Hadith Interpretation in Mu'tazili Theology: A Study on the Inshiqāq al-Qamar Hadith

Year 2025, Volume: 18 Issue: 1, 209 - 226, 30.06.2025

Hüsamettin Kaya

https://doi.org/10.18403/emakalat.1698448

Abstract

Since the time of the Prophet Muhammad, there have been ongoing debates surrounding hadiths, one of the two fundamental sources of Islam. These debates have focused on three key areas: firstly, the attribution of hadiths to the Prophet Muhammad; secondly, the evidentiary value of these texts; and thirdly, their interpretation in the context of both internal conflicts and socio-cultural developments. The schools of thought and intellectual movements that emerged within Islam itself have had a significant influence on these debates. Each intellectual tradition is characterised by a distinct set of principles and foundational tenets. Consequently, hadiths were approached through these issues to legitimize, substantiate, or provide evidence for their views. One such school is the Mu'tazila. It is imperative to ascertain whether the Iʿtiʿāl thought, which introduced a divergent perspective to the Islamic intellectual tradition, adopted a distinct approach in its handling of narrations, and whether the theories they developed through hadiths exhibited congruence or divergence with the Ahl al-Sunnah. Consequently, the inshiqaq al-qamar narrations, which pertain to the phenomenon of the moon's division, were subjected to scrutiny in order to ascertain the Mu'tazili tradition's methodologies concerning the comprehension and exegesis of hadiths. An analysis of the extant evaluations made by Mu'tazili scholars reveals that, in numerous issues where they diverged from the muhaddiths, they produced parallel answers. This was done in order to avoid compromising their fundamental principles in specific narrations that were shaped around the fundamental principles of the sect. A case in point is the inshiqaq al-qamar example, where they compromised some of their theories on this issue.

Keywords

Hadith , Mu‘tazila , Interpretation , Inshiqāq al-Qamar , Justice

Mu‘tezile Kelamında Hadis Yorumu: İnşikâku’l-Kamer Hadisi Üzerine Bir İnceleme

Abstract

İslâm dininin temel iki kaynağından biri olan hadisler, tarihi süreç içerisinde ortaya çıkan iç çekişmeler, siyasi ve sosyo-kültürel gelişmeler nedeniyle asr-ı saadetten bu yana Hz. Peygamber’e aidiyetleri, delil değerleri ve anlaşılmaları tartışmalara konu olmuştur. İslâm dininin bizatihi kendi içerisinde ortaya çıkan ekol ve düşünce akımları söz konusu tartışmalara büyük oranda yön vermişlerdir. Nitekim ortaya çıkan her düşünce geleneği belli ilke ve esaslar etrafında teşekkülünü tamamlamıştır. Bu nedenle de gerek kendilerini meşru göstermek, temellendirmek veya görüşlerini delillendirmek için bahsi geçen hususlar üzerinden hadislere yaklaşıldığı görülmektedir. Bu ekollerden biri de Mu’tezile’dir. İslâm düşünce geleneğine farklı bir bakış açısı kazandıran Mu’tezile’nin rivayetlere yaklaşımında farklı bir perspektif benimseyip benimsemediklerinin tespiti gibi bu konuda geliştirdikleri torilerinde ehl-i sünnet ile örtüştükleri veya ayrıştıkları hususların ortaya çıkarılması da önem kazanmıştır. Bu nedenle de ayın ikiye yarılması mucizesini konu edinen inşkakü’l-kamer rivayetlerini Mu’tezilî ulemanın başta kendi eserleri olmak üzere hadiseyi konu edinen çalışmalar üzerinden Mu’tezili geleneğin hadis anlama ve yorumlama mototları incelenmeye çalışılmıştır. Yapılan araştırmalar neticesinde mezhebin temel esasları etrafında şekillenen inşikâkü’l-kamer gibi tikel bazı rivayetlerde temel ilkelerine halel gelmemesi için muhaddislerle ayrı düştükleri birçok konuda onlara paralel cevaplar ürettikleri ve bu konuda bazı teorilerinden ödün verdikleri görülmüştür.

Keywords

Hadis , Mu‘tezile , Yorum , İnşikâku’l-kamer , Adalet

References

• Ahmed Cevdet Paşa. Sadeleştirilmiş Mecelle. sad. İbrahim Ural – Salih Özcan. İstanbul: Fey Vakfı, 1995.
• Akan, Yasin. "Kādî Abdülcebbâr’da Emir-İrade İlişkisi ve Mutlak Emrin Delâletine Dâir Meseleler", Diyanet İlmi Dergi 60/2 (2024), 589-620.
• Aslan, İhsan. “Hissî Mûcize Olarak Hz. Peygamber’e İsnad Edilen İnşikâku’l-Kamer Hadisesine Farklı Bir Yaklaşım”. Recep Tayyıp Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/12 (2017), 13-48.
• Atik, Bilal. Kur’an’a Göre Nübüvvet Bağlamında Değişmeyen Sünnetullah Olarak Mûcize Olgusu. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Aydın, Ahmet. “Bir Hadis Tenkid Kriteri Olarak Umûmü’l-Belvâ Kavramı”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2018), 361-398.
• Aydınlı, Osman. “Mu‘tezile Ekolü Teşekkülü, İlkeleri ve İslâm Düşüncesine Katkıları”. Marife Dergisi 3/3 (2003), 27-54.
• Aytepe, Mahsum. İlahi Yardım ve Özgürlük Diyalektiği (Mu‘tezile’nin Lütuf Teorisi). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Sefa Bardakçı, "Kâdî Abdülcebbâr'ın İnşikâkü'l-kamer Görüşü", Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 28 (2009), 153-177.
• Bilge, Meliha. Mu‘tezilî Düşüncede Mûcize. İstanbul: İfav yayınları, 2021.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Saîd Abdurrahman Mûsâ el-Kazekî. Beyrut: Mektebetu’l-İslâmî, 1405.
• Bulut, Halil İbrahim. Nübüvveti İspat Açısından Hissî Mûcizeler. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. et-Tehzîb fî’t-Tefsîr. Beyrut: Dârü’l- Kütübü’l-Lübnânî, ts.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Tahkimu’l-ukûl fî teshihî’l-usûl. Ürdün: Müessesetu’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, 2001.
• Çelebi, İlyas. “İnşikâku’l-kamer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/343-345. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Çelebi, İlyas. “Mu‘tezile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/391-401. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Çelebi, İlyas. “Usûl-i hamse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/211. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Ali. el-Muʿtemed fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Eraslan, Abdulvasıf. Mu‘tezile'de Haber Teorisi Kâdî Abdülcebbâr Örneği. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2020.
• Hansu, Hüseyin. Mu‘tezile ve Hadis. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Hansu, Hüseyin. “Mu‘tezile’nin Hadis ve Sünnet Anlayışı”. Hadis el kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Hayyât, Abdürrahîm b. Muhammed. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-red ʿalâ İbni’r-Râvendî el-mülhid. Mısır: Mektebetu’l- Ezheriyye li’t-Turâs, 2015.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1379.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Nüzhetü’n-nazar fî şerhi nuhbeti’l- fiker fî mustalahi ehli’l-eser. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 1990.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed. el-Mecmûʿ fi’l-Muhît bi’t-teklîf. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1962.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Ulûmu'l-hadîs, thk. Nurettin Itr. Dımaşk: Dâru'l-Fiker, 1406/1986.
• Kâdî, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemadânî. el-Muğnî fî ebvabi’t-tevhid ve’l-’adl. thk. Hadr Muhammed Nebha. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kâdî, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muhtasar fî usulü’d-din, ts.
• Kâdî, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Şerhu’l-usûli’l-hamse. Kahire: Mektebetu Vehbe, 2010.
• Kâdî, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Tenzîhü’l-Kurʾân ʿani’l-metâʿin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Kâdî, Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Tesbîtü delâili’n-nübüvve. Kahire: Mektebetu Sekafetu’d-Diniyye, 2007.
• Kur’an Yolu Meâli. çev. Hayreddin Karaman vd. Istanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2020.
• Koca, Ferhat. “Mefsedet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/356-358. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Koçkuzu, Ali Osman. Rivayet ilimlerinde haber-i vahitlerin itikat ve teşri yönlerinden değeri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîh-i Müslim. Riyad: Dârü’l-Efkarü’d-Devliyye, 1419.
• Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları Şeybânî Örneği. İstanbul: İfav yayınları, 2017.
• Pezdevî, Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed. Usûlü’l-Pezdevî. thk. Sâid Bekdaş. Beyrut: Darü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1437.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. Usûlü’s-Serahsî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). es-Sünen. Mısır: Şirketu Mektebeti ve Matbaati Mustafâ el- Bâlî, 1395.
• Turan, Mehmet. Sahâbe Mürseli. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2023.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Ünverdi, Veysi. “Mu‘tezile’nin İnanç Sistemi; Usûl-i Hamse/Beş İlke ve Arka Planı”. Artuklu Akademi: Mardin Artuklu Üniversitesi İlahiyat Bilimleri Fakültesi Dergisi 4/2 (2017), 1-28.
• Yıldırım, Ramazan. Mu‘tezile’nin Kelamî Polemikleri Hâkim el-Cüşemî Örneği. İstanbul: İşaret Yayınları, 2012.
• Yıldız, Metin. Kelâm Kozmolojisi Mu‘tezile’nin Âlem Anlayışı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan hakāʾikı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabi, ts.