Abū Hanīfa of the Fātimids: Qādī Nu‘mān b. Muhammad (d. 363/974)

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 2, 786 - 807, 31.12.2024

Furkan Erbaş

https://doi.org/10.18403/emakalat.1572331

Öz

The Fātimids, who belonged to the Shi‘īte-Ismā‘īlīte sect, carried out activities to create, systematise and diversify the Ismā‘īlīte doctrine in order to spread their sect in the Islamic world. In this sense, Abū Hanīfa Qādī Nu‘mān b. Muhammad, who was a member of the Mālikī sect and later became an Ismā‘īlī, made great contributions on behalf of the Fātimids. Nu‘mān, who attracted attention with his revisionist personality as well as his scholarly personality, produced the main works of the sect with the approval of the caliphs after he was recruited to the state service and especially after he was appointed to the position of Qādīlkudāt and Dāidduāt. Nu‘mān, who authored works in many fields, especially in the fields of aqīdah and fiqh, is considered to be the most important of the founders of the Ismā‘īlī doctrine. This study aims to reveal the importance of Nu‘mān b. Muhammad in the history of the Fatimid State and the Ismā‘īlī sect. In this study, all Shi‘īte and Sunnite sources that evaluated a prominent figure in the history of Ismā‘īlī history were objectively analysed and determinations were made. In this sense, based on historical data, it has been determined that Nu‘mān b. Muhammad has a unique place in Ismā‘īlī history.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Maghrib, Ismā‘īlism, Fātimids, Abū Hanīfa Nu‘mān

Fâtımîler’in Ebû Hanîfe’si: Kâdî Nu‘mân b. Muhammed (ö. 363/974)

Öz

Şiî-İsmâilî mezhebine mensup Fâtımîler, İslâm dünyasında mezheplerinin yayılması adına İsmâilî doktrinini oluşturmak, sistemleştirmek ve çeşitlendirmek adına faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu anlamda önceden Mâlikî mezhebi mensubu iken daha sonra İsmâilî olan Ebû Hanîfe Kâdî Nu‘mân b. Muhammed Fâtımîler adına büyük yararlılıklar göstermiştir. İlmî kişiliğinin yanında revizyonist kişiliğiyle de dikkatleri çeken Nu‘mân devlet hizmetine alınması ve özellikle Kâdılkudât ve Dâidduâtlık makamına getirilmesinin ardından halifelerin onayıyla mezhebin ana eserlerini vücuda getirmiştir. Akaid ve fıkıh alanları başta olmak üzere pek çok alanda eser telif eden Nu‘mân, İsmâilî doktrininin kurucularından en önemlisi olarak kabul edilmiştir. Bu araştırma Nu‘mân b. Muhammed’in Fâtımî Devleti ve İsmâilî mezhebi tarihi açısından önemini ortaya koymaya yönelik olarak ele alınmıştır. Araştırmada İsmâilî tarihine mâl olmuş önde gelen bir şahsiyet hakkında değerlendirmelerde bulunan Şiî ve Sünnî tüm kaynaklar objektif bir şekilde ele alınarak tespitlerde bulunulmuştur. Bu anlamda tarihî verilerden hareketle Nu‘mân b. Muhammed’in İsmâilî tarihinde eşsiz bir yere sahip olduğu saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Mağrib, İsmâilîlik, Fâtımîler, Ebû Hanîfe Nu‘mân.

Teşekkür

Teşekkür eder, kolaylıklar dilerim.

Kaynakça

• Bağdâdî, ‘Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Kahire: Mektebetü Ahd, 1964.
• Brett, Michael. The Fatimid Empire. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017.
• Daftary, Farhad. The Ismâ‘îlîs Their History and Doctrines. New York: Cambridge University Press, 2007.
• Dâ‘î İdrîs, ‘İmâdüddîn. Târîhu’l-Hulefâi’l-Fâtımiyyîn bi’l-Mağrib el-Kısmü’l-Hâs min Kitâbi ‘Uyûni’l-ahbâr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1985.
• Fyzee, Asaf A. A. “Isma‘ili Law and Its Founder”. Islamic Culture 9 (1935).
• Fyzee, Asaf A. A. “Qadi an-Nu’man the Fatimid Jurist and Author”. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 1 (1934), 1-32.
• Gottheil, Richard. “A Distinguished Family of Fatimide Cadis (al-Nu’mān) in the Tenth Century”. Journal of the American Oriental Society 27 (1906), 217-296.
• Halm, Heinz. The Empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids. çev. Michael Bonner. Leiden: Brill, 1996.
• Hamdani, Sumaiya A. Between Revolution and State The Path to Fatimid Statehood. London: I.B. Tauris, 2006.
• İbn Hacer el-ʿAskalânî, Ahmed b. Alî. Lisânü’l-Mîzân. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Mektebetü’l- Matbaatü’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hacer el-ʿAskalânî, Ahmed b. ʿAlî. Refʿu’l-İsr ʿan kudâti Mısr. thk. Alî Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1998.
• İbn Hallikân, Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâ’u Ebnâ’i’z-Zamân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü Sâdır, 1977.
• İbn Tağrîberdî, Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmu’z-Zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire. nşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbn Zâfir, ‘Alî. Ahbâru’d-Düveli’l-Munkatı‘a. nşr. Andrê Ferrê. Kahire: Institut Français d’archéologie orientale, 1972.
• İbnü’l-‘İmâd, Abdülhay b. Ahmed. Şezerâtü’z-Zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmûd el-Arnaûd. Beyrut: Dârü İbn Kesîr, 1989.
• İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/190-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• İydîr, Semmâh. el-İtticâhü’t-Târîhî fî Kitâbâti’l-Kâdî Nu’mân. Cezayir: Yükseköğretim ve İlmî Araştırmalar Bakanlığı, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. Deʿâʾimü’l-İslâm ve zikrü’l-helâl ve’l-harâm ve’l-kadâyâ ve’l-ahkâm ʿan ehli beyti Resûlillâh ʿaleyhi ve ʿaleyhim efdalü’s-salât. thk. Âsaf b. Alî Asğar Feyzî. Kâhire: Dârü’l-Mearif, 1963.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. el-Mecâlis ve’l-Müsâyerât. thk. Habîb el-Fakî ve dğr. Beyrut: Dârü’l-Muntazar, 1996.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. el-Menâkib ve’l-Mesâlib. nşr. Mâcid b. Ahmed el-Atıyye. Beyrut: Müessesetü’l- A’lâ, 2002.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. İhtilâfu Usûli’l-Mezâhib. thk. Mustafâ Gâlib. Beyrut: Dârü’l-Endelüs, 1983.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. Kitâbü Esâsi’t-Te’vîl. thk. Ârif Tâmir. Beyrut: Dârü’s-Sekâfe, 1960.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. Kitâbü İftitâhi’d-Da‘ve. nşr. Farhad Daftary. Tunus: eş-Şeriketü’t-Tunisiyye li’t- tevzî‘, 1986.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. Kitâbü’l-Himme fî âdâbi etbâʿi’l-eʾimme. nşr. Muhammed Kâmil Hüseyin. Kahire: Darü’l-Fikri’l-Arabî, 1948.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. Kitâbü’l-İktisâr. thk. Muhammed Vâhid Mirzâ. Dımaşk: el-Ma’hedü’l-Frensî li’d- dirâseti’l-Arabiyye, 1957.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. Şerhu’l-Ahbâr fî fezâʾili’l-eʾimmeti’l-athâr. thk. Muhammed el-Hüseynî el- Celâlî. Kum: Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî, 1407.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. Teʾvîlü’d-Deʿâʾim. nşr. Ârif Tâmir. Beyrut: Müessesetü’l-A’lâ, 1995.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. Urcûzetü’l-Muhtâra. thk. İsmâîl Kurbân Poonawala. Montreal: Mahedü’d- dirâsâti’l-İslâmiyye, 1970.
• Kindî, Muhammed b. Yûsuf. Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât. nşr. Rhuvon Guest. Leiden: y.y., 1912.
• Koşum, Adnan. “Erken Dönem İsmailî Fakihi Kâdı Nu’mân Ebû Hanîfe’nin İhtilâfu Usûli’l-Mezâhib Adlı Eseri ve Fıkıh Usûlü Tarihindeki Yeri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 27/1 (2023), 3-16.
• Kudâʿî, Muhammed b. Selâme. Târîhu’l-Kudâʿî: Kitâbü ʿUyûni’l-maʿârif ve fünûni ahbâri’l-halâʾif. thk. Cemîl Abdullâh Muhammed el-Mısrî. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1995.
• Kummî, Şeyh Abbâs. Fevâidü’r-Ravziyye fî ahvâli ulemâi mezhebi’l-Ca’feriyye. thk. Nâsır Bâkırî Bîdhindî. Kum: Müessesetü Bûstân, 1385.
• Madelung, Wilferd. “The Sources of Ismaili Law”. Journal of Near Eastern Studies 35/1 (1976), 29-40.
• Makdîsî, Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-Tekâsîm fî maʿrifeti’l-ekâlîm. nşr. Mektebetü Medbûlâ. Kahire: Mektebetü Medbûlâ, 1991.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. el-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi-zikri’l-hitati ve’l-Âsâr. thk. Muhammed Zeynuhum-Medîha eş- Şerkâvî. Kahire: Mektebetü Medbûlâ, 1998.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. İtti‘âzu’l-Hunefâ’ bi-ahbâri’l-e’immeti’l-Fâtımiyyîne’l-hulefâ’. thk. Cemâlüddîn eş- Şeyyâl. Kahire: Meclisu’l-a’lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1996.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. Kitâbü’l-Mukaffâ’ el-Kebîr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1991.
• Massignon, Louis. “Esquisse d’une Bibliographic Qarmate”. ed. T. W. Arnold - Reynold A Nicholsun. Acabnâme, A Volume of Oriental Studies presented to Edward G. Browne on his 60th Birthday, 329-338.
• Özen, Şükrü. “Nu‘mân b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/237-240. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Poonawala, Ismail K. “A Reconsideration of al-Qāḍī al-Nu’mān’s ‘Madhhab’”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 37/3 (1974), 572-579.
• Qadi, Wadad. “An Early Fatimid Political Document”. Studia Islamica 48 (1978), 71-108.
• Qutbuddin, Husain K.B. “Fāṭimid Legal Exegesis of the Qur’an: The Interpretive Strategies Used by al-Qāḍī al- Nuʿmān (d. 363/974) in His ‘Daʿāʾim al-Islām’”. Journal of Qur’anic Studies 12 (2010).
• Tâmir, Ârif. el-Kâim ve’l-Mansûr el-Fâtimiyyân Emâme Sevrati’l-Havâric. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 1982.
• Tüsterî, Kâdî Nûrullâh. Mecâlisü’l-Mü’minîn. nşr. Seyyid Ahmed. Tahran: Kitâbu Furûşî İslâmiyye, 1375.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Te’vil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/27-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’. thk. İbrâhîm ez-Zîbek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.