İNGİLİZ VE AMERİKAN MİSYONERLERİNİN ERMENİ SORUNUNUN ORTAYA ÇIKIŞINDAKİ ROLÜ (1810-1878)

Yıl 2012, Sayı: 43, 89 - 112, 01.12.2012

Mehmet Sait Dilek

Öz

XIX. yüzyılın başlarından itibaren İngiliz ve Amerikan misyonerörgütleri Protestanlığı yaymak amacıyla Osmanlı Devleti’nde faaliyetlerebaşlamışlardı. Bu yapı içinde özellikle Boston’da kurulan ABCFM, Osmanlıtopraklarında hem katılım ve hem de yaygınlık açısından en kayda değerçalışmaları gerçekleştirmekteydi. Tanzimat ve Islahat Fermanlarınınilanıyla birlikte misyonerlerin çalışma şartları daha elverişli hale gelmişsede Şark Kiliselerinin tavrı, Protestan misyoner örgütlerini yeterince rahatsızetmişti. Bu kapsamda Amerikan misyonerleri yaşadıkları sorunlarınçözülmesi amacıyla İngiliz Hükümeti’nden yardım talebinde bulunmuşlardı.İngiltere, kendi menfaatleri doğrultusunda bu isteğe olumlu cevapverdiğinden Protestan teşkilatlarının lehine gelişen bir süreç yaşanmayabaşlamıştı. XIX. yüzyılın sonlarına doğru Amerika Birleşik Devletleri demisyonerlik çalışmalarını daha yakından takip etme gereği duymuştu. Öyleki ABD Dışişleri Bakanlığı, gambot diplomasisi metodunu benimseyerekAmerikan misyonerlerini koruması altına aldığını iyice hissettirdi. Budurum birbiriyle iç içe geçmiş ve menfaat birliktelikleri olan misyonerazınlık ilişkisini giderek somutlaştırdığı gibi Ermeni olaylarınınuluslararası bir sorun haline dönüşmesini de kolaylaştırmıştı. Bu makaledeProtestan misyoner teşkilatlarının kuruluş ve gelişim süreçleri hakkındabilgi verilerek İngiliz ve Amerikan dış politika aktörlerinin bu konudakitavırları değerlendirmeye tabi tutulacaktır

Anahtar Kelimeler

Misyoner, Protestan, Ermeni Sorunu, Hristiyan Osmanlı Devleti.

(ROLE OF ENGLISH AND AMERICAN MISSIONARIES IN THE EMERGENCE OF THE ARMENIAN QUESTİON)

Öz

As from the early XIX century, English and American missionaryorganizations started their activities in the Ottoman Empire in order tospread the Protestantism. Especially the ABCFM that was establishedwithin this structure in Boston was performing the most remarkable workson the Ottoman territories, in terms of both participation and extensity.Even though the working conditions of missionaries became more convenienttogether with the declarations of the Rescript of Gulhane and Rescript ofReform, the attitude of Eastern Churches disturbed the Protestant missionaryorganizations. In this context, American missionaries requested help from theEnglish Government for the solution of their problems. Since Englandresponded positively to this request in line with their own benefits, a processthat developed in favor of Protestant organizations started to be experienced In the late XIX. century, United States of America also needed to follow the
missionary activities more closely. Such that the US Department of State
adopted the method of gunboat diplomacy, and apparently took the American
missionaries under preservation. This condition not only embodied gradually
the missionary-minority relation that was intertwined and had an interest
association, but also enabled the Armenian incidents to become an
international problem. Giving information about the foundation and
development processes of Protestant missionary organizations, this study will
assess the attitudes of English and American foreign policy actors towards this
subject

Anahtar Kelimeler

Missionary, Protestant, Armenian Question, Christian, Ottoman Empire

Kaynakça

• KAYNAKÇA
• A-Arşivler Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hariciye Nezâreti Mektubî Kalemi (HR.MKT.)
• B-Resmi Yayınlar
• FRUS, With the Address of the President to Congress December 2, 1913, Washington, 1920.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri (1845-1890), I, Ankara, 2004.
• C-Kitaplar
• ANDERSON, Rufus, History of the Missions of the American Board of Commissioners for Foreign Missions of the Oriental Churches, II, Boston, 1872, s.489-499.
• BARTON, James L., Daybreak in Turkey, New York-Chicago, 1908.
• BENJAMIN, Mary, The Missionary Sisters: A Memorial of Mrs. Seraphina Haynes Everett and Mrs. Harriet Martha Hamlin Late Missionaries of the
• ABCFM at Constantinople, Boston, 1860.
• BLISS, Edwin Munsell, Turkey and the Armenian Atrocities, Edgewood Publishing Company, 1896.
• BÜYÜKKARCI, Süleyman, Türkiye’de Amerikan Okulları, Konya, 2004
• CANTON, William, A History of the British and Foreign Bible Society (1904), I, London, 1904.
• COX, Samuel, Diversions of a Diplomat in Turkey, New York, 1887.
• DWIGHT, H.G.O., Christianity Revived in the East or; Narrative of the Work of God Among the Armenians of Turkey, New York, 1850.
• ERHAN, Çağrı, Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, Ankara, 2001.
• GRABILL, Joseph, Protestant Diplomacy and the Near East, Minneapolis, 1971. 105
• İngiliz ve Amerikan Misyonerlerinin Ermeni Sorununun Ortaya Çıkışındaki Rolü (1810-1878) Ermeni Araştırmaları 2012, Sayı 43
• KIESER, Hans-Lukas, Iskalanmış Barış Doğu Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, (Çev. Atilla DİRİM), İstanbul, 2005.
• KOCABAŞOĞLU, Uygur, Anadolu’daki Amerika, Ankara, 2000.
• MUTLU, Şamil, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, İstanbul, 2005. Papers of the American Board of Commissioners For Foreign Missions Author Index.
• PATRICK, Mary Mills, Bir Boğaziçi Macerası: İstanbul Kız Koleji (1871- 1924), İstanbul, 2001.
• PATRICK, Mary Mills, Son Sultanların İstanbul’unda, (Çev.Ayşe AKSU), Istanbul, 2009.
• POOLE, Stanley Lane, Lord Stratford’un Canning’in Türkiye Anıları, (Çev. Can YÜCEL), Ankara, 1988.
• PRIME, E.D.G., Forty Years in the Turkish Empire; or, Memoirs of Rev. William Goodell, New York, 1876.
• PUTNEY, Ethel W., A Brief History of American Board Schools in Turkey, İstanbul, 1964.
• Reports of the British and Foreign Bible Society, With Extracts of Correspondence, Volume:IV, (1816-1817), London, 1819.
• Report to the Prudential Committee of a Visit to the Missions in the Levant by Rufus Anderson, One of the Secretaries of the Board, Boston, 1844.
• SMITH, Eli, Researches of the Rev. E. Smith and Rev. DWIGHT , H.G.O., in Armenia: Including a Journey Through Asia Minor and Into Georgia and Persia with a Visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas, II, Boston, 1833.
• STRONG, William, The Story of the American Board An Account of the First Hundred Years of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Boston-NewYork-Chicago, 1910.
• ŞİŞMAN, Adnan, Osmanlı Devleti’nde XX. Yüzyıl Başlarında Amerikan Kültürel ve Sosyal Müesseseleri, Balıkesir, 1994.
• TIBAWI, A.L., American Interests In Syria 1800-1901 A Study of Educational, Literary and Religious Work, Oxford, 1966. 106
• Yrd. Doç. Dr. Mehmet Sait DİLEK
• Ermeni Araştırmaları 2012, Sayı 43 D-Makaleler
• AKGÜN, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü”, Atatürk Yolu, 1, (Mayıs 1998), s.1-12.
• AKGÜN, Seçil, “Kendi Kaynaklarından Amerikalı Misyonerlerin Türk Sosyal Yaşamına Etkisi (1820-1914)”, X. Türk Tarih Kongresi, V, Ankara, 1994, s.2121-2145.
• AYDIN, Mithat, “Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanlı-Amerikan İlişkilerine Etkisi”, OTAM, Sayı:19, s.79-122.
• ÇİÇEK, Kemal “Amerika’da Türk Ermeni Çatışması ve Harry The Turk Cinayeti,” Ermeni Araştırmaları, 20-21(Kış 2005 - İlkbahar 2006), s.65- 86.
• ERHAN, Çağrı, “Ottoman Official Attitudes Towards American Missionaries”, Milletlerarası Münasebetler Türk Yıllığı- The Turkish Yearbook of International Relations, 2000, XXX, Ankara, 2001, s.191- 212.
• DANIEL, Robert L., “American Influences in the Near East Before 1861”, American Quarterly, 16/1 (Spring 1964), s.72-84. Henry O. DWIGHT, “Some Peculiarities of Turkish Politics”, Harper’s New Monthly Magazine, LXI/CCCLXV (October, 1880), s.745-753.
• GORDON, Leland James, “The Turkish American Controversy Over Nationality”, The American Journal of International Law, 25/4(October 1931), s. 658-669.
• KOCABAŞOĞLU, Uygur, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa Topraklarında Amerikan Misyoner Faaliyetleri”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu (31 Ekim-3 Kasım 1989), Ankara, 1994, s. s.539-551.
• LYBYER, Albert Howe, “America’s Missionary Record in Turkey”, Current History, 19:5 (1924:Feb), s.802-810.
• ORTAYLI, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları Üzerine Bazı Gözlemler”, Amme İdaresi Dergisi, 14/3 (Eylül 1981) Ayrı Basım, Ankara, 1982, s.87-96. 107
• İngiliz ve Amerikan Misyonerlerinin Ermeni Sorununun Ortaya Çıkışındaki Rolü (1810-1878)
• Ermeni Araştırmaları 2012, Sayı 43
• SARIYILDIZ, Gülden, “Osmanlı Devleti’nde Protestan Ermeni Milleti ve Kilisesinin Tanınması”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 2, İstanbul, 2002, s.249-267
• TAMUR, Esra Danacıoğlu, “Karşılaştırmalı Bir Perspektiften 19.Yüzyılda Çin ve Osmanlı İmparatorluğu’nda Protestan Misyoner Faaliyetleri”,
• CTTAD, V/12, (2006/Bahar), s.3-20.
• TROWBRIDGE, T.C., “Armenia and The Armenians”, The New Englander, 33, New Haven, 1874, s.1-16.
• TURAN, Ömer, “Amerikan Protestan Misyonerlerinin Bulgar Milliyetçiliğine Katkıları”, XII. Türk Tarih Kongresi, III, Ankara, 1999, s.1097-1109.
• E-İnternet Kaynakları
• “Former Chiefs of Mission between 1778 to 2010” http://turkey.usembassy.gov/chief_of_mission.html (Son Erişim Tarihi 20 Kasım 2012)