İSTANBUL’DA BİR İNGİLİZ KONSOLOS VEKİLİ: FİTSMORİS VE ERMENİ MESELESİNE DAİR RAPORU

Yıl 2015, Sayı: 52, 169 - 188, 01.12.2015

İhsan Burak Birecikli

Öz

1907-1914 yılları arasında İstanbul’daki İngiliz Büyükelçiliği’ndetercüman ve konsolos vekili olarak görev yapan ve Osmanlı siyasetindeetkin bir role sahip olmaya çalışan Gerald Henri Fitsmoris’in kısaca siyasi faaliyetleri ve Ermeni meselesi ile ilgili raporu incelenecektir.1896 Şubat’ında Padişah II.Abdülhamit, Ermeni meselesi konusunda biraraştırma komisyonu oluşturmayı İngiliz elçiliğine teklif etmiştir. Bukomisyona İngiliz tarafını temsilen Fitsmoris, Osmanlı tarafını temsilen deHalep Vilayeti’nden Ali Rıza Efendi ile Mustafa Nedim Efendi katılmıştır.Fitsmoris, 1895-1896 yıllarındaki Ermeni hadiselerini araştırmak amacıylaBirecik, Urfa, Adıyaman ve Besni kazalarına yaptığı gezi sırasında birrapor hazırlamıştır. Bu çalışmada Fitsmoris’in raporundaki mübalağalıbilgiler ve bunların Avrupa basınına yansımaları incelenmiştir. Fitsmoris’inraporu dönemin gerçeklerini yansıtmamakta, aksine İngiltere veuluslararası kamuoyu nezdinde Osmanlı karşıtlığı ve Ermeni mazlumiyetive mağduriyeti algısı oluşturma çabasını göstermektedir

Anahtar Kelimeler

Konsolos Fitsmoris, İngilizlerin Ermeni Politikası İngiliz Büyükelçiliği, Birecik, Ermeni İğtişaşı.

(A VICE-CONSUL IN ISTANBUL: FITZMAURICE AND HIS REPORT ABOUT ARMENIAN ISSUE)

Öz

Gerald Henry Fitzmaurice served as a dragomanand vice-consul in Istanbul, at the British Embassy from 1907 to 1914 inIstanbul. He was a weasel diplomat navigating the complex Ottomanpolitics of the time and trying to establish British influence within theOttoman Government. This study aims to analyze Fitzmaurice’s politicalactivities and his report dealing with the troubles caused by the Armeniansin 1895-1896. In February 1896, Sultan Abdul Hamid II invited the Britishembassy to assist in a commission of inquiry into these events of Armenians.This commission consisted two Ottoman officials (Ali Riza Effendi andMustapha Nedim Effendi) from the vilayet of Aleppo and Fitsmauricerepresenting the British side. During his travel to Birejik, Ourfa, Adıamanand Behesni he prepared a report which he sent later to the British government.In this article the exaggerated information in this report and their reflection inthe European media are evaluated. Thus Fitsmaurice’s report consists ofmisinformation with he explicit aim of trying to create an anti-Ottoman andpro-Armenian view at the time that is based on the victimization of theArmenians of the Ottoman state

Anahtar Kelimeler

Vice-Consul Fitzmaurice, Britain’s Policy on the Armenians British Embassy, Birejik, Armenian Disorder

Kaynakça

• BOA. DH.TMIK.M. D:10 G:44. Lef:1, 2. 7 Safer 1314. (6 Temmuz 1312).
• BOA. DH.TMIK.M. D:5 G:80. 19.Z.1313.
• BOA. DH.YEE. D:49 G:61.
• BOA. HR.SYS. D: 2408 G:7. 04.1915.
• BOA. HR.SYS. D:2734 G:19. 05/1896.
• BOA. HR.SYS. D:2749 G:11. 24/1896.
• BOA. HR.SYS. D:2758 G:33. 09/1896.
• BOA. HR.SYS. D:2758 G:5. 17/1896.
• BOA. HR.SYS. D:2792 G:10. 09/1896.
• BOA. HR.SYS. D:2792 G:20. 08.13.1896.
• BOA. HR.SYS. D:2859 G:63.
• BOA. HR.SYS. D:2859 G:64. 09.06.1896.
• BOA. HR.SYS. D:36 G:30. 05/1896.
• BOA. Y.A.HUS. D:352 G:1. 01.Z.1313.
• BOA. Y.A.HUS. D:352 G:1. Lef:2. 18 Şubat 1311.
• BOA. Y.A.HUS. D:352 G:60. 15.Z.1313.
• BOA. Y.A.HUS. D:358 G:2. 15.Ra.1314.
• BOA. Y.A.HUS. D:359 G:6. 28 Ağustos 1312 / 10 Eylül 1896.
• BOA. Y.PRK.UM. D:1 G:66.
• BOA. Y.PRK.UM. D:28 G:61. 30.10.1893.
• B) Süreli Yayınlar:
• “Armenian Massacres Confirmed”, The New York Times, February 19, 1896.
• “Armenian Massacres”, The Record-Union, November 18, 1895.
• “Beridjik, Biredjik Affair Interpreted Official Version of a Riot, Reported as a Terrible Massacre”, The New York Times, January 8, 1896.
• “Butcheries Not At An End Constantinople Correspondent Says More Outrages Are Planned”, The New York Times, January 27, 1896.
• “Christians Safe In Turkey, Their Enforced Conversion to Islamism Stopped by the Sultan”, The New York Times, May 16, 1896.
• “Converts to Islam”, The Times, June 13, 1896.
• “These Turks Are Heroes, Protected Miss Corinna Shattuck, an American”, The New York Times, February 24, 1896.
• “Three Days of Butchery, A Woman Describes The Massacre of Armenians in Ourfa”, The New York Times, February 17, 1896.
• C) Araştırma-Tetkik Eserler: Adıtatar, Funda. “İzmir İngiliz Konsolosluğunun Siyasi Faaliyetleri Kapsamında Ermeni Meselesi 1878-1914”, Tarihin Peşinde, S.5, 2011, s.57-70.
• Akçam, Taner. Ermenilerin Zorla Müslümanlaştırılması, Sessizlik, İnkâr ve Asimilasyon, İstanbul: İletişim Yayını, 2014.
• Avcı, Halil Ersin. İngiliz Ermeni İttifakı, İstanbul: Paraf yayını, 2010.
• Aybay, Rona. Tarih ve Hukuk Açısından Konsolosluk, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• Berridge, Geoff R. British Diplomacy In Turkey, 1583 To The Present, Leiden: Koninklijke Brill NV, 2009.
• Berridge, Geoff R. Ed., Tilkidom and The Ottoman Empire, The Letters of Gerald Fitzmaurice to George Lloyd 1906-1915, İstanbul: The Isis Press, 2007.
• Berridge, Geoff R. Gerald Fitzmaurice (1865-1939), Chief Dragoman of The British Embassy in Turkey, Boston: University of Leicester Martinus Nijhoff Publishers, 2007.
• Cengizer, Altay. “Valentine Chirol’e Gecikmiş Bir Cevap: İngiltere’nin Propaganda Savaşları, Çanakkale, Fitzmaurice ve Diğerleri”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Yıl:13, S.18, Bahar 2015, s.195-218.
• Correspondence Relating to the Asiatic Provinces of Turkey, Reports by ViceConsul Fitzmaurice From Birejik, Ourfa, Adıaman and Behesni, Printed For Her Majesty’s Stationery Office, London, June 1896, Birejik, March 5, 1896.
• Cuinet, Vital. La Turquie D’asie Tome II Les Provinces Arabes Alep, Mossoul, Bagdad, Bassorah, C.II, İstanbul: The Isis Press, 2001.
• Deringil, Selim. İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II.Abdülhamit Dönemi, İstanbul: YKY, 2002.
• Deringil, Selim. Simgeden Millete II.Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet, İstanbul: İletişim Yayıncılık, 2007.
• Djemal, Pasha. Memories of a Turkish Statesman 1913-1919, London: Hutchinson Co., 1922.
• Filian, George H. Armenia and Her People or the Story of Armenia by an Armenian, Hartford Conn. American Publishing Co., 1896.
• Fromkin, David. Barışa Son Veren Barış, çev.Mehmet Harmancı, İstanbul: Epsilon yayınları, 2004.
• Graves, P.Philip. İngilizler ve Türkler, Osmanlı’dan Günümüze Türk-İngiliz İlişkileri 1789-1939, Çev.Yılmaz Tezkan, Ankara: 21.Yüzyıl Yayını, 1999.
• Güllü, R.Erhan. “1895-1896 Ermeni İsyanlarının Osmanlı Vilayet İdaresine Etkileri Halep Örneği”, OTAM, S:32, Ankara, 2012, s.1-32.
• Halaçoğlu, Ahmet. “İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (1892-1898)”, Belleten, C.LXVII, S.250, Aralık 2003, s.1-26.
• Heller, Joseph. British Policy Towards the Ottoman Empire: 1908-1914, London: Frank Cass and Company Ltd., 1983.
• Herbert, Aubrey. Ben Kendim Osmanlı Ülkesine Son Seyahatler, Ter.Yılmaz Tezkan, Ankara: 21.Yüzyıl Yayınları, 1999.
• http://www.fitzmaurice.info/dragoman.html (Erişim): 10.03.2015.
• http://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/landau/content/pageview/211437 (Erişim): 16.10.2015.
• http://www.oxforddnb.com/index/41/101041209/ (Erişim): 19.10.2015.
• İlter, Erdal. “Ermeni Meselesi’nin Doğuşunda ve Gelişmesinde İngiltere’nin Rolü”, OTAM, S.6, Ankara, 1995, s.155-171.
• Kent, Marian. Osmanlı İmparatorluğunun Sonu ve Büyük Güçler, Çev.Ahmet Fethi, İstanbul: TVY. Yayını, 1999.
• Kieser, Hans-Lukas. Iskalanmış Barış Doğu Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, çev.Atilla Dirim, İstanbul: İletişim Yayını, 4.baskı, 2013.
• Kocabaş, Süleyman. İngiliz Tuzağı Osmanlı’nın Yaşatılması ve Yıkılmasında İngiltere’nin Rolü 1783-1923, Kayseri: Vatan Yayınları, 2003.
• Kocabaşoğlu, Uygur. Majestelerinin Konsolosları İngiliz Belgeleriyle Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İngiliz Konsolosları (1580 1900), İstanbul: İletişim yayını, 2004.
• Kocatürk, Önder. Osmanlı-İngiliz İlişkilerinin Dönüm Noktası 1911-1914, 2.Cilt, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011.
• Koloğlu, Orhan. İttihatçılar ve Masonlar, İstanbul: Pozitif Yayını, 2005.
• Köni, Hasan. “Birinci Dünya Savaşı Öncesi İstihbarat Ve Günümüze Etkileri”, Avrasya Dosyası, C.8, S.2, Yaz 2002, s.150-166.
• Meram, Ali Kemal. Belgelerle Türk-İngiliz İlişkileri Tarihi, İstanbul: Kitaş Yayınları, 1969.
• Muhtar, Mahmud. Maziye Bir Nazar: Berlin Antlaşması’ndan Harb-ı Umumi’ye Kadar Avrupa ve Türkiye-Almanya Münasebetleri, İstanbul: Ötüken neşriyat, 1999.
• Norman, Charles Boswell. Ermeniler’in Maskesi Düşüyor, Haz:Yavuz Ercan, Ankara: Ankara Üniversitesi OTAM. Yayını, 1993.
• Özşavlı, Halil. Urfa Ermenileri Sosyal-Siyasi Ve Kültürel Hayat, Ankara: Gazi Kitapevi, 2013.
• Pakalın, Mehmet Zeki. O Osmanlı Tarih Deyim ve Terimleri Sözlüğü, C.I,
• İstanbul: MEB, 1983.
• Pears, Sir Edwin. Forty Years in Constantinople, The Anchor Press, London, 1916.
• Pears, Sir Edwin. Life Of Abdul Hamid, Methuen&Co. Ltd., London, 1912.
• Polat, Ü. Gülsüm. “Türk-Alman Propagandası Karşısında Arap Bürosu’nun Kuruluşu”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XXVI, S.76, Mart 2010, s.97-131.
• Ryan, Andrew. The Last of The Dragomans, London: Geoffrey Bles, 1951.
• Salname-i Vilayet-i Haleb, def’a 24, “Nüfus idaresi kuyudatından çıkarılan Birecik kazasının nüfus cetveli”, 1314/1896.
• Selvi, Haluk. Millet-i Sadıkada İsyan Ermeni Komitacıların Gizli Mektupları 1878-1923, İstanbul: Timaş yayını, 2011.
• Sertçelik, Seyit. Rus ve Ermeni Kaynakları Işığında Ermeni Sorunu 1678- 1914, Ankara: SRT Yayınları, 2015.
• Shattuck, Corinna. “The Massacre at Urfa”, Armenian Massacres and Turkish Tyranny, Chicago: National Publishing Co., 1896.
• Turan, Ömer. Avrasya’da Misyonerlik, Ankara: ASAM. Yayınları, 2002.