17-18. Yüzyılda İstanbul’un Gümrük ve Ticareti Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 22 - 38, 30.03.2021

Metehan Şahin

Öz

Geçmişte olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu döneminde de İstanbul, Doğu ile Batı arasındaki ticaretin en önemli merkezlerinden biri olarak varlığını sürdürmektedir. Bu şehirde yapılan ticaret bir ölçüde ülke ihtiyaçlarının karşılanmasına yardımcı olurken, diğer taraftan gümrük vergileri sayesinde devlete büyük gelirler sağlamaktadır. Dolayısıyla, gerçekleştirilen ticaretin istikrarlı şekilde sürdürülmesini sağlayacak gümrük sisteminin tesisi ve denetlenmesi yöneticilerin en çok dikkat ettiği konular arasında yer almaktadır.
Yapılan çalışmada amaç, İstanbul’un gümrük sistemi ve ticarî yapısının, Ahmed Refik’in On İkinci Asırda İstanbul’da Gümrük ve Ticaret başlıklı yazısında hareketle incelenmesidir. Elde edilen bilgiler doğrultusunda, imparatorluğun iktisadî ve siyasî vaziyetine oldukça bağlı bulunan İstanbul ticaretinin, 17-18. yüzyıllarda dış dünyadaki diğer gelişmelerin de etkisiyle azaldığı anlaşılmaktadır. Söz konusu yüzyıllarda gümrük işlemlerinde yaşanan aksaklıklar, azalan ticaretin bir başka nedenini oluşturmaktadır. Gümrüklerdeki personellerin haksız ve keyfi uygulamaları, tüccarların vergiden kaçınma, gümrüklerden mal kaçırma gibi davranışları bu sorunlardan yalnızca birkaçı olarak sayılmaktadır. Meydana gelen problemler karşısında, imparatorluk idarecileri ferman, kanunlar ve cezalar yoluyla düzenlemelere başvursa da sorunların tam anlamıyla çözülemediği tespit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Gümrük, Ticaret

Kaynakça

• Altınay, A. R. (1924). On İkinci Asırda İstanbul’da Gümrük ve Ticaret. Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, 3(6), 247-259.
• Arı, B. (1999). İlk Osmanlı-Hollanda Münasebetleri. Güler Eren (Ed.), Osmanlı Cilt I (ss.493-501), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Bilge, S. M. (2015). 15.-18. Yüzyıllarda İstanbul ve Kafkasya İskeleleri Arasında Deniz Ticareti: Tâcirler, Gemiciler, Köylüler. Üçüncü Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu (Bildiriler III. s. 53-90), İstanbul.
• ___________ (2019). Osmanlı Topraklarından Kafkasya’ya Yönelik Ticarette Gümrükler ve Vergilendirme. (Ed.) Mustafa Tanrıverdi, Tarih Boyunca Gümrükler (ss. 41-62), İstanbul: Hiperyayın.
• Bozkurt, N. (1994). 1699-1736 Tarihli Ecnebi Defterine Göre XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı-Avusturya Münasebetleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Bulunur K. İ. (2019). Kanunnamelere Göre Erken Dönem Osmanlı Gümrük Sistemi. Arif Bilgin ve Burhan Çağlar (Ed.), Klâsikten Moderne Osmanlı Ekonomisi (Kurumlar-Uygulamalar) (ss. 23-32), İstanbul: Kronik.
• Eldem, E. (2000). İstanbul: İmparatorluk Payitahtından Periferileşmiş Bir Başkente. E. Eldem, D. Goffman ve B. Masters (Ed.), Doğu İle Batı Arasında Osmanlı Kenti (ss.152-230), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Elibol, N. (2005). XVIII. Yüzyıl Osmanlı Dış Ticaretiyle İlgili Bazı Değerlendirmeler. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(1), 61-76.
• Genç, M. (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken.
• Haldun, G. (1916). On Birinci Asr-ı Hicrî’de Sanayi ve Ticaretimiz. İktisadiyat Mecmuası, 1(21), 5-7
• İnalcık, H. (2003). Osmanlı’nın Avrupa İle Barışıklığı: Kapitülasyonlar ve Ticaret. Doğu Batı, 6(24), 55-81.
• ________ (2004). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt I, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Karta, N. (2015). Avrupa Merkantilizmi ve Osmanlı Ekonomisi. Uluslararası Hakemli Beşeri ve Akademik Bilimler Dergisi, 4(11), 130-146.
• Kocakaplan, S. Ç. (2014). İstanbul Gümrüğü (1750-1800): Teşkilat ve Ticaret, Yayınlanmış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kurtaran, U. (2016). XVII. Yüzyılda Osmanlık Devleti İle Avusturya Arasındaki Ticaret Antlaşmaları ve Yaşanan Değişimler (1718-1791). Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(2), 743-769.
• Küçükkalay, A. M. ve Elibol, N. (2003). Osmanlı İmparatorluğu’na Avrupa’dan Karayolu İle Yapılan İhracatın Değerlendirilmesi: 1795-1804. Sosyal Bilimler Dergisi, 3(2), 151-176.
• Kütükoğlu, M. (1996). Osmanlılar’da Gümrük. TDV İslam Ansiklopedisi (C.14, 263-268). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• _____________ (1999). Ahidnâmeler ve Ticaret Muâhedeleri. Güler Eren (Ed.), Osmanlı Cilt III (ss.329-341), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Mantran, R. (1987). XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ticaretin Değişmesi. Tarih İncelemeleri Dergisi, 3(1), 159-175.
• Pamuk, B. (2007). İpek Yolu Ticareti ve Erzurum. Tarih İncelemeleri Dergisi, 22(2), 125-143.
• Pamuk, Ş. (2007). Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi (1500-1914), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şener, F. Y. (2010). 18. YY’da İstanbul’da Ticaret, Yayınlanmış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Tabakoğlu, A. (2013). Osmanlı Klasik Döneminde İstanbul'da Dış Ticaret. Birinci Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu (Bildiriler II. s. 325-354), İstanbul.
• ______________ (2014). Türkiye İktisat Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1999). Büyük Osmanlı Tarihi: XVI. Yüzyıl Ortalarından XVII. Yüzyıl Sonuna Kadar (Cilt IV), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.