İslam Düşüncesinde Erken Dönem Kavram Çalışmaları: Câbir b. Hayyan ve Kindî Örneği

Yıl 2016, Cilt: 4 Sayı: 1, 1 - 14, 30.03.2016

Enver Uysal

Öz

            Bütün bilimlerde kavramlar son derece önemlidir. Kavramlar da adeta insanlar gibidir. Oluşum ve gelişim süreçleri vardır. Bazı kavramların belli dönemlerde anlam genişlemesi yaşadığına, ama zamanla tedavülden kalktığına da şahit oluruz. İslam düşüncesinin felsefi kültür ile tanıştığı erken dönemlerde (8 ve 9. yüzyıllar) Yunan felsefesinden intikal eden kavramların Arapçalaştırılıp tanımlanması önemli bir sorun idi. İslam felsefesinde bu görevi Hudûd risalelerinin üstlendiğini, hatta sonraları bir Hudûd risalesi yazmanın gelenek haline geldiğini söylemek mümkündür. Bu risâleler, bir yandan filozofun sisteminin temel kavramlarını ele verirken, diğer yandan da yazıldığı dönemin tedavülde olan kavramları hakkında fikir vermektedir. Bir kavramdaki anlam değişikliğini ya da onun zamanla kazandığı anlam genişliğini bu risaleler üzerinden takip etmek mümkün görünmektedir. Ve bu, felsefî literatür adına önemli bir kazanımdır. Hudûd risaleleri bu açıdan büyük önem arz etmektedir. Bu makalede İslam düşüncesinin erken döneminde yazılan ilk iki Hudûd risalesi; Câbir b. Hayyan ile Kindî’nin Hudûd risaleleri üzerinde durulmuştur. Öyle görünüyor ki Câbir’in Hudûd’unda “bilim adamı” ve “kimyacı” kimliği öne çıktığından, bilimsel kavramlar ve tanımları ağırlık kazanırken, “filozof” kimliği ile Kindî’de felsefî kavramlar ekseriyeti oluşturmaktadır. Bu niteliğiyle özellikle Kindî’nin Hudûd'unun felsefî kavramların İslâm dünyasında yerleşmesinde ve kullanımının yaygınlaşmasında önemli bir rol üstlendiği anlaşılmaktadır.

 

            Anahtar Kelimeler; Cabir b. Hayyan, Kindî, Kavram, Tanım, Hudûd risaleleri

Kaynakça

• Adamson, Peter, “Kindî ve Yunan Felsefe Geleneğinin Kabulü” (İslâm Felsefesine Giriş içinde, Editör: Peter Adamson, Richard C. Taylor, Çev. M. Cüneyt Kaya), Küre Yayınları, İstanbul 2007.
• Aristoteles, Organon IV İkinci Analitikler (Çev. H. Ragıp Atademir), M.E.B. Yayınları, İstanbul 1989.
• el-A’sem, Abdülemîr, el-Mustalahu’l-Felsefî ınde’l-Arab, Kahire 1989.
• Bayrakdar, Mehmet, İslâm Felsefesine Giriş, Ankara Ün. İlâhiyat Fak. Yayınları, Ankara 1988.
• Bedevî, Abdurrahman, Batı Düşüncesinin Oluşumunda İslâm’ın Rolü (Çev. Muharrem Tan), İz Yayıncılık, İstanbul 2002.
• Blachere, R., “al-Farra” mad., The Encyclopaedia of Islam, E. J. Brill, Leiden 1965.
• Brockelman, GAL, E. J. Brill, Leiden 1943.
• Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, Ekin Yayınları, Ankara 1996.
• Cihâmî, Cirar, Mevsûa Mustalahât el-Kindî ve’l-Fârâbî (Mevsûiyyûn ve Mevsûât fi’s-Sekâfeti’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye içinde), Beyrut 2000.
• Corbin, Henry, İslâm Felsefesi Tarihi (Çev. Hüseyin Hatemî), İletişim Yayınları, İstanbul1986.
• Ebû Rîde, Muhammed Abdülhâdî, Resâilü’l-Kindî el-Felsefiyye, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Mısır 1950.
• Emiroğlu, İbrahim, Ana Hatlarıyla Klasik Mantık, Asa Kitabevi, İstanbul 1999.
• Fahri, Macit, İslâm Felsefesi Tarihi (Çev. Kasım Turhan), İklim Yayınları, İstanbul 1987.
• el-Hafnî, Abdü'l-Mün'im, el-Mu'cemu’l-Felsefî, Kahire 1990.
• Harizmî, Muhammed b. Ahmed, Mefâtîhu’l-Ulûm, Beyrut 1989.
• İbn Ebî Usaybia, Uyûnü’l-Enbâ fî Tabakâti’l-Etıbbâ, Kahire 1882.
• İbn Sînâ, Hudûd (Mustalahu’l-Felsefî ınde’l-Arab içinde), Neşr: Abdülemîr el-A’sem, Kahire 1989.
• İbn Sînâ, İşârât ve’t-Tenbîhât I, Mantık (Nşr. Süleyman Dünya), Beyrut 1992.
• İbn Sînâ, en-Necât (Nşr. Muhyiddin Sabri Kürdî), Kahire 1938.
• İbn Sînâ, eş-Şifâ, İlâhiyat I (Nşr. G. C. Anawati, Saîd Zâyid), Kahire 1960.
• İbn Sînâ, eş-Şifâ, Mantık I, Medhal (Nşr. C. Anawati, Mahmud Hudayrî, Fuad el-Ehvânî), Kahire 1952.
• İhvânu's-Safâ, Resâilü İhvâni’s-Safâ, Beyrut Tsz.
• Kaya, Mahmut, “Câbir b. Hayyan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1992.
• Kaya, Mahmut, Kindî Felsefî Risâleler, Giriş, Klasik Yayınlar, İstanbul 2002.
• Kennedy-Day, Kiki, Books of Definition in Islamic Philosophy, Routledge, London 2003.
• Kindî, el-Hudûd ve’r-Rusûm (Mustalahu’l-Felsefî Inde’l-Arab içinde), Neşr; Abdülemîr el-A’sem), Kahire 1989.
• Kindî, fi'l-İbâne ani’l-Illeti’l-Fâıle el-Karîbe li'l-Kevn ve'l-Fesâd (Resâilü’l-Kindî el-Felsefiyye içinde), Neşr; M. A. Ebû Rîde, Mısır 1950.
• Moosa, Matti I., “Al-Kindi’s Role in The Transmission of Grek Knowledge to The Arabs”, Journal of The Pakistan Historical Society, c.XV, sayı:1, Karachi 1967.
• Nasr, Seyyid Hüseyin, İslâm’da Bilim ve Medeniyet (Çev. Nabi Avcı ve diğr.), İstanbul 1991.
• Nasr, Seyyid Hüseyin, İslâm ve İlim: İslâm Medeniyetinde Aklî İlimlerin Tarihi ve Esasları (Çev. İlhan Kutluer), İstanbul 1989.
• Peker, Hidayet, İbn Sina'nın Epistemolojisi, Arasta Yayınları, Bursa 2000.
• Sezgin, Fuat, GAS, Leiden 1979.
• Stern, S. M., “Notes on al-Kindi’s Treatise on Definitions”, Journal of The Royal Asiatic Society, London 1959.
• et-Tevhîdî, Ebû Hayyan, el-Mukâbesât (Nşr. Hasan es-Sendûbî), Dâru’l-Meârif, Tunus 1991.
• Uysal, Enver, Hudûd Risaleleri Çerçevesinde Kindî ve İbn Sînâ Felsefesinin Temel Kavramları, Emin Yayınları, Bursa 2008.
• Uysal, Enver, İhvân-ı Safâ’nın, X. Yüzyıl İslâm Dünyasının Felsefe ve Bilim Düzeyine Işık Tutan Bir Sözlük Denemesi, Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c.VI, sayı:2, Sivas 2002.
• Ülken, Hilmi Ziya, İslâm Düşüncesi, İstanbul 1946.
• Ülken, Hilmi Ziya, İslâm Felsefesi, Ülken Yayınları, İstanbul 1983.
• Ülken, Hilmi Ziya, Mantık Tarihi, İstanbul 1942.
• Ülken, Hilmi Ziya, Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, Ülken Yayınları, İstanbul 1997.