Gagauz Halk Bilimi (Tarihçesine Bakış)

Year 2018, Volume: 18 Issue: 1, 273 - 291, 27.06.2018

Emine Atmaca Reşide Gözdaş

Abstract

Gagauz, Moldavya’da, Kuzeydoğu Bulgaristan’da, Romanya’da, Yunanistan ve
Ukrayna’da yaşayan Hıristiyan Ortodoks Türklere verilen addır. Karadeniz’in kuzeyine yüzyıllar önce göç eden Peçenek,
(Uz (~Tork) ve Kumanlar’la (~Koman) Anadolu
Selçuklu Türklerinden meydana gelmiş ve onların sentezi olan bu Türk topluluğunun
büyük bir çoğunluğu, bugün Komrat, Çadır,
Lunga ve Vulkaneşti’de yaşamaktadır.

Bu çalışmada, Gagauz
halk biliminin XIX. yüzyılın sonundan XX. yüzyılın sonuna kadarki gelişimi
hakkında genel bir bilgi verilmektedir. Rus bilim adamı, etnograf ve yazar Valentin Moşkov’un çalışmalarıyla
başlayan Gagauz halk bilimi şu dönemlere ayrılmıştır: Birinci dönem: XIX.
yüzyılın sonu-1917 yılı, ikinci dönem:
1920-1940 yılları, üçüncü dönem:
1950-1980 yılları, dördüncü dönem: XX.
yüzyılın başlangıcı-XX. yüzyılın sonu.

Keywords

Gagauz Türkleri, Gagauz Türkçesi, Gagauz halk bilimi, mani (~maani), masal

References

• Amanjolov, A. S. O gagauzah v Kazahstane i ih yazıke / Kazakistan’daki Gagauzlar ve dilleri hakkında / Problemı türkologii i istorii vostokovedeniya. Kazan 1964.Amanjolov, A. S. Semey oblısında tүratın gagauzdardan jazılıp alıngan folklor teksteri / Semey bölgesinde yaşayan Gagauzlardan yazılmış folklor metinleri / Kazak dialektologiyası. Alma-Ata 1965. Vıp. I.Antonov, G. Gagauzka pesen za obsadata na Varna v 1828 g. / 1828’de Varna kuşatması hakkında Gagauz şarkısı / İzv. na Varnenskoto arheologiçesko drujestvo. 1914. Kn. VI.Argunşah, M. Gagauz Halk Edebiyatında Osmanlı-Türk Kültürünün İzleri / Türk Kültürü. Ankara 1991. Sayı: 341.Arnaut, F. İ. Gagauz folklorunda maani nevi (mani türü) (Türkiye ve Azerbaycan mani-bayatı örnekleriyle karşılaştırma): Filoloji ilimleri adayı ... sunulmuş tez çalışmasının özeti. Bakı 1999.Arseven, V. Gagauz Halk Türküleri / Musiki Ansiklopedisi. İstanbul 1947. Sayı: 16; 1947. Sayı: 18; 1947. Sayı: 19; 1947. Sayı: 20; 1948. Sayı: 22.Baboglu, N. İ. Gagauz folkloru / Sobir. i sost. Kişinev 1969.Bayev, Kr. İstoriçeski narodni pesni u gagauzite / Gagauzlarda tarihi halk şarkıları / İzv. na Varnenskoto arheologiçesko drujestvo. 1964. Kn. HV.Baurçulu, Nâkoi osobennosti na fuktsioniraneto na gagauzkite pripevki “maane”/ Gagauz “mani”lerinin işlevsel özellikleri / Bılgarite v Severnoto Priçernomoriye. İzsledvaniya i materiali. Veliko Trnovo, 1995. Tom çetvırti. Bigayev, R. İ. Danilov P. A., Umarov M. U. Gagauzlar folkloridan / Ўzbek tili va adabiyoti masalalari. Toşkent 1960. № 4.Bigayev, R. İ. Danilov P. A., Umarov M. U., Gagauzı v Sredney Azii / Orta Asya’da Gagauzlar / İzv. AN UzSSR. Seriya obşç. nauk. 1960. № 6.Boşkov, V. M. Mır-Mır Kotoban: Gagauz halk masallar / Odesa 1996.Bulgar, S. Dev adamın oolu: Masallar. Kişinev 1990.Сiachir, M. Explicaţia numirilor turco-tătare ale oraşelor, comunelor, cătunelor şi fermelor din Moldova dintre Prut şi Nistru şi unele tradiţiuni păstrate în legătură cu aceste numiri / Revista societăţii istorico-arheologice bisericeşti din Chişinău. 1921.Vol. XIII; 1922. Vol. XIV; 1924. Vol. XV.Çimpoyeş, L. S. K voprosu ob epiçeskih traditsiyah v ustnom narodnom tvorçestve gagauzov / Gagauzların Halk Söz Sanatında Epik Gelenekler Meselesine dair / Materialı i issledovaniya po arheologii i etnografii Moldovı. Kişinev 1992.Çimpoyeş, L. S. Ustnoye narodnoye tvorçestvo gagauzov (80-ye gg. XIX–XX vv.)/ Gagauzların Halk Söz Sanatı (XIX yy. 80’li yılları-XX yy.) / Ştiinţa. Chişinău 1995. № 8.Çimpoyeş, L. S. Mifiçeskiy obraz Tepâgeza v folklore gagauzov / Gagauz Folklorunda Mitolojik Tepegöz Karakteri / Ştiinţa. Chişinău 1996. № 2.Çimpoyeş, L. S. Dastannıy epos gagauzov / Gagauz Destanı. Kişinev, 1997. (Rets.: Dimitrov Str. İnteresnıy i vajnıy trud ob epose gagauzov: Çimpoyeş L. S. Dastannıy epos gagauzov. Ki-şinev, 1997. 198 s. / Etudes balkaniques. Sofia 1998. № 1-2).Dimitrova, D. Yetnolingvistiçni izsledvaniya i terennata rabota (po materiali ot kv. Vinitsa - gr. Varna) / Etnik lingvistik araştırma ve saha çalışması / Ukrayna i Blgariya. Yetnokulturni i yetnolingvistiçni aspekti. Sofiya 1999.Durbaylo, M. A. Gagauzskiye narodnıye balladı s obrazom jeltoy zmei / Sarı yılan karakterli Gagauz halk şiirleri / Sovetskaya türkologiya. 1990, № 2.Durbaylo, M. A. Ballada tÿrkÿleri: Sölpet toplumu / hazırlayan: M. A. Durbaylo. Kişinev 1991.Durbaylo, M. A. Poetiçeskiye osobennosti gagauzskih traditsionnıh küpletov-pozdravleniy / Gagauz geleneksel tebrik dörtlüklerinin poetik özellikleri / Ştiinţa. Chişinău 1992. № 10.Durbaylo, M. A. Obraz rasteniy i ih funktsii v gagauzskih narodnıh balladah / Gagauz halk balladalrında (şiirlerinde) bitki motifleri ve onların işlevi / Ştiinţa. Chişinău 1992. № 4.Durbaylo, M. Gagauz halk türküleri / Havaları seçän, notalara geçirän hem muzıka redaktörü P. Stoyanov. Chişinău 2001.Ekrem, M. A. Bülbül sesi: Dobruca Türkleri folklorundan seçmeler, Bükreş 1981.Gagauz halk tÿrkÿleri hor için a cappella / Gagauz Halk Türküleri = Gagauzskiye narodnıye pesni dlâ hora a cappella. Obrabotka i sost. M. Koltsa. Kişinev 1982.Gagauz dilindä okumak kiyadı yedinci klass için / 7. sınıf için Gagauzca okuma kitabı / hazırlayan: G. A. Gaydarji, YE. K. Koltsa. Kişinev 1986.Gagauzskiye narodnıye skazki / Gagauz Halk Masalları / Sost. i per s gag. P. Çebotarâ. Kişinev 1998.Gaydarji, G. A. Gagauzskiy sintaksis: Otnositelnoye i bessoyuznoye podçineniye pridatoçnıh / Gagauz söz dizimi: Yan cümlelerin nisbi ve bağlaçsız bağlanışı. Kişinev 1973.Gaydarji, G. A. Gagauzskiy sintaksis. Pridatoçnıye predlojeniya soyuznogo podçineniya / Gagauz söz dizimi: Yan cümlelerin bağlaçlı bağlanışı. Kişinev 1981.Georgiyeva-Kolarova, Y. İz gagauzkiya folklor na selo Olpaşa, Ödrinsko (materiali) / Odrinsko, Olpaşa köyü Gagauz folklorundan (materyaller) / Philologia / Filologiya. Sofiya 1982, № 10-11.Gradeşliyev, İ. Krayat na yedin mit i naçaloto na yedna legenda / İstoriçeski pregled. Sofiya 1991. № 1.Guboglo, M. N. Etnokulturnıye dannıye o koçevom proşlom gagauzov / Gagauzların göçebe geçmişi hakkında etnokültür veriler / Arheologiya, etnografiya i iskusstvovedeniye Moldavii: (Materialı i issledovaniya). Kişinev 1968.Guboglo, M. N. Gagauzı / Gagauzlar / Nauka i jizn. 1969, № 10.Guboglo, M. N. Bucak, Bucak - step i gagauzı / Bucak, Bucak bozkırı ve Gagauzlar / Kodrı. Kişinev 1971, № 11.Guboglu, M. Gagauz Folklorunun Özellikleri, Önemi ve Canavar (Kurt) Kültü / VI. Uluslararası Folklor Kongresi (Bursa, 1981). Ankara 1981.Guboglu, M. Gagauzların “Türkçe” Dili, Edebiyatı ve Tarihi Hakkında Araştırmalar / V. Milletlerarası Türkoloji Kongresi (İstanbul, 23-28 Eylül 1985). İstanbul 1987.Guboglu, M. Gagauz Halk Edebiyatı-Folklorundan İki Tarihi Efsane ve Bir Demet Tarihsel Türkü / I Milletlerarası Türk Halk Edebiyatı ve Folklor Kongresi (Konya, 11-12 Ekim 1988). Konya 1990.Guboglo, M. N. Kult volka u gagauzov. Etno-kulturnıye paralleli v türkskom mire / Gagauzlarda kurt kültü. Türk dünyasında etnik ve kültür paraleller / Russkiy yazık v türko-slavyanskih etnokulturnıh vzaimodeystviyah. Etnologiçeskiye oçerki. Moskva 2005.Güngör, H. Argunşah M. Gagauz Türkleri (Tarih - Dil - Folklor ve Halk Edebiyatı). Ankara 1991.Frumos, Frumos ye la şezetoare / Yed. ıngr. de G. Bote-zatu, N. Beyeşu. Kişineu 1983.Kelar, S. Öglan hem Mari-kız = Öglan i Mari-kiz: Gagauzka narodna kazka / Gagauz Halk Masalı / Per. z gag. S. Kelar. Kiïv 1990.Kelar, S. Jarti Balakira: Gag. nar. Kazki/Balakir’in şakaları: Gagauz Halk Masalı / Uporâd. ta per. Kiïv 1992. (Ukraynaca)Kelar, S. P. Skarbi Bucatskogo krayu: Deşço pro gagauzki narodni kazki/Bucak bölgesi hazinesi: Gagauz Halk Masalları Hakkında / Vidrocennâ. Kiïv, 1993. № 10. (Ukraynaca)Kelar, S. Gün-Kız hem Uç Ok: Gagauz halk masallar = Doçka Sontsâ ta їï nevmiruşçe kohannâ: Gagauzki narodni kazki / Uporâd. ta perekl. S. Kelar; Per. ukr. Kiïv 2003.Kolarova, Y. Ödrinskite gagauzi i tehniyat blgaroyeziçen folklor / Odrinsk Gagauzları ve Onların Bulgar dilindeki folkloru / Ukrayna i Bılgariya. Yetnokulturni i yetnolingvistiçni aspekti. Sofiya 1999.Kolsa, M. M. Muzıkalnıy folklor gagauzov / Gagauzların müzik folkloru / Sovetskaya muzıka. 1981. № 1.Kolsa, M. M. Müziçniy folklor gagauziv i deyaki yogo ladovi risi / Gagauzların müzik folkloru ve onun bazı düzen çizgileri / Ukraїnske müzikoznavstvo. Kiïv 1983. № 18. (Ukraynaca)Kolsa, M. M. Tÿrkÿlär / Türküler = Pesni. Kişinev 1989.Korş, F. YE. Drevneyşiy narodnıy stih turetskih plemen / Türk Kavimlerinin En Eski Halk Şiiri / Zapiski Vostoçnogo ötdeleniya Russkogo arheolo-giçeskogo öbşçestva. Sankt-Peterburg 1909. T. XIX. Vıp. 2–3.Kuroglo, S. S. Svadba i svadebnıy folklor gagauzov / Gagauz Düğünü ve Düğün Folkloru / Җenur şi speçiy folkloriçe. Kişineu 1972.Kuroglo, S. S. Otrajeniye osvoboditelnoy missii Rossii na Balkanah v gagauzskom folklore / Rusya’nın Balkanlardaki Kurtarıcı Misyonunun Gagauz Folkloruna Yansıması / Rossiya i Yugo-Vostoçnaya Yevropa. Kişinev 1984.Kuroglo, S. S. Vorobyeva L. P. Detskiy pesenno-obrâdovıy folklor gagauzov / Gagauzların Çocuk Şarkı ve Gelenekleri / Ştiinţa. Chişinău 1996. № 6.Kuroglo, S. S. Maanelär / Maniler / Uklad. Odesa 1998.Kuroglu, S. S. İspolzovaniye gagauzskogo narodnogo tvorçestva na urokah istorii / Tarih derslerinde Gagauz Halk Biliminin Kullanımı / Unele probleme privind predarâ istoriyey ın şkoala mediye. Kişineu 1969.Linin, Yu. K voprosam formalnogo izuçeniya poezii turetskih narodov / Türk Halkları Şiiriyetinin Resmi Öğrenilmesi Meselesine Dair / İzv. Vost. f-ta AzGU. Baku 1926. T. I.Literatura okumakları 9-10 klasslar için / 9-10.Sınıflar için Edebi Okumalar, Hazırlayan: N. Baboglu, İ. Baboglu. Kişinev 1988.Lopatkov, Yu. Gagauzskiye skazki / Gagauz Masalları / Sobr. i obrab. Yu. Lopatkov i A. Tukan. Kişinev 1958.Mahmut, E. Gagavuz Türkleri / Türk Kültürü, Ankara Mart 1991. Sayı: 335.Manov, A. İ. Potekloto na gagauzite i tehnite öbiçai i nravi / V dve çasti. Varna 1938.Mateyeva, V. Pogled vrhu yetnolojkite izsledvaniya za folklora na gagauzite / Blgarski folklor. Sofiya 1999. Kn. 1-2.Miliş, N., Gagauzite. Gagauzkata problematika v bılgarskata istoriografiya / Bulgar Tarihçiliğinde Gagauz Meselesi. Sofiya 2001.Moldova gagauzların halk türküleri / Toplayan ve hazırlıyan: E. Kvilinkova. Kişinöv 2003.Moşkov, V. A. Gagauzskiye tekstı / Gagauz Metinleri / İzv. Obşçe-stva arheol., istorii i etnografii pri İmp. Kazanskom un-te.1895. T. XIII. Vıp. 2.Moşkov, V. A. Gagauzı Benderskogo uyezda / Bender ili Gagauzları (Etnografiçeskiye oçerki i materialı) / Etnografiçeskoye obozreniye. Moskva 1900. T. 44. № 1; T. 48. № 1; 1901. T. 51. № 4;1902. T. 54. № 3.Moşkov, V. A. Obraztsı narodnoy literaturı türkskih plemen, izd. V. Radlovım. Türk Kavimleri Halk Edebiyatı Örnekleri, izd. V. Radlovım. Ç. X. Nareçiya bessarabskih gagauzov Besarabya Gagauzlarının Şiveleri / Tekstı sobranı i perevedenı V. Moşkovım (s dvumâ pribavle-niyami). Sankt-Peterburg 1904. Moşkov, V. A. Obraztsı narodnoy literaturı türkskih plemen, izd. V. Radlovım. Çast H. Nareçiya bessarabskih gagauzov / Tekstı sobranı i perevedenı V. Moşkovım. Perevod. Sankt-Peterburg 1904.Moşkov, V. A. Gagauzı Benderskogo uyezda / Bender ili Gagauzları (Etnografiçeskiye öçerki i materialı). Kişinev 2004.Nikoglo, D. YE. Sistema pitaniya gagauzov v XIX - naçale XX vv / XIX yy. Sonu - XX yy. Başlarında Gagauzlarda beslenme yapısı. Chişinău 2004.Pokrovskaya, L. A. Pesennoye tvorçestvo gagauzov / Gagauzların Şarkı Üretme Kültürü: Avtoref. diss. … kand. filol. nauk. Leningrad 1953.Pokrovskaya, L. A. Grammatika gagauzskogo yazıka. Fonetika i morfologiya. / Gagauz Dili Grameri. Ses ve Şekil Bilgisi. Moskva 1964.Pokrovskaya, L. A. Narodnıye pesni gagauzov Moldavii i Ukrainı / Moldova ve Ukrayna Gagauzlarının Halk Şarkıları / Pervıy kongress balkanskih issledova-niy (Sofiya, 26 avg. – 1 sent. 1966 g.): Soobşçeniya sov. delegatsii. Moskva 1966.Pokrovskaya, L. A. Sintaksis gagauzskogo yazıka v sravnitelnom ösveşçenii / Gagauz Dilinin Karşılaştırmalı Söz Dizimi. Moskva 1978.Pokrovskaya, L. A. Çernışeva M. B. Narodnıye pesni gagauzov / Gagauzların Halk Şarkıları. Moskva 1989.Pokrovskaya, L. A. Janrovaya klassifikatsiya gagauzskih narodnıh pesen / Gagauz Halk Şarkılarının Türlere göre Tasnifi / Revista de etnologie şi culturologie. Chişinău 2008. Vol. IV.Pravila orfografii gagauzskogo yazıka / Gagauz Dilinin Yazım Kuralları. Kişinev 1958.Sırf, V. İ. Strukturno - funktsionalnıy analiz gagauzskoy volşebnoy skazki / Gagauz Olağanüstü Masalının Yapısal İşlevsel Analizi / Ştiinţa. Chişinău 1996. № 5.Sırf, V. İ. Nekotorıye moldavsko-gagauzskiye folklornıye vzaimosvâzi i paralleli (na materiale volşebnoy skazki) / Bazı Moldovan-Gagauz folklorik ilişki ve paraleller (Peri Masallarının Malzemesi üzerine) / Unitatea poporului Republicii Moldova şi problema identităţii etnice: Materialele conferinţei din 4-5 mai 1999, raporturi şi comunicări. Chişinău 2000.Slavânskih etnokulturnıh vzaimodeystviyah (Etnologiçeskiye öçerki) / Slav Etnokültür Etkileşimlerde (Etnolojik Denemeler). Moskva 2005.Stereo, Muzıka gagauzov / Gagauz Müziği. Stereo S 30-14791-94 (komplekt iz dvuh diskov-gigantov s soprovoditelnoy statyey L. A. Pokrovskoy), Moskva 1980.Tanasoglu, D. Bucaktan seslär: Literatura yazıları / Bucaktan sesler: Edebi yazılar. Kişinev, 1959. (Rets.: Guboglu M. / Studia et Acta Orientalia. Bucarest, 1960/1961). (V perevode na moldavskiy yazık: Glasur din Bujâk / Alk. D. Tanasoglu. Trad. din limba geg. (dupe yeditsiya din 1959 - Bucaktan seslär) de A. Çibotaru, İ. Kretsu, G. Georgiu. Kişineu 1962).Todorova, D. Kalendarni praznitsi i öbiçai na gagauzite vv Varnensko / İzv. na Varnenskoto arheologiçesko drujestvo. 1987. Kn. XXIII.Trefilova, O. V. Legendı, predaniya i mifologiçeskiye rasskazı iz gagauzskogo sela Bolgarevo / Gagauz Bolgarevo köyünden Efsane, Rivayet ve Mitolojik Hikâyeler / Jivaya starina. Moskva 2007. № 4.Sârf, V. Mitologismul poveştii magiçe găgăuze / Ştiinţa. Chişinău 1996. № 12.Sârf, V. Povestea fantastică găgăuză: Autoreferatul tezei de doctor în filologie. Chişinău 2001.Soroçanu, E. Gagauzların kalendar adetleri: Etnolıngvıstik aaraştırması / Gagauzların Takvimsel Gelenekleri: Etnolingvistik araştırma. Kişinöv 2006.Zajączkowski, Wl. Poslovitsi i Pogovorki Gagauzov iz Bolagarii / Bulgaristan Gagauzlarının Atasözü ve Deyimleri / Folia Orientalia. Kraków 1962. Vol. V.Zajączkowski, Wl. Jezyk i folklor Gagauzow z Bulgarii/Bulgaristan Gagauzlarının Dili ve Folkloru. Kraków, 1966. Zevrak, P. Gagauz Mânileri / Halkbilgisi Haberleri. İstanbul 1938. Sayı: 9; 1938. Sayı: 10.Zevrak, P. Gagauz Türküleri / Halkbilgisi Haberleri. İstanbul 1939, Sayı: 1. (См. также: İdem / Varlık. İstanbul 1939. Sayı: 139; 1939. Sayı: 140).Zevrak, P. Gagauz Bilmeceleri / Halkbilgisi Haberleri. İstanbul 1939. Sayı: 3-4.