Mihne’nin Mısır’daki Mâlikî Alimler Üzerindeki Etkisi

Year 2025, Volume: 18 Issue: 1, 241 - 256, 30.06.2025

Halit Kars

https://doi.org/10.18403/emakalat.1699506

Abstract

Abbâsî halifesi Me’mun (öl. 218/833) tarafından, 218/833 yılında başlatılıp Muʻtasım (öl. 227/842) ve Vâsık (öl. 232/847) dönemlerinde sürdürülen Mihne süreci, İslam düşünce tarihindeki kırılma noktalarından biridir. Fikren halifeye muvafık olanların korunup gözetildiği, muhaliflerin ise çeşitli baskılara maruz bırakıldığı bu süreç, Mütevekkil (öl. 247/861) döneminde sona ermiştir. Mihne uygulamaları, Mısır da dahil İslam coğrafyasının birçok bölgesini etkilemiştir. Günümüz akademik literatüründe, çoğunlukla Mihne’nin Irak bölgesindeki yansımalarına odaklanıldığı; Mısır’daki Mâlikî alimler üzerindeki etkilerinin ise yeterince araştırılmadığı görülmektedir. Bu makale, Mihne’nin Mısır’daki Mâlikî alimler üzerindeki etkilerini incelemeyi amaçlamaktadır. Mâlikîliğin geniş coğrafi yayılımı, Mihne’nin Mâlikîlerin geneli üzerindeki etkilerini bir makalenin sınırları içerisinde ifade etmeyi zorlaştırmaktadır. Bu nedenle makalenin kapsamı, halku’l-Kur’an doktrinini benimsemediği için Mihne uygulamalarına maruz kalan ve sorgulanmamak için kaçan veya saklanan Mısır’daki Mâlikî alimlerle sınırlandırılmıştır. Makalede nitel araştırma yöntemlerinden biri olan dokümantasyon analizi yöntemi ile Mihne uygulamalarına tabi tutulan Mısır Mâlikî alimleri belirlenmiş, onların söz konusu uygulamalar çerçevesinde mücadele etmek zorunda kaldıkları güçlükler ve sergiledikleri mukabil tutumlar ortaya konmaya çalışılmıştır. Araştırma neticesinde Mihne sorgulamalarının Mısır’da Bağdat’la eş zamanlı olarak başlatıldığı, kimi Mâlikî alimlerin sorgulanmamak için Mısır’dan kaçtığı, kimilerinin ise gördüğü şiddet nedeniyle halku’l-Kur’an fikrini benimsemek mecburiyetinde kaldığı tespit edilmiştir. Araştırma esnasında ayrıca Mihne’den âzâde bazı hukuki davaların Mihne süreciyle ilişkilendirilerek aktarıldığı gözlemlenmiştir.

Keywords

İslam Mezhepleri Tarihi , Mâlikîlik , Mihne , Halku’l-Kur’an , Mısır

The Impact of the Mihna on Mālikī Scholars in Egypt

Abstract

The Mihna (Inquisition) process, initiated in 218/833 by the Abbasid Caliph al-Ma’mun (d. 218/833) and continued during the reigns of al-Mu‘tasim (d. 227/842) and al-Wathiq (d. 232/847), represents one of the major turning points in the history of Islamic thought. During this period, those who were intellectually aligned with the caliph were protected and favored, whereas opponents were subjected to various pressures and persecutions. The Mihna came to an end in the period of al-Mutawakkil (d. 247/861). Although the Mihna affected many regions of the Islamic world, including Egypt, contemporary academic literature predominantly focuses on its reflections in the Iraqi region, while its impact on Maliki scholars in Egypt has not been sufficiently studied. This article aims to examine the effects of the Mihna on Maliki scholars in Egypt. The wide geographical spread of the Maliki school makes it difficult to discuss the overall impact of the Mihna on all Malikis within the scope of a single article. Therefore, the scope of this study is limited to Maliki scholars in Egypt who were subjected to the Mihna because they rejected the doctrine of the createdness of the Qur’an (khalq al-Qur’an), and who fled or went into hiding to avoid interrogation. Utilizing document analysis, one of the qualitative research methods, the article identifies Maliki scholars who were subjected to the Mihna and seeks to reveal the challenges they faced and the counter-positions they adopted under these circumstances. The research found that the Mihna interrogations began simultaneously in Egypt and Baghdad; that some Maliki scholars fled Egypt to avoid questioning; and that others, under severe pressure, were compelled to adopt the doctrine of the createdness of the Qur’an. Additionally, during the research, it was observed that certain legal cases unrelated to the Mihna were presented in connection with the Mihna process.

Keywords

History of Islamic Sects , Mālikism , Mihna , the Khalq al-Qurʾān , Egypt

References

• ʻAbbâdî, Muhammed b. Ahmed. Kitâbü tabakâti’l-fukahâi’ş-Şâfiʻiyye. nşr. Göste Vitestam. Leiden: E. J. Brill, 1964.
• Abdullah, M. Ramazan. el-Bâkıllânî ve ârâuhu’l-kelâmiyye. Bağdat: Matbaʻatü’l-Ümme, 1986.
• Ahmed Emîn. Duha’l-İslâm. Kâhire: Mektebetü’l-Üsrah, 1998.
• Akoğlu, Muharrem. “Muʻtezile’nin Tarihsel Seyrinde Mihne”. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. haz. Mahfuz Söylemez. 27-71. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Bernards Monique - Nawas John. “The Geographic Distribution of Muslim Jurists During The First Four Centuries AH”. İslamic Law and Society 10/2 (2003), 168-181.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Ebû ʻÂsım eş-Şevâmî. Kâhire: Dâru’z-Zehâir, 2018.
• Bozkurt, Nahide. “Mihne’nin Tarihsel Arka Planı ve Analizi”. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. haz. Mahfuz Söylemez. 11-25. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Brockopp, Jonathan E. Early Maliki Law - Ibn ‘Abd al-Hakam and his Major Compendium of Jurisprudence. Leiden: Koninklijke Brill NV, 2000.
• Câbirî, Muhammed ʻAbîd. el-Musakkafûn fi’l-hadârati’l-ʻarabiyye mihnetü İbn Hanbel ve nükbetü İbn Rüşd. Beyrut: Merkezü Dirâseti’l-Vahdeti’l-ʻArabiyye, 2000.
• Crone, Patricia. Ortaçağ İslam Dünyasında Siyasi Düşünce. çev. Hakan Köni. İstanbul: Kapı Yayınları, 2007.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. Irak Mâlikî Ekolü (III.-V./IX.-XI.y.y.). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân b. Fazl. Sünenü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selim Esed ed- Dârânî. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Mugnî li’n-Neşri ve’t-Tevziʻ, 2000.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eşʻas. Mesâilü’l-İmâm Ahmed rivâyetü Ebî Dâvud es-Sicistânî. thk. Ebî Muʻâz Târık b. ʻAvdullâh b. Muhammed. Mısır: Mektebetü İbn Teymiyye, 1999.
• Ebü’l-Kâsım el-Mısrî, Abdurrahmân b. Abdullah b. Abdülhakem. Fütûhü Mısr. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d- Dîniyye, 1994.
• Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
• Hatîb Bağdâdî, Târîhu Bağdâd. thk. Mustafa Abdulkâdir ʻAtâ. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻIlmiyye, 2004.
• Hodgson, Marshall G.S. İslam’ın Serüveni. çev. Berkay Ersöz. 3 Cilt. Ankara: Phoenix Yayınları, 2017.
• İbn ʻAdî, Ebû Abdullah el-Cürcânî. el-Kâmil fî duʻafâi’r-ricâl. thk. ʻÂdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muʻavvaz. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻIlmiyye, 1997.
• İbn ʻAsâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan. Târîhu Dımaşk. thk. Muhibbüddîn Ebî Saʻîd Ömer b. Garâme el-ʻAmrî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1997.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs. el-Cerh ve’t-taʻdîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, 1952.
• İbn Ebî Yaʻlâ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed. Tabakâtü’l-Hanâbile. thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-ʻUseymîn. 3 Cilt. Riyad: el-Emânetü’l-ʻÂmme li’l-İhtifâl, 1999.
• İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefâ Burhânüddîn İbrâhîm b. Ali. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî maʻrifeti aʻyâni ʻulemâʾi’l-mezheb. thk. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’t-Türâs, ts.
• İbn Hacer el-ʻAskalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebü’l-Matbûʻâti’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hacer el-ʻAskalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed. Rafʻu’l-ısr ʻan kudâtı Mısr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1998.
• İbn Hacer el-ʻAskalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed. Tehzîbü’t-tehzîb. thk. İbrâhîm Zeybek - ʻÂdil Mürşîd. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2014.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-aʻyân ve enbâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsân ʻAbbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed. Lisânü’l-ʻArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır ts.
• İbn Tayfûr, Ahmed b. Tâhir el-Kâtib. Kitâbü Bağdâd. nşr. ʻIzzet el-ʻAttâr el-Hüseynî. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1949.
• İbn Yûnus es-Sadefî, Ebû Saʻîd Abdurrahmân b. Ahmed b. Yûnus b. Abdilaʻlâ. Târîhu İbn Yûnus es-Sadefî. thk. Abdulfettâh Fethî Abdulfettâh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻIlmiyye, 2000.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn. Menâkıbu’l-İmâm Ahmed. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kâhire: Dâru Hicr, 1988.
• İbnü’l-Esîr, Ebû Hasan Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübî’l-ʻIlmiyye, 1987.
• İbnü'l-ʻImâd el-Hanbelî, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmûd el-Arnaûd. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr - Mektebetü’l-Kudsî, 1986.
• İbnü’s-Salâh, Takıyyüddîn. Tabakâtü’l-fukahâi’ş-Şafiʻiyye. thk. Muhyiddîn Ali Necîb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Beşâiri’l-İslâmiyye, 1992.
• İğde, Muhyettin. Siyasi-İtikadi Bir Mezhep olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• İşcan, M. Zeki. Selefilik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
• İşcan, Mehmet Zeki. “Kelam Ezeli İse Din Mahallidir Ezeli Kelamın Düşünsel, Siyasal, Sosyal Sonuçları Üzerine”. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. haz. Mahfuz Söylemez. 201-210. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Kâdî ʻIyâz, Ebü’l-Fazl ʻIyâz b. Mûsâ b. ʻIyâz el-Yahsûbî. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-maʻrifeti aʻlâmi mezhebi Mâlik. thk. Ahmed Bükeyr Mahmûd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1967.
• Kaya, Eyyüp Said. “Mâlikî Mezhebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/519-535. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf b. Yâʻkub. Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü'l-Kudât. ed. Rhuvon Guest. Beyrut: Matbaʻatü’l-Âbâi’l-Yesüʻiyyîn, 1908.
• Kutlu, Sönmez - Aydınlı, Osman. “Ehl-i Sünnet’in Fıkhî Boyutu”. İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı. haz. Hasan Onat - Sönmez Kutlu. 423-451. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed. el-Mukaffa’l-kebîr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2006.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdurrahmân Cemâlüddîn. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr ʻAvvâd Maʻrûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980-1992.
• Nawas, John A. “A Reexamination of Three Current Explanations for al-Mamun’s İntroduction of the Mihna”. İnternational Journal of Middle East Studies 26/4 (1994), 615-629.
• Neşşâr, Ali Sâmi. İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı Mihne Olayı ve Haşeviyye Olgusu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1999.
• Saʻd, Kâsım Ali. Cemheretü terâcimi’l-fukahâi’l-Mâlikiyye. 3 Cilt. Dubai: Dâru’l-Buhûs li’d-Dirâseti’l-İslâmiyye, 2002.
• Shamsy, Ahmed. The Canonization of Islamic law A Social and Intellectual History. Cambridge: Cambridge University Press, 2013.
• Sönmez, Mehmet Ali. “Asbağ b. Ferec”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/463. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Suyûtî, Celâleddîn. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l-Kâhire. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʻArabiyye, 1967.
• Sübkî, Tâcüddîn. Tabakâtü’ş-Şâfiʻiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed Tanâhî - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʻArabiyye, 1964.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. thk. Ali Emîr Mehnâ - Ali Hasan Fâûr. Beyrut: Dâru’l- Maʻrife, 1993.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm. Tabakâtü’l-fukahâ. thk. İhsân ʻAbbâs. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-ʻArabî, 1970.
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Maʻârif, ts.
• Temîmî, Ebü’l-ʻArab Muhammed b. Ahmed. el-Mihen. thk. Ömer Süleymân el-ʻUkaylî. Riyad: Dâru’l-ʻUlûm, 1984.
• Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefîler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2010), 101-130.
• Vekiʻ el-Kâdî, Muhammed b. Halef. Ahbârü’l-kudât. thk. Abdülazîz Mustafa el-Merâğî. 3 Cilt. Beyrut: Mektebetü’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, 1947.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010.
• Wensinck, A. J. The Muslim Creed: Its Genesis and Historical Development. Cambridge: Cambridge University Press, 1932.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri Müslüman-Hristiyan-Yahudi Kelâmı. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şihâbüddîn. Muʻcemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyerü aʻlâmi’n-nübelâ, thk. Şuʻayb el-Arnaûd - Muhammed Naʻîm el-Araksûsî. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʻlâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʻArabî, 1993.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tezkiretü’l-huffâz. thk. Zekeriyyâ ʻUmeyrât. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻIlmiyye, 1998.
• Zubaida, Sami. İslâm Dünyasında Hukuk ve İktidar. çev. Burcu Koçoğlu Birinci - Hasan Hacak. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008.