Alevilikte “Ocak”: Kavramsal Çerçeveye ve Tarihî Arka Plana Yeni Bir Bakış

Year 2017, Volume: 17 Issue: 2, 239 - 264, 18.12.2017

Bülent Akın

Abstract

Türk kültüründe bir kült olarak geniş ve önemli bir
yer tutan ocak kavramı, Alevi inanç sistemi içerisinde özgün bir anlam ve
kavramsal çerçeveye sahiptir. Alevi inancının tarihî süreç içerisinde “ocak
sistemi” adı verilen yapılanma ve teşkilatlanma üzerine kurulduğu ve inanç
mensubu olan dede ve talip topluluklarının sosyal, kültürel, dinî, hukukî ve
ekonomik bakımdan bu sistem çerçevesinde organize oldukları görülmektedir. Hemen
her fırsatta konuyla ilgili araştırmacıların Aleviliğin temel yapılanma biçimi olduğunu
vurguladıkları ocak sisteminin tarihî süreç içerisindeki oluşum ve gelişimi
hakkındaki bilhassa yazılı kaynaklara dayalı tespitler yetersiz kalmış, bu
durum da konuyla ilgili kavramsal çerçevenin oluşturulmasında problemli
yaklaşımların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu makalede, ocak teriminin Alevi
inanç sistemi içerisinde kazandığı kavramsal anlamıyla ne zamandan beri
kullanıldığı ve inanç merkezli bir yapılanma ve teşkilatlanma biçimi olarak
tarihî süreç içerisindeki ilk oluşumuna yönelik birtakım yeni tespitlere ve
görüşlere yer verilmiştir. Konuyla ilgili mevcut literatürün yanında şahsî ve
resmî arşivler üzerinden yapılan tespitler ve bunlar üzerinden yapılan
analizlerle Alevilikte ocak kavramının tarihî arka planı ve kavramsal çerçevesi
aydınlatılmaya çalışılmıştır. 

Keywords

Alevilik, Ocak, Ocak Kavramı, Ocak Sistemi

References

• AKIN Bülent (2016). Diyarbakır Yöresi Alevi Ocakları: Tarih, İnan. ve Gelenek. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi.
• AKSÜT Hamza (2004). “Anadolu Aleviliğinin Oluşum Yerlerinden Biri Olarak Diyarbakır Yöresi”. 1. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlı’ya Diyarbakır Sempozyumu (20-22 Mayıs 2004 Diyarbakır) Bildirileri, İzmir: O.R.B Organizasyon, 751-762.
• AKSÜT Hamza (2012). Aleviler Türkiye-İran-Irak-Suriye-Bulgaristan. Ankara: Yurt Kitap Yayın.
• ARSLANOĞLU İbrahim (1999). “Çubuk Yöresi Alevi Ocakları ve Kurucuları”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 10, 61-72.
• AYTEKİN Sefer (drl.) (1958). Buyruk. Ankara: Emek Basım/Yayınevi, 1958.
• BİRDOĞAN Nejat (1994). Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik. İstanbul: Berfin Yayınları.
• BİRDOĞAN Nejat (1995). Anadolu ve Balkanlar’da Alevi Yerleşmesi Ocaklar-Dedeler-Soyağaçlar. İstanbul: Mozaik Yayınları.
• BİRGE John Kingsley (1991). Bektaşilik Tarihi. İstanbul: Ant Yayınları.
• BORATAV Pertev Naili (1984). Türk Halk Bilimi, 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar). İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• BOZKURT Fuat (1993). Aleviliğin Toplumsal Boyutları. İstanbul: Tekin Yayınları.
• BOZKURT Fuat (haz.) (2013). Buyruk İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Kapı Yayınları.
• CAVANŞİR Babek-Necef, Ekber N. (yay.haz.) (2006). Şah İsmail Hatâ’î Külliyâtı. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2006.
• ÇIBLAK Nilgün (2005). Mersin Tahtacıları- Halkbilimi Araştırmaları. Ankara: Ürün Yayınları.
• DRESSLER Markus (2016). Türk Aleviliğinin İnşası Oryantalizm, Tarihçilik, Milliyetçilik ve Din Yazımı. çev. Defne Orhun, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• ER Piri (1998). Geleneksel Anadolu Aleviliği. Ankara: Ervak Yayınları.
• ER Piri (2014). Yaşayan Alevilik. Ankara: Barış Kitap.
• ERGUN Sadeddin Nüzhet (1944). Bektaşi Edebiyatı Antolojisi Bektaşi Şairleri ve Nefesleri. İstanbul: Maarif Kitaphanesi/Kenan Matbaası.
• ERÖZ Mehmet (1990). Türkiye’de Alevilik Bektaşilik. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ERSAL Mehmet (2012a). Alevi İnanç-Dede Ocaklarının Teşkilatlanması Üzerine Bir Değerlendirme”. II. Uluslararası Tarihten Bugüne Alevîlik Sempozyumu (23-24 Ekim 2010), ed. Aykan Erdemir vd., Ankara: Cem Vakfı, 178-192.
• ERSAL Mehmet (2012b). “Şücaeddin Veli Ocağı: Balkan Aleviliğindeki Yeri, Rolü ve Önemi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 63, 207-230.
• ERSAL Mehmet (2016a). Alevilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi Çubuk Havzası Örneği. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• ERSAL Mehmet (2016b). “Alevilik Çalışmalarında Uygulanacak Metodoloji Üzerine Tespitler ve Öneriler”. II. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Hoşgörü ve Barış Sempozyumu (08-10 Ekim 2015) Sempozyum Bildirileri, ed. Filiz Kılıç-Tuncay Bülbül, Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Basımevi, 260-276.
• FIĞLALI Ethem Ruhi (1996). Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik. Ankara: Selçuk Yayınları.
• GEZİK Erdal-Mesut Özcan (haz.) (2013). Alevi Ocakları ve Örgütlenmeleri. Ankara: Kalan Yayınları.
• GÖLPINARLI Abdülbâki (1977). “Kızılbaş”. İslam Ansiklopedisi, C.6, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 789-795.
• GÜLTEN Sadullah (2016). “Osmanlı Devleti’nde Alevî Sözcüğünün Kullanımına Dair Bazı Değerlendirmeler”. Alevilik Araştırmaları Dergisi, S.11, 27-41
• HASLUCK Frederick William (2000). Bektaşîlik Tetkikleri, çev. Râgıp Hulusi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• İSEN Mustafa. (Haz.) (1994). Kühnü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• KARABEY Turgut vd. (2015). Vâhidî Hâce-i Cihân ve Netîce-i Cân İnceleme-Tenkitli Metin. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KARAKAYA-STUMP Ayfer (2012). “Tehe Vefa’ıyye, Th Bektashıyye And Genealogıes Of “Hederodox” İslam in Anatolia: Rething The Köprülü Paradıgm”. Turcica, S. 44, 263-284.
• KARAKAYA-STUMP Ayfer (2015). Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık Alevi Kaynaklarını, Tarihini ve Tarihyazımını Yeniden Düşünmek. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• KARAMUSTAFA Ahmet T (2015). “Anadolu’nun İslamlaşması Bağlamında Aleviliğin Oluşumu”. Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel, drl. Yalçın Çakmak- İmran Gürtaş, İstanbul: İletişim Yayınları, 43-54.
• KEÇELİ Şakir (2005). “Bektaşilik Alevilik Arasındaki Farklar–Meydan Evi” Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu I. Bildiriler-Müzakereler. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• KÖPRÜLÜ Fuad (1925). “Bektaşiliğin Menşe’leri”. Türk Yurdu, S. 8.
• KÖPRÜLÜ M. Fuat (1979). “Bektaş, Hacı Bektaş Veli”. İslam Ansiklopedisi, C.2, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 461-464.
• MELİKOFF Irene (2010). Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları (Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık).
• MELİKOFF İrene (1999). “Bektaşilik/Kızılbaşlık: Tarihsel Bölünme ve Sonuçları”. Alevi Kimliği. ed. T. Olsson, vd. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• OCAK A. Yaşar (1999). Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• OCAK A. Yaşar (2002). Alevî-Bektaşî İnancının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• OCAK A. Yaşar (2011). Ortaçağ Anadolu’sunda İki Büyük Yerleşimci (Kolonizatör)Derviş Yahut Vefâiyye ve Yeseviyye Gerçeği: Dede Garkın ve Emirci Sultan (13. Yüzyıl). Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• OCAK A. Yaşar (2013). Türkler Türkiye ve İslam Yaklaşım, Yöntem ve Yorum Denemeleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• OYTAN M. Tevfik (2007). Bektaşiliğin İçyüzü Dibi-Köşesi-Yüzü ve Astarı. İstanbul: Demos Yayınları.
• SALTIK Veli (2009). Tunceli’de Aşiret Oymak Ocaklar. Eskişehir: Kuloğlu Matbaacılık.
• SAY Yağmur (2010). Kalenderî, Alevi ve Bektaşi Kültünde Önemli Bir Alp-Eren Gazi: Şucâ’eddîn Velî (Sultan Varlığı) ve Velâyetnâmesi. ed. Murat Küçük, Ankara: Sistem Ofset Matbaacılık.
• SHANKLAND David (1999). “Günümüz Türkiyesi Alevîlerinde ‘Dede’ ve ‘Talip’ Arasındaki Değişen Bağ”. Tarihî ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Alevîler Bektaşîler ve Nusayrîler, İstanbul: Ensar Neşriyat, 319-327.
• ŞENTÜRK Ahmet Atilla (2015). “Manzum Metinler Işığında Bir Kalender Dervişinin Profili”. Turkish Studies, S. 10/8, 141-220.
• TARLAN Ali Nihat (1992). Hayâlî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• TAŞĞIN Ahmet (2013). Türkmen Aleviler -Diyarbakır ve Çevresindeki-. Konya. Çizgi Kitabevi Yayınları.
• TELCİ Cahit (2016). “Seyyid Gazi Zaviyesi ve Yıllık Merasimleri Hakkında”. Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, S. 14, 61-79.
• TÜRKDOĞAN Orhan (2006). Alevi Bektaşi Kimliği Sosyo-Antropolojik Araştırma. İstanbul: Timaş Yayınları.
• YAMAN Ali (2004). Alevilikte Dedelik ve Ocaklar: Dedelik Kurumu Ekseninde Değişim Sürecinde Alevilik. İstanbul: K.A.S. Derneği Yayınları.
• YAMAN Ali (2006). Kızılbaş Alevi Ocakları. Ankara: Elips Kitap.
• YAMAN Ali (2011). “Alevilikte Ocak Kavramı: Anlam ve Tarihsel Arka Plan”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 60, 43-64.
• YÖRÜKAN Yusuf Ziya (2006). Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.