VAN’DA BİR İNGİLİZ KONSOLOS VEKİLİ: BERTRAM DICKSON’IN TAŞNAK CEMİYETİ ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELERİ

Yıl 2020, Sayı: 65, 131 - 160, 30.04.2020

Orhan Turan

Öz

XIX. Yüzyılda sanayileşme inkılâbı sonucunda ortaya çıkan buharın gücünün gemilere uygulanması ile dünyanın kaderini etkileyen ticari, sosyal ve siyasi hareketlilik geniş Osmanlı coğrafyasını da etkiledi. 1838 tarihli Osmanlı-İngiliz Ticari Sözleşmesi’nin getirdiği imtiyazların bir sonucu olarak Osmanlı idaresindeki önemli şehirlerde İngiliz konsoloslukları açılmıştır. Konsolosluklar kendi vatandaşları ve hükümetleri için faydalı olacaklarına inandıkları görev alanlarındaki yer ve halka ait ticari, sosyal ve siyasi değeri olan bütün bilgileri başkentlerine aktarmıştır.
Bu çalışmada değerlendirilen konu ise Taşnak cemiyetinin faaliyetleridir. Rapor Konsolos Yardımcısı ve Van’da askerî ataşe olan Bertram Dickson tarafından kaleme alındı. Mevcut raporu önemli kılan özellik ise II. Meşrutiyet’in ilânı öncesi ve sonrası bölgedeki gelişmeleri Taşnak Cemiyeti üzerinden değerlendirmesiydi. Devrimci bir örgüt olarak nitelendirilen cemiyetin anayasanın tekrar yürürlüğe girmesinden sonraki politikaları; Van vilâyetinde yaşayan Ermeniler üzerindeki etkisine; Hınçak’ın gücünü kaybetmeye başlaması ve Taşnak’ın önem kazanması; kuruluş amacı ve finans kaynakları; Rus Hükümeti ile ilişkileri ve Kafkasya’daki faaliyetleri; Jön Türkler ile ilişkileri; “Büyük Ermenistan ideali”, ideolojsi ve coğrafyası; cemiyetin Kürtlere bakışı ve Avrupalı güçlerin yardımları çalışmanın ele alacağı konular arasında yer almıştır.

Anahtar Kelimeler

Van, Taşnak, Ermeniler, II. Meşrutiyet

Kaynakça

• A. Arşivler Başbakanlık Osmanlı Arşivi (Dâhiliye Nezareti-Şifre Kalemi) The National Archives, Foreign Office (İngiliz Milli Arşivi) B. Süreli Yayınlar Dergiler Belleten Ermeni Araştırmaları e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi OTAM Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi İstem C. Telif Eserler I-Kitaplar Akçora, Ergünöz, Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1896-1916), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı İstanbul, 1994. Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914 ), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003. Ataöv, Türkkaya, “Ermeni Terörizminde Silah Sağlanması: Osmanlı Belgelerine Dayalı Gerçekler”, Uluslararası Terörizm ve Uyuşturucu Madde Kaçakçılığı Sempozyumu, Ankara, 1984. Ataöv, Türkkaya, A Brief Glance at the Armenian Question, Sistem Ofset, Ankara, 1985. Aybay, Rona, Tarih ve Hukuk Açısından Konsolosluk, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2009. Başak, Tolga, İngiltere’nin Ermeni Politikası, IQ Yayıncılık, İstanbul, 2008. Çaycı, Abdurrahman, Türk-Ermeni İlişkilerinde Gerçekler, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2000. Damadyan, Mihran, Bir Ermeni Komitecinin İtirafları, Yay. Haz.: Haluk Selvi, Timaş, İstanbul, 2009. Erdoğan, Dilşen İnce, Osmanlı Devleti’nde Amerikalı Misyonerler ve Van Ermeni İsyanı (1896), Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, (İzmir, 2007). Ermeni Komitelerinin A’mâl ve Harekât-ı İhtilâliyyesi, Haz: H. Erdoğan Cengiz, Ankara, 1983. Gazigiray, A. Alper, Osmanlı’dan Günümüze Kadar Ermeni Terörünün Kaynakları, Gözen Kitabevi, İstanbul, 1982. Genelkurmay Başkanlığı, Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, Genelkurmay ATASE ve Denetleme Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara, I-II, 2005; III, IV, V, VI, 2006; VII, 2007; VIII, 2008. Haydaroğlu, İlknur Polat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ankara, 1990. Hocaoğlu, Mehmet, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Anda Dağıtım, İstanbul, 1976. Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olayları Tarihi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 1998. İlter, Erdal, Türkiye’de Sosyalist Ermenilerin Faaliyetleri (1890-1923), Turan Yay., İstanbul, 1995. İlter, Erdal, “Ermenistan Adı, Ermenilerin Menşeî ve Türk-Ermeni İlişkileri Konusunda Tespitler”, Dünden Bugüne Türk - Ermeni İlişkileri, Ed: İdris Bal-Mustafa Çufalı, (Ankara, Nobel Yayın Dağıtım, 2003): 3-10. Koçaş, Sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Selçuklulardan Beri Türk-Ermeni İlişkileri, Ankara, 1967. Kocabaşoğlu, Uygur, Majestelerinin Konsolosları İngiliz Belgeleriyle Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İngiliz Konsolosları (1580-1900), İletişim Yayınları, İstanbul 2004. Kocabaşoğlu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, İstanbul, 1989. Kurat, Yuluğ Tekin, Osmanlı İmparatorluğu’nun Paylaşılması, Kalite Matbaası, Ankara, 1976). Lee, Ki Young, Ermeni Sorununun Doğuşu, T.C. Kültür Bakanlığı Başvuru Kitapları, Ankara, 1998. McCarthy, Justin, Turks and Armenians: A Manual on the Armenian Question, Committee on Education, Assembly of Turkish American Association, Washington, 1989. Minassian, Anaide Ter, Ermeni Devrimci Hareketi’nde Milliyetçilik ve Sosyalizm (1887-1912), Çev: Mete Tunçay, İletişim, İstanbul, 2012. Moltke, H. von, Türkiye Mektupları, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1969. Öke, Mim Kemal, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu, İrfan Yayıncılık, İstanbul, 2003. Öksüz, Hikmet, Köse, İsmail, ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol’un Rapor ve Savaş Günlüklerinde Ermeni Meselesi (1919-1927), Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon, 2015. Saray, Mehmet, Ermenistan ve Türk - Ermeni İlişkileri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2005. Shaw, Stanford J., -Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, e Yayınları, İstanbul, 1983. Şaşmaz, Musa, Kürt Musa Bey Olayı (1883-1890), İstanbul, 2004. Şehirli, Y. Atilla, “Osmanlı Devleti’nde İhtilalci Ermeni Cemiyetlerinin Faaliyetleri ve Osmanlı Devleti’nin Aldığı Tedbirler”, Dünden Bugüne Türk–Ermeni İlişkileri, Ed: İdris Bal, Mustafa Çufalı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2003, 253-265. Şimşir, Bilal, Ermeni Meselesi (1774-2005), Bilgi Yay., İstanbul, 2005. Tolon, Ahmet Hurşit, Birinci Dünya Savaşı Sırasında Taksim Anlaşmaları ve Sevr’e Giden Yol, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2004. Türkdoğan, Berna, 1915’ten Günümüze Tehcir (Türk-Ermeni İlişkileri), (İstanbul, 2006). Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul, 1976. White, George E., Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, İstanbul, 1995. Vahapoğlu, M. Hidayet, Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları (Yöntemleri Açısından), (Ankara, 1990). II-Makaleler ve Bildiriler Akçora, Ergünöz, “Ermenilerin Çıkarmış oldukları Van İsyanı (1896) Hakkında Saadettin Paşa’nın Raporu”, Beşinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri (23–25 Ekim 1995), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1997. Akgün, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Anadolu'ya Bakışları”, OTAM, Sayı: 3 (Ocak 1992), 1-16. Akgül, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesindeki Rolü”, Atatürk Yolu, Ankara, Sayı: 1. Captain Bertram Dickson, “Journeys in Kurdistan”, The Geographical Journal, Volume: XXXV, No: 4, April, London, 1910. Doğan, Orhan, “Ermeni Komiteleri Hınçak ve Taşnaksütun (Rus Adalet Bakanı Y. Muravyev’in Ermeni Komitelerine İlişkin Raporu”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S: 20, (Konya, 2008), 307-328. Ekinci, Mehmet Rezan, “1897 Tarihli Hamidiye Hafif Süvari Alayları Taksimatı”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, C: 9, Sayı: 2, (Kasım 2012), 703-724. Halaçoğlu, Ahmet “İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (1892-1898)”, Belleten, C.LXVII, Sayı: 250, (Aralık 2003). İlter, Erdal, “Ermeni Meselesinin Doğuşunda ve Gelişmesinde İngiltere’nin Rolü”, OTAM, Sayı: 6, (Ankara, 1995). Kantarcı, Şenol, “Van’da Ermeni İsyanı”, Ermeni Araştırmaları, (Bahar, 2002), Ankara, Sayı: 5, 138-168. Kartın, Cengiz, “XIX. ve XX. Yüzyılda İngiliz Seyyahların Gözüyle Doğu”, Yabancı Seyahatnamelerde Türkiye, Türk Yurdu, Ed: M. Çağatay Özdemir-Yunus Emre Tekinsoy, Ankara, 2016. Küçük, Cevdet, “XIX. asırda Anadolu’da Ermeni nüfusu”, Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu’na Sunulan Bildiriler, İzmir, 1983. Külekçi, Cahit, Arşiv Vesikalarına Göre Osmanlı Devleti’nde Ermeni Cemiyetleri (1875-1925 Yılları Arası), İstem, Yıl: 8, Sayı: 15, 143-157. Oktay, Hasan “Ermeniler ve Van İhtilâl Örgütü 1896-1915”, Ermeni Araştırmaları, Ankara, Bahar, 2002, Sayı: 5, 84-138. Özşavlı, Halil, “Ermeni Milliyetçi Hareketlerinin Doğuşu Taşnak-İttihât ve Terakkî İttifakı” Ermeni Araştırmaları, Sayı: 41, 2012, 141-190. Şimşir, Bilâl N., “Osmanlı Ermenileri ve Büyük Devletler”, Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu’na Sunulan Bildiriler, İzmir, 1983. D. e-Kaynaklar Engin, Vahdeddin, “Hamidiye Hafif Süvari Alaylarının Kuruluşu”, Türkler ve Ermeniler Tarih Boyunca Türk-Ermeni İlişkileri, http://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/hamidiye-hafif-suvari-alaylarinin-kurulusu/ (E.T: 26.01.2020). https://www.undiscoveredscotland.co.uk/usbiography/d/bertramdickson.html.(ET:11.01.2020). https://www.bertram-dickson.com/bertram-dickson/biography/ (E.T:11.01.2020).