Bir Osmanlı Ekonomi Gazetesinin Sanayileşme Meselesine Yaklaşımı: Takvim-i Ticaret Gazetesi

Year 2025, Volume: 14 Issue: 2, 391 - 422, 07.09.2025

Hasan Atik , Gökçen Coşkun Albayrak

Abstract

Bu çalışma Osmanlı’nın ikinci ekonomi gazetesi olan Takvim-i Ticaret’in Osmanlı sanayileşmesi meselesine yaklaşımını incelemektedir. Makalenin birincil kaynağı 1866-1879 yılları arasında yayınlanan Takvim-i Ticaret gazetesinin ulaşılabilen nüshalarıdır. Çalışma, 19. yüzyıl Osmanlı iktisadi düşüncesinin önemli kaynaklarından olan süreli yayınların iktisadi problemlere yaklaşımlarının belirlenmesi açısından alana katkı sağlamayı amaçlamaktadır. 19. yüzyıl, Osmanlı Devleti’nin askeri, mali ve iktisadi alanlarda karşılaştığı birçok probleme “kanun-ı kadim”den çözüm bulamadığı, dolayısıyla Avrupa’dan etkilenme kanallarının arttığı bir dönemdir. Bu fikirsel dönüşüm, iki yolla gerçekleşmiştir. Kalemlerde yetişen bürokratların Avrupa’dan etkilenerek Osmanlı’ya getirdiği yeni fikirler ve bu yeni fikirlerin Osmanlı’ya girişini kolaylaştıran, Osmanlı’nın iktisadi kalkınma tartışmalarını halka aktarılmasını sağlayan gazeteler. Osmanlı kalkınmasının sanayi, ticaret ve ziraat üzerinden gerçekleşeceğine dair fikirlerini paylaşan gazeteler, reform - kalkınma tekliflerinde bulunmuşlardır. Takvim-i Ticaret gazetesi, Osmanlı kalkınmasında ticarete ve ticarette terakkiye önem vermiş olup, dönemin birçok politikasını ticaretin terakkisi bağlamında ele almıştır. Gazetenin makaleleri incelendiğinde, Osmanlı sanayileşmesinin önündeki engellerin bürokratik ve toplumsal olarak değerlendirildiği görülmüştür.

Keywords

Osmanlı Ekonomisi , Takvim-i Ticaret , Sanayileşme , Kalkınma , Ticaret

Takvim-i Ticaret: An Ottoman Economic Newspaper’s Approach to the Issue of Industrialization

Abstract

This study examines the challenges of Ottoman industrialization through the perspective of Takvim-i Ticaret, the empire’s second economic newspaper, published between 1866 and 1879. By analyzing its available issues, the study contributes to understanding how Ottoman periodicals approached economic problems, providing insight into 19th-century Ottoman economic thought. As the empire’s traditional legal framework failed to address military, financial, legal, economic, and political challenges, economic thought evolved under European influence. This transformation took place through two channels: bureaucrats introducing European ideas and newspapers disseminating these concepts to the public. Takvim-i Ticaret played a key role in advocating trade as an essential basis of economic development, proposing reforms and reviewing contemporary policies on trade expansion. Its articles argue that the fundamental barriers to industrialization were social and bureaucratic, emphasizing structural issues that hindered economic progress.

Keywords

Ottoman Economy , Takvim-i Ticaret , Industrialization , Development , Trade

References

• Acemoğlu, D., Johnson, S. (2023). İktidar ve Teknoloji, Bin Yıllık Mücadele. Çeviren: Cem Duran. İstanbul: Doğan Kitap.
• Akyıldız, A. (2005). Anka'nın Sonbaharı, Osmanlı'da İktisadi Modernleşme ve Uluslararası Sermaye. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Albayrak, G. C., Genç, H ve Kocakaplan, S. Ç. (2018). Musa Akyiğitzade (1865-1923). G. Coşkun Albayrak, H. Genç ve S. Ç. Kocakaplan (Düz.). İlm-i Servet Veyahud İlm-i İktisat. içinde (s. 23-28). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Arıkan, Z. (2007). Tarihimiz ve Cumhuriyet, Muhittin Birgen (1885-1951). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Atik, H. (2020). Takvim-i Ticaret Gazetesine Göre Osmanlıların Ticaret Anlayışı ve Osmanlı Dış Ticareti, 1866-1867. Düşünce ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi, 2, 67-107.
• Atik, H. (2019). Osmanlı’da ticari hayat: Takvim-i Ticaret Gazetesi (1866-67). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi, SBE.
• Baytal, Y. (2018). Tanzimat Sonrası Osmanlı Sosyo-Ekonomik Tarihi Üzerine Bir Tahlil Denemesi. R. Karagöz, T. Kodaman ve M. Premovic (Der.). Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimlerde Akademik Çalışmalar. içinde (s. 391-408). Cetinje: Iype.
• Boulding, K. (1969). Yirminci Asrın Manası. Çeviren: Erol Güngör. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Bozkurt, A. D. (2020). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İktisadi Düşüncenin Gelişimi: Liberal ve Milli İktisat Yaklaşımlarının Etkisi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Clark, E. C. (2015). Osmanlı Sanayi Devrimi. H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu (Düz.). Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. içinde (s. 467-480). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Çetinsaya, G. (2009). Kalemiye’den Mülkiye’ye Tanzimat Zihniyeti. T. Bora ve M. Gültekingil (Ed.). Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi. içinde (s. 54-72). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Demir K. (2019). Osmanlı Basınına Göre Osmanlı Devleti’nin İktisadi Sorunları ve Çözüm Önerileri (1831-1876 Dönemi). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(4), 1130-1153.
• Demir, K. (2017). Hürriyet Gazetesine Göre Osmanlı Ekonomisinin Sorunları ve Çözüm Önerileri (1868-1870). Turkish Studies (Elektronik), 12(31), 61-86.
• Demir, K. (2014a). Osmanlı’da Basının Doğuşu ve Gazeteler. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 5, ss. 57-88.
• Demir, K. (2014b). Osmanlı İktisadi Dergicilik (1857-1923). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi SBE.
• Dumrul, C. ve Dumrul, Y. (2014). Osmanlı İmparatorluğu’nun Kapitalist Paternde Sanayileşmesinin Önündeki Engeller Üzerine Bir İnceleme. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 23, 146-170.
• Eldem, V. (1994). Osmanlı İmparatorluğu'nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Erdem E. (2016). Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri. Erciyes Üniversitesi İİBF Dergisi, 48, 17-44.
• Ertuğ, H. R. (1970). Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi (Cilt 1). İstanbul: Yenilik Basımevi.
• Genç, M. (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Genç, M. (2012). 19. Yüzyılın Ortalarında Osmanlı Ekonomisi. Milli Saraylar Sanat-Tarih-Mimarlık Dergisi, 10, 11-22.
• Genç, H. ve Özgür, M. E. (2011). Osmanlı İmparatorluğu'nda Politik İktisadi Düşüncenin Evrimine Kısa Bir Bakış. Tasarrufat-ı Mülkiye (Osmanlı İmparatorluğu'nda Bir Politik İktisat Kitabı). içinde (s. 9-46). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Geyikdağı, N. ve Geyikdağı, M. Y. (2018). A Comparative Study of Foreign Direct Investment: Ottoman and Russian Empires. Contemporary Research in Economics and Social Sciences, 2(1), 71-110.
• Geyikdağı, N. ve Geyikdağı, M. Y. (2011). Foreign Direct Investment in the Ottoman Empire: Attitudes and Political Risk. Business History, 53(3), 375-400.
• Güvemli, B. (2017). The Role Accounting in the Industrialization Efforts of the Ottoman Empire in the 19th Century. De Computis: Revista Española de Historia de la Contabilidad, 14(27), 74-100.
• Hobsbawm, E. J. (2018). Sanayi ve İmparatorluk. Çeviren: Abdullah Ersoy. Dost Kitabevi.
• Karpat, K. H. (2014). Osmanlı Modernleşmesi, Toplum, Kurumsal Değişim ve Nüfus. (Çev. C. Elitez). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kazancıgil, A. (2000). Türkiye'de Modern Devletin Oluşumu ve Kemalizm. E. Kalaycıoğlu ve A. Y. Sarıbay (Ed.). Türkiye'de Politik Değişim ve Modernleşme. içinde (s. 207-233). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Kazgan, H. (1995). Osmanlı'da Avrupa Finans Kapitali. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kazgan, H., Ateş, T., Koraltürk, M.. (1999). Tanzimat Sonrası Siyasal Gelişmeler. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Finans Tarihi 1. Cilt, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası.
• Kemal, N. (2005). Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri, Bütün Makaleleri 1. Nergis Yılmaz Aydoğdu ve İsmail Kara (Haz.). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kılınçoğlu, D. T. (2017). İktisadi Düşünce Tarihi Kaynağı Olarak Edebiyat: Geç Osmanlı İmparatorluğu'ndan Üç Örnek. Ç. Boz, K. Öğüt ve A. D. Bozkurt (Ed.). İktisat ve Diğer Bilimler. içinde (s. 231-163). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kılınçoğlu, D. T. (2023). Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisat ve Kapitalizm. (Çeviren: Onur Gayretli). Ankara: Heretik Yayınları.
• Kılınçoğlu, D. T. (2007). Veblen, Weber ve Ahmet Mithat Efendi'nin Kahramanları. E. Özveren (Düz.). Kurumsal İktisat. içinde (s. 441-471). İstanbul: İmge Kitabevi.
• Kırlı, E. (2017). Osmanlı Sanayiine İlişkin Önyargılı Yaklaşımlar. Süleyman Demirel Üniversitesi SBE Dergisi, 28, 193-208.
• Kotan, S. (2020). “Türk Basın Tarihinde İbret Gazetesi ve Kapatılmasına Neden olan Yazılar (1872-1873). Erzurum Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi (ETÜT), 1(1), 67-94.
• Kulaksız, H. (2006). Public Financial Administration Of Ottoman Empire Between The Years 1838-1880 and Muhasebat Genel Müdürlüğü (General Directorate of Public Accounts). In: 11th World Congress of Accounting Historians, July 19-22. Nantes, France.
• Kurdakul, N. (1997). Tanzimat Dönemi Basınında Sosyo-Ekonomik Fikir Hareketleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kurt, M., Çakır, B., Demir, K. (2016). Türkiye’de Modern Yönetimin Erken Dönemleri: Geç-Osmanlı Döneminde Fabrikalar, Sanayi Mektepleri ve Yabancı Uzmanlar. İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, 45, 154-165.
• Kütükoğlu, M. (1979). İzmir Rıhtımı İnşaatı ve İşletme İmtiyazı. İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 32, 495-558.
• Mardin, Ş. (2015). Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2017). Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2000a). Tanzimat'tan Sonra Aşırı Batılılaşma. E. Kalaycıoğlu ve A. Y. Sarıbay (Ed.). Türkiye'de Politik Değişim ve Modernleşme. içinde (s. 39-91). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Mardin, Ş. (2000b). Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar Merkez-Çevre İlişkileri. E. Kalaycıoğlu ve A. Y. Sarıbay (Ed.). Türkiye'de Politik Değişim ve Modernleşme. içinde (s. 121-159). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Nalcıoğlu, B. U. (2010). Türk Basın Tarihi (Gazetecilik). İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi.
• Nef, J. U. (1970). Sanayileşmenin Kültür Temelleri. (Çeviren: Erol Güngör). Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Nefes, M. F. (2019a). Takvim-i Ticaret Gazetesine Göre Osmanlı Devleti’nde Ticaretin Gelişmesi ve Korunması için Alınması Gereken Tedbirler. Ankara Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 2(3), 33-43.
• Nefes, M. F. (2019b). Türk Basın Tarihinde Takvim-i Ticaret Gazetesi (1866-1867). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Hacı Bayram-ı Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Ortaylı, İ. (2000). Osmanlı İmparatorluğu'nda Sanayileşme Anlayışına Bir Örnek: "Islah-ı Sanayi Komisyonu" Olayı. İlber Ortaylı (Düz.). Osmanlı İmparatorluğu'nda İktisadî ve Sosyal Değişim, Makaleler I. içinde (s. 463-466). Ankara: Turhan Kitabevi.
• Ortaylı İ. (2015). Batılılaşma Yolunda. İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• Önsoy, R. (1988). Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Önsoy, R. (1987). Tanzimat Döneminde İktisadi Düşüncenin Teşekkülü. Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri, Bildiriler, Ankara, 13-14 Mart 1985. içinde (s. 91-96). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özveren, E. (2017). İster İstemez Karşılaştırmalı ve Dışa Bağımlı İktisadi Düşünce Tarihimiz: Gözlemler ve Sorunlar. M. E. Özgür, A. Duman ve A. Y. Kaya (Düz.). Türkiye'de İktisadi Düşünce. içinde (s. 13-48). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Pamuk Ş. ve Williamson J. G. (2011). Ottoman De-industrialization 1800-1913: Assessing The Shock, İts İmpact And The Response. The Economic History Review, 64, 159-184.
• Quataert, D. (2006). 19. Yüzyıla Genel Bakış: Islahatlar Devri 1812-1914. H. İnalcık ve D. Quataert (Ed.). Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Cilt 2). içinde (s. 885-1041). İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Sarc, C. Ö. (1999). Tanzimat ve Sanayimiz. Tanzimat (Cilt 1). Ankara: MEB Yayınları.
• Sayar, A. G. (2011). Modern İktisat Düşüncesinin Osmanlı Türkiyesi'ne Girişi ve Yayılma Kanalları. A. Güner Sayar (Düz.). İktisat Metodolojisi ve Düşünce Tarihi Yazıları. içinde (s. 257-263). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Sayar, A. G. (2008). Marjinalizm'in Türkiye'ye Girişine Dair Notlar. A. Güner Sayar (Düz.). Osmanlı'dan 21. Yüzyıl'a Ekonomik, Kültürel ve Devlet Felsefesine Ait Değişmeler. içinde (s. 189-200). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Sayar, A. G. (2006). Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Sayâr, N. (1978). Türkiye İmparatorluk Dönemi Malî Olayları. İstanbul: İ.İ.T.İ.A Nihad Sayâr Yayın ve Yardım Vakfı Yayınları.
• Seyitdanlıoğlu, M. (2015). Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839-1876). H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu (Düz.). Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. içinde (s. 711-728). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Şahin, R. (2019). Sanayi Devrimi Osmanlı İmparatorluğu’nda Neden Başlamadı?. Business Economics and Management Research Journal, 2(1), 1-16.
• Şener, A. (2007a). Sona Doğru Osmanlı. Ankara: Birleşik Kitabevi.
• Şener, S. (2007b). Osmanlı Sanayileşme Süreci ve Bu Süreçte Özel Girişimin Rolü. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 170, 39-67.
• Takvim-i Ticaret. Milli Kütüphane. Süreli Yayınlar, SÇ.89 (1962).
• Tanpınar, A. H. (2016). On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tanör, B. (2008). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tekdemir, A. (2011). Osmanlı Devleti’nde İlk Ticari Gazete: Ceride-i Ticaret. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(1), 209-221.
• Tekdemir, A. (2019). Takvim-i Ticaret Gazetesi, Takvim-i Ticaret Newspaper (Le Moniteur du Commerce). Dr. Öğr. Üyesi Nazan Kahraman ve Timur Yılmaz (Ed.). V. Uluslararası Kültür Sempozyumları: Uluslararası Türk Dünyası Basın Sempozyumu -Sempozyum Bildirileri Tam Metin Kitabı-. içinde (s. 59-73). Amasya: KIBATEK.
• Timur, T. (2000). Osmanlı Kimliği. İmge Kitabevi.
• Tokdemir, E., & Günçavdı, Ö. (2011). Osmanlı İmparatorluğu'nda Dış Denkleşme ve Kısa Vadeli Sermaye Hareketleri (1844-1913). E. Tokdemir, Ö. Günçavdı ve S. S. Kayam (Düz.). Prof. Dr. Haydar Kazgan'a Armağan: Yakın Tarihimizin İktisadi Panoraması. içinde (s. 139-161). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tokdemir, E. (2011). Prof. Dr. Haydar Kazgan'ın Eserleri Üzerine İki Değerlendirme. E. Tokdemir, Ö. Günçavdı ve S. S. Kayam (Düz.). Prof. Dr. Haydar Kazgan'a Armağan: Yakın Tarihimizin İktisadi Panoraması. içinde (s. 29-36). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Toprak, Z. (1982). Türkiye'de "Milli İktisat" (1908-1918). Ankara: Yurt Yayınları.
• Türkdoğan, O. (2015). Türk Sanayi Toplumu, Sanayi Sosyolojisine Giriş. Çizgi Kitabevi.
• Ülgener, S. F. (2006a). İktisadî Yenilenmemizin Zihniyet Muhasebesi. Ahmet Güner Sayar (Haz.). Makaleler. içinde (s.254-268). İstanbul: Derin Yayınları.
• Ülgener, S. F. (2006b). Gelenekçi Bir Toplumun İktisadî Kıymetler ve Zihniyet Meseleleri. A. G. Sayar (Haz.). Makaleler. içinde (s. 299-312). İstanbul: Derin Yayınları.
• Ülgener, S. F. (2006c). İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası. İstanbul: Derin Yayınları.
• Wallerstein, I., Decdeli, H. ve Kasaba, R. (1983). Osmanlı İmparatorluğu’nun Dünya Ekonomisi ile Bütünleşme Süreci. Toplum ve Bilim Dergisi, 23, 41-54.
• Yazıcı, N. (2010). Takvim-i Vekayi. TDV İslam Ansiklopedisi, 39, 490-492.
• Yazıcı, N. (1989). Tanzimat Döneminde Ekonomi Basını “Takvim-i Ticaret”. AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 39 (1), 55-68.