BİR OSMANLI NAHİYESİNDE ERMENİ, MİSYONER (LAZARİST) VE MÜSLÜMAN İLİŞKİLERİ: AKBEZ NAHİYESİ ÖRNEĞİ

Yıl 2022, Sayı: 71, 55 - 88, 31.05.2022

Osman Karlangıç

Öz

19. yüzyıl ortalarında beylerin devlet otoritesini tanımadığı Akbez’de, 1865’te ıslahat amacıyla bölgeye gelen Fırka-i İslahiye asayişi sağlamış, devlet düzenini tesis etmiştir. Aynı yüzyılın son on yılında Ermeni olaylarında yaşanan artışın etkisiyle Meşrutiyet döneminde Müslümanlarla misyonerler ve Ermeniler arasında gerginlikler ve çatışmalar baş göstermiştir. 1895’te Anadolu geneline yayılan Ermeni olayları Akbez’de olmamış, 1896 yılı başlarında durum değişmiştir. Kilis tarafındaki Kürd Dağı aşiretlerinin Akbez ve Şeyhli’deki Ermeniler, Lazaristler ve Trappistesler üzerine çok sayıda adamla saldırma girişimi olmuştur. Devlet, gerekli önlemlerin alınması için derhal girişimde bulunmuş ve askeri kuvvetler daha önceden çevre bölgelere gönderilmiş olmasına rağmen eşrafın da desteğiyle gerekli tedbirler alınmıştır. Daha sonra çevreden yardıma gelen güvenlik kuvvetleri olaya müdahale etmiş, aşiretler geri çekilmek zorunda kalmışlardı. Yine Akbez’de iki Ermeni kadın İslamiyet’i seçmiş, bunlardan birinin, rızası hilafına Lazarist Manastırı’na iadesi devlet kurumlarında memnuniyetsizliğe yol açmış, olayda kusuru olan Hassa’daki yöneticilerin cezalandırılması istenmiştir. Lazarist ve Trappistes rahipleri 1909’daki Adana Olaylarında Cebel-i Bereket Mutasarrıfı aleyhinde bulunmuşlardı. 1884’te Lazaristler Akbez’de, 1886’da Trappistesler Şeyhlide mektepler açmışlardı. Protestanlar, 1912’de Akbez’de bir mektep yapmak için ruhsat alma girişiminde bulunmuşlar, 1914’te ruhsat almayı başarmışlardı. Bu mekteplerdeki görevliler, devletin güvenliğini tehlikeye sokacak girişimlerde bulunmuşlardı. 19. yüzyılın sonlarında Osmanlı Devleti, Hassa’da misyonerlerin faaliyetlerini takip etmek için posta teşkilatı kurma çabası içerisine girmiş; onların Akbez’de arsa almalarının önüne geçmeye çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler

Akbez, Ermeni, Lazarist, Müslüman, Şeyhli, Trappistes

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa. Tezâkir, 21-39, Haz. Cavid Baysun, 3. Baskı, Ankara: TTK Yayınları, 1991.
• Demir, Yaşar. “Antakya’da Misyon ve Misyonerlik Faaliyetleri.” Akademik Bakış Dergisi, Sayı 32: (2012): 1-19.
• Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Osmanlı Belgelerinde 1909 Adana Olayları, Cilt: I, Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2010.
• Ekim, Zeynep Emel. “İstanbul’daki Misyoner Hastanelerinden Geremia (Jeremia) Hastanesi ve Mimarisi.” Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Sayı: 14/2, (Kış 2019): 679-698.
• Erkal, Mehmet. “Arşın.” TDVİA, Cilt: 5. İstanbul: 1991: 411-413.
• Görgün, Hilal. “Hartmann, Martin.” TDVİA, Cilt: 16. İstanbul: TDV Yayınları, 1997: 248-250.
• Güher, Ebru. “Arşiv Belgeleriyle Cebel-i Bereket Sancağı’nda 1915 yılındaki Ermeni Tehciri.” Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Cilt: 6. Sayı: 15. Kasım 2018: 241-260.
• Günay, Necla. “1909 Adana Olaylarından Sonra Yapılan Yardım Çalışmaları. Akademik Bakış Dergisi, Cilt: 2. Sayı: 4. yaz 2009: 113-123.
• Halaçoğlu, Yusuf. “Fırka-i İslahiye ve Yapmış Olduğu İskan”. Tarih Dergisi, Sayı: 27. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1973: 1-20.
• Harman, Ömer Faruk. “Katoliklik.” TDVİA, Cilt: 25. Ankara: TDV Yayınları, 2002: 55-58.
• Harman, Ömer Faruk. Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Hartmann, Martin. Das Liwa Haleb (Aleppo) Liwa Dschebel Bereket. Berlin: Sonderabdruck aus der Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde, 1894. Wikipedia, “Trappistler” (Erişim Tarihi: 10.10.2021). https://tr.wikipedia.org/wiki/Trappistler.
• Karaboran, Hilmi. “Hatay-Maraş Çöküntü Hendeği Sahasında Yer Alan Islahiye ve Hassa’nın Kuruluşundan Önce Bu Yöredeki Yerleşme Durumu”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:6, S: (1-2). 1994: 156-174.
• Karlangıç, Osman. “Adana’da Misyonerlik Faaliyetleri ve Bu Çalışmalara Müslüman Ulemanın Tepkisine Bir Örnek (1876-1909).” Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (OSMED), Cilt: 4, S: 7. Temmuz 2018: 176-194.
• Mehmed Asaf. 1909 Adana Ermeni Olayları ve Anılarım, 2. Baskı, Haz. İsmet Parmaksızoğlu, Ankara: TTK Yayınevi, 1986.
• Sönmez, Serpil. “Osmanlı Devleti’nde 18. Yüzyılda Katolikleştirme Yöntemleri ve Katolik Propagandasına Karşı Yürütülen Mücadele.” Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 27, 2021: 320-346.
• Özel Çiçek, Betül, Frıthjof Schuon’un Hayatı, Eserleri Ve Tasavvufî Görüşleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007. Özkan, Servet. “Hatay’da bir Okul-Kilise: Kırıkhan Ruhban Okulu.” Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Sayı: 12, Nisan 2021: 42-58.
• Şanda, Hüseyin Avni. Yarı Müstemleke Oluş Tarihi 1908 İşçi Hareketleri. İstanbul: Gözlem Yayınları, t.y..
• Taşpınar, İsmail ve Yasin Güzeldal, “Batı Manastır Geleneğinin Babası Aziz Benedikt ve Asketik Öğretileri.” Akademiar Dergisi, Sayı: 8, Ankara: 2020 (Haziran): 11-45.
• Tümer, Günay. “Cizvitler.” TDVİA. Cilt: 8, İstanbul: 1993: 40-42.
• Uçarol, Rifat. Siyasi Tarih (1789-1994), 4. baskı, İstanbul: Filiz Kitapevi, 1995.
• Ulutaş, Songül. 19. Yüzyılda Tarsus’ta Ekonomik ve Sosyal Yaşam (1856-1914). Tarsus: Tarsus Sanayi Odası Yayınları, 2015.
• Yorulmaz, Şerife. “Fransız Manda Yönetimi Döneminde İskenderun Sancağı (Hatay)’nın Sosyo Ekonomik ve Siyasi Durumuna İlişkin Bazı Kayıtlar.” V. Hatay Tarih ve Folklor Sempozyumu, Antakya: 17-18 Ekim 1998: 231-259.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Sadâret Mektûbî Mühimme Kalemi Evrâkı. 616-48/2-3-5
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Sadâret Mektûbî Mühimme Kalemi Evrâkı. 617-40/2
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Sadâret Mektûbî Mühimme Kalemi Evrâkı. 651-18/1-2-3-4
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Babıali Evrak Odası. 14-1034/2-3
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Babıali Evrak Odası. 1527-114514/1
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Babıali Evrak Odası.4272-320350/2
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezâreti idâre-i Umûmiye Ekleri. 39-63/2
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi. 225-15
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi. 1794-71
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi. 1840-116/1
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi. 2301-93
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi. 2835-27
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi. 7-24
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezâreti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat, 143-20
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezâreti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat, 169-3/1
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hâriciye Nezâreti Tahrîât-ı Hâriciye Odası. 169-160/1
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hâriciye Nezâreti Tahrîât-ı Hâriciye Odası. 180-10
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hâriciye Nezâreti Tahrîât-ı Hâriciye Odası. 269-15/3
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hâriciye Nezâreti Tahrîât-ı Hâriciye Odası. 376-75/2
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İrâde -i Adliye ve Mezahib. 117-13
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi. 1227-13/1
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi. 1228-105/1-3-4
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi. 1230-111/1
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Meclis-i Vükelâ Mazbataları. 70-5
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Meclis-i Vükelâ Mazbataları, 235-96
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Meclis-i Vükelâ Mazbataları. 239-19
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Şûrâ-yı Devlet, 1122-27/1-4-5-6
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Şûrâ-yı Devlet, 2143-42/4-8-11
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Şûrâ-yı Devlet, 2723-10/1
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız Sadâret Husûsî Marûzât Evrâkı. 349-3/1
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız Mütenevvi Marûzât Evrâkı. 138-65/1-2
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız Mütenevvi Marûzât Evrâkı. 138-114
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız Perâkende Evrâkı Arzuhal Jurnal. 32-96
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız Perâkende Evrâkı Umûmî. 34-68/1