Hakkında Filozofları Eleştirisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2017.