SARF İLMİNİN TARİHÇESİ VE BAZI ARAP DİL İLİMLERİYLE ETKİLEŞİMİ

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 52 - 73, 30.03.2024

Mohammad Shakib Asım

https://doi.org/10.58659/estad.1431258

Öz

Arap gramerinin iki temel dayanağını oluşturan sarf ve nahiv ile ilgili yapılan ilk ciddi çalışmalar, II/VIII. asırda başlamıştır. İlk başlarda Irak’ın Basra şehrinde başlayan Arap dili çalışmaları daha sonra adını bu şehirden alan dil mektebinde ve onun ardından kurulan Kufe ve Bağdat mekteplerinde yetişen dilcilerce devam ettirildi. Yakın münasebeti dolayısıyla başlangıçta sarf ilminin kapsamına giren konulara nahiv kitaplarının sonunda yer verilirken; III/IX. asrın sonlarından itibaren söz konusu konular nahivden ve diğer dil bilim dallarından ayrı olarak tasnif edilmeye başlanmış ve ondan sonra “ṣarf/et-taṣrīf” gramerin sadece kelime bilgisini kapsayan bölümünü ifade eden bir nitelik kazanmıştır. Arap dili çalışmaları IV/X. asırdan itibaren Endülüs ve Mısır dil mekteplerinde sürdürülmüştür. Bu okullarda yetişen dilciler, diğer dil bilim dallarında yaptıkları çalışmaların yanı sıra sarf alanında kaleme aldıkları müstakil eserlerle bu ilmin gelişmesine ve metodolojisini tamamlamasına katkıda bulunmuşlardır. Osmanlılar döneminde medreselerde diğer ilimlerin yanında ayrı bir önemi haiz olan sarf alanında birçok eser kaleme alınmış ve bu eserler yıllarca medreselerde okutulmuştur. Günümüzde de başta Türkiye olmak üzere Arap-İslam dünyasında ve Batı’da sarf ilmi üzerinde birçok modern çalışmanın yapıldığı görülmektedir. Bu çalışmamızda sarf ilminin tarihçesi, tekâmül süreci ve diğer Arap ilimleriyle münasebeti incelenmiştir. Ayrıca sarfın Arapça öğretiminde ve dinî-edebî metinlerin anlaşılmasındaki önemi üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

ARAPÇA,, SARF,, İŞTİKAK, DİL, DİLBİLİM, İLİŞKİ

Destekleyen Kurum

MCBÜ İlahiyat

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Makalemizle ilgilendiğiniz için teşekkürler!

Kaynakça

• ABDUTTEVVĀB, Ramaḍān (1999). Fuṣūlun fī fıḳhi’l-luġati’l-Arabiyye, el-Ḳahire: Mektebetu’l-Ḫancī.
• ANṢĀRĪ, Mahmūd Şekīb (1384 Güz). “İştḳāḳ ve vāje sāzī der zeban-i Arabī”, Mecelle-i Ancumen-i İrānī-i Zebān ve Edebiyāt-i Arab, Yıl: 1, Sayı: 3, 149-162.
• AVDĪ, Sirācuddīn Osman (1386). Mizānu’ṣ-ṣarf, (nşr. ‘Abdulmecīd Murādzehī Ḫāşī), Zāhidān: Fārūḳ-ı A‘zam.
• AYDIN, Bünyamin (2023). Arap Dilinde Lafız-Mana İlişkisi, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• BAKIRCI, Selami; DEMİRAYAK, Kenan (2001). Arap dili grameri tarihi, Erzurum: AÜFEF yayını.
• BUḪDŪD, Bahāuddīn (1988). el-Madḫalu’ṣ-ṣarfī, Beyrut: el-Muessesetu’l-Câmi‘yye li’d-Dirāsāt ve’n-Neşr ve’t-Tevḍī‘.
• CĀMĪ, Nureddîn Abdurrahmân (2012). Ṣarfu’l-lisān, (thk. Muhammed Nāderī) Tahran: Dāru’l-‘İlm.
• CURCĀNĪ, Ebū’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Husaynī (1382). Ṣarf-i mīr hemrāh bā ṣarf-i mīr-i Şāh Veliyyullah ed-Dihlevī, nşr. Abdulmecīd Murādzehī-i Ḫāşī, Zāhidān: Fārūḳ A‘zam.
• el-CURCĀNĪ, Abdulḳāhir b. Abdirrahmān (1995). el-‘Umud: Kitābun fi’t-ṭaṣrīf, (thk. el-Bedrāvī Zehrān), Ḳahire: Dāru’l-Maarif.
• el-CURCÂNÎ, Abdulkâhir b. Abdirrahmān (1987). Kitābu’l-miftāḥ fi’ṣ-ṣarf, (thk. Ali Tevfīḳ el-Ḥamed), İrbid: Dāru’l-Emel.
• el-CURCĀNĪ, Ebū’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyid eş-Şerīf. Kitābu zubdeti’r-rişād fi şerḥi’l-irşād (li Teftazānī), Süleymaniye Kütüphanesi, Reisu’l-Kuttāb Mustafa Efendi Kısmı, Eski Kayıt: 1040, v. 45-52.
• el-CEYYÂNÎ, Cemâluddîn Muhammed (1990). Şerḥu’t-teshîl, (thk. Abdurrahmân es-Seyyid), el-Cîze: Dâru Hicr.
• ÇÖRTÜ, Mustafa Meral (2012). Sarf-Nahiv, Edatlar, İstanbul: MÜİFVY.
• ed-DAḤDĀḤ, Untuvān (1996). el-Mu‘cemu’l-vasīṭ fī taṣrīfi’l-ef‘āl, Beyrut: Mektebetu Nāşirūn.
• ed-DAḤDĀḤ, Untuvān (1996). Mu‘cemu ḳavā‘idi’l-luġati’l-Arabiyye, Mektebetu Lubnān Nāşirūn.
• ḌAYF, Şevḳī (1968). el-Medārisu’n-naḥviyye, Ḳahire: Dāru’l-Maarif.
• DEMİRAYAK, Kenan (2003). “el-Maḳṣūd”, DİA, XXVII: 453 Ankara: TDV.
• EMĪN, Abdullah (2000). el-İştiḳāḳ, Ḳāhire: Mektebet’l-Ḫāncī.
• el-ENDULŪSĪ, Ebū Ḥayyān (2007). el-Mubdi‘u’l-mulaḫḫaṣ mine’l-Mumti‘ fī ‘ilmi’ṣ-ṣarf, (thk. Mustafa Ahmed Ḫalīl en-Nammās), Ḳāhire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye. ENÎS, İbrâhim (1966). min esrāri’l-luġa, Ḳāhire: Mektebetu’l-Enculū el-Mıṣriyye.
• el-FĀDĀNĪ, Muhammed Yāsīn (1970). Bulġatu’l-muştāḳ fī ‘ilmi’l-iştiḳāḳ, Ḳāhire: Dāru’l-Mıṣr li’ṭ-Ṭibā‘a.
• el-FAḌLĪ, Abdulhādī (1387). Mebde’u’l-iştiḳāḳ fi’l-lugati’l-Arabiyye, Necef: Matba‘atu’l-Ādāb.
• el-FERĀHĪDĪ, Ḫalīl b. Ahmed (t.s). Kitābu’l-‘ayn, (thk. Mehdī el-Maḫzūmī ve İbrāhīm es-Sāmerrā’ī), Ḳāhire: Mektebetu’l-Hilāl.
• el-FERRĀ, Ebū Zekeryā Yaḥyā b. Ziyād (1983). el-Maḳṣūr ve’l-Memdūd, (thk. Abdulazīz el-Meymenī), Dımaşḳ: Dāru Ḳuteybe.
• GÜRKAN, Nejdet (2001). “Arapça ve Türkçe’de Söz Dizimi/Cümle” SDÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Isparta, Sayı: 8, s. s. 51-67.
• el-HAMALĀVĪ, Ahmed b. Muhammed (1957). Şeza’l-‘arf fī fenni’ṣ-ṣarf, (thk. Ahmed el-Mu‘ti), er-Riyāḍ: Dāru’l-Kiyān.
• el-HAMMĀDĪ, Yusuf; eş-ŞENĀVĪ, Muhammed (1994). el-Ḳavā‘idu’l-esāsiyye fi’n-naḥvi ve’ṣ-ṣarf, el-Ḳāhire: el-Matba‘atu’l-Emiriyye.
• el-ḤAMŪZ, Muhammed ‘Avād (2009). Meddu’ṭ-ṭarf fī mesailin min fenni’ṣ-ṣarf, Amman: Dāru’l-Yāzūrī.
• ḤASSĀN, Temmām (1994). el-Luġatu’l-Arabiyye ma‘nāhā ve mebnāhā, el-Maġrib: Dāru’s-Seḳāfe.
• el-HİMYERÎ, Neşvân b. Sa‘îd (1999). Şemsu’l-‘ulûm ve devā’i kelāmi’l-Arab mine’l-kulūm, (thk. Husayn b. Abdillah el-Umarī vd.), Dımaşḳ: Dāru’l-Fikr.
• HİNDĀVĪ, Hasan (1989). Menāhicu’ṣ-ṣarfiyyīn ve mezāhibuhum fi’l-ḳarneyni’s-sālis ve’r-rābi‘ el-hicriyeyeyn, Dımaşḳ: Dāru’l-Ḳalem.
• ḪĀN, Muhammed Ṣıddīḳ Ḥasan (2012). el-‘Alemu’l-Ḫaffāḳ min ‘ilmi’l-iştiḳāḳ, (thk. Ahmed Abdulfettāh Temmām), Beyrut: Muessesetu’l-Kutubi’s-Seḳāfiyye.
• Enîs, Abdullatîf b. Muhammed (2008). Muḫtaṣaru’l-Ḫaṭīb fī ‘ilmi’t-taṣrīf li’l-mubtedi’īn ve’l-ḥuffāz, Kuveyt: Mektebetu Dāru’l ‘Urūbe li’n-Neşr ve’t-Tevḍī‘.
• el-ḪAṬĪB, Muhammed Ucâc (2006). Uṣūlu’l-ḥadīs ‘ulūmuhu ve muṣṭalaḥahu, Beyrut: Dāru’l-Fikr.
• ḪORĀSĀNĪ, ‘Alī ‘Arab (1389). Dersnāme-i ṣarf, Ḳum: Merkez-i Beynulmilelī-i Tercume ve Neşr-i el-Muṣṭafā.
• ḪŪZĀNĪ, Musṭafā Şirevī (1339). Arḍun cedīdun fī ta‘līmi’n-naḥvi’l-Arabī, Ḳum: Dānişgāh-i Ḳum.
• İBN CİNNĪ, Ebū’l-Fath Osmān (1952). el-Ḫaṣāiṣ, (thk. Muhammed Ali en-Neccār), Ḳāhire: el-Mektebetu’l-İlmiyye.
• İBN CİNNĪ (1954). el-Munṣıf şerhi kitābi’t-taṣrīf el-Māzinī, (thk. İbrahim Mustafa-Adbullah Emin), Beyrut: Dāru İḥyāi’t-Turāsi’l-Ḳadīm.
• İBN CİNNĪ, (1970). et-Taṣrīfu’l-mulūkī, (thk. Ahmed el-Ḫānī-Muhyiddīn el-Cerrāḥ), Dımaşḳ: Dāru’l-Ma‘ārif li’t-Ṭıbā‘a.
• İBN CİNNĪ, (2006). el-Ḫaṣāiṣ, (thk. Muhammed Ali en-Neccār), Ḳāhire: Dāru’l-Kutubi’l-Mısriyye.
• İBN FĀRİS, Ahmed (1972). M‘ucemu meḳâyîsu’l-luġa. (thk. Abdusselam Muhammed Hārūn), Beyrut: Dāru’l-Cīl.
• İBN HİŞĀM, Abdillah b. Yusuf en-Naḥvī el-Mıṣrī (1990). Nuzhetu’ṭ-ṭarf fī ‘ilmi’ṣ-ṣarf, (thk. Ahmed Abdulmecīd Hureydī), Ḳāhire: Mektebetu’z-Zehrā.
• İBN MĀLİK, Muhammed eṭ-Ṭāī en-Naḥvī (2009). Īczāu’t-ta‘rīf fī fenni’t-taṣrīf, (thk. Muhammed Osman), Būrsa‘īd: Mektebetu’s-Saḳāfeti’d-Diniyye.
• İBN MANẒŪR (1873). Lisānu’l-ʿArab, Ḳāhire: Dāru’l-Meʿarif.
• İBN MES‘ŪD, Ahmed b. Ali (2009). Merāḥu’l-ervāḥ ma‘a hâşiyeti’l-Kendehārī, (thk. Ahmed ‘İzzu İnāyet-Ali Muhammed Mustafā), Beyrut: Dāru İhyāi’t-Turāsi’l-Arabī.
• İBN SA‘ĪD el-MU’EDDEB el-Ḳāsım b. Muhammed (2004). Daḳāiḳu’t-taṣrīf, (thk. Ḥātim Ṣāliḥ eḍ-Ḍāmin), Dımaşḳ: Dāru’ş-Şām li’ṭ-Tıbā‘a.
• İBN SĪDE, Ebū’l-Hasan Ali b. İsmâil el-Endulusī (1421). el-Muḫaṣṣaṣ, Ḳāhire: Dāru’l-Kitābi’l-İslāmī.
• İBN YA‘ĪŞ, Muvaffaḳuddîn (1973). Şerḥu’l-mulūkī fi’t-taṣrīf, (thk. Faḫruddīn Ḳabāveh), Ḥalep: el-Mektebetu’l-Arabiyye.
• İBN YA‘ĪŞ, Muvaffakuddîn (1882). Şerḥu’l-mufaṣṣal, Ḳahire: et-Ṭıbā‘atu’l-Muniriyye.
• İBNU’L-ḤĀCİB, Cemâluddīn Ebū Amr Osman b. Ebī Bekr (2014). eş-Şāfiye fī ilmey et-taṣrīf ve’l-ḫaṭṭ, (thk. Hasan Ahmed el-Osman eş-Şāfiyecī), Mekketu’l-Mukerreme: Mektebetu’l-Mekkiyye.
• İBNU’N-NEDĪM, Muhammed İshāḳ (1381). el-Fihrist, (çev. Muhammed Rızā Teceddud), Tahran: İntişārāt-i Esāṭīr.
• İBNU’Ş-ŞECERÎ, Hibetullâh b. Ali (1992). el-Emālī, Ḳahire: Matbaatu’l-Medenī.
• el-İŞBĪLĪ, İbn ‘Usfūr (1978). el-Mumti‘ fi’t-taṣrīf, (thk. Faḫruddīn Ḳabāveh), Beyrut: Dāru’l-Ma‘rife.
• Ḳabbānī, Niḍār (1973). Risāle min taḥti’l-mā’, https://ar.wikipedia.org/wiki/رسالة_من_تحت_الماء. (Erişim tarihi: 13.02.2024).
• KİTĀBU’T-TEKMİLE li Ali Hasan b. Abdilgaffār en-naḥvī (1999). (thk. Kāzım Bahr el-Murcān), Beyrut: ‘Ālemu’l-Kutub.
• el-ḲIFṬĪ, Cemāluddīn Ali b. Yusuf b. İbrāhīm eş-Şeybānī (1986). İnbāhu’r-ruvvāt ‘alā enbāhi’n-nuḥḥāt, (thk. Muhammed Ebu’l-Faḍl İbrāhīm), Ḳahire: Dāru’l-Fikri’l-Arabī.
• KILIÇ, Hulûsi (2009). “Sarf”, DİA, XXXVI: 136-137, İstanbul: TDV.
• KILIÇ, Hulûsi (2001). “İştikak”, DİA, XXIII: 439-440, İstanbul: TDV.
• MECMŪ‘ATU’Ṣ-ṢARF: Emsile, Bina’, Maḳṣūd, ‘İzzī (2007). İstanbul: Yasin Yayınevi.
• el-ḲUŞCĪ, Alāuddīn Ali b. Muhammed (2001). ‘Unḳūdu’z-zevāhir fi’ṣ-ṣarf, (thk. Ahmed Afīfī), Ḳāhire: Dāru’l-Kutubi’l-Mısriyye.
• el-MEYDĀNĪ, Ahmed b. Muhammed (1299). Kitābu nuzheti’ṭ-ṭarf fī ‘ilmi’ṣ-ṣarf, Ḳusṭanṭiniyye: Matba‘atu’l-Cevāib. MİN ZEḪĀİRİ İBN MĀLİK Fİ’L-LUĠA: mes’eletun min kelāmi’l-İmām İbn Mālik fi’l-iştiḳāḳ (1999). (thk. Muhammed
• el-Mehdī Abdulḥayy el-‘Ammār), el-Medīnetu’l-Munevvere, el-Cāmi‘atu’l-İslāmiyye.
• el-MUBĀREK, Māzin (2000). “fī tārīḫi ‘ilmi’ṣ-ṣarf ve muṣṭalḥātihi”, Mecelletu Kuliyyeti’d-Dirāsāti’l-İslāmiyye ve’l-Arabiyye. Dubi: XIX: 295-312.
• el-MUBERRED, Ebu’l-Abbas Muhammed b. Yezîd (1994). el-Muḳtaḍab, thk. Muhammed Abdulḫālıḳ ‘Aḍîme, Ḳahire: Vizāretu’l-Evḳāf.
• el-MUḪTĀR, Muhammed (2008). Tārīḫu’n-naḥvi’l-Arabī fi’l-Meşriḳi ve’l-Maġribi, Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• MUSṬAFĀ, Ḫurremdil (1387). Gancīne-i ṣarf ve naḫv-ı ‘Arabī, Senendec: Hejār.
• MUTÇALI, Serdar (1995). Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Dağarcık.
• NĀṢIF, Ali en-Necdī (1978). Tārīḫu’n-naḥvi, Ḳahire: Dāru’l-Maarif.
• NEHR, Hādī (2010). eṣ-Ṣarfu’l-Vāfī, İrbid: Ālemu’l-Kutubi’l-Ḥadīs.
• OMAR, Ahmed Muḫtār (1998). ‘İlmud’-delāle. Ḳāhire: Ālemu’l-Kutub.
• ÖZBALIKÇI, Mehmet Reşit (2009). “Sîbeveyhi”, DİA, XXXVII: 130-134, İstanbul: TDV.
• PEİ, Mario (1998). Ususu ‘ilmi’l-luġa, (çev. Ahmed Muḫtār Omar), Ḳāhire: ‘Ālemu’l-Kutub.
• es-SEKKĀKĪ, Ebū Bekr Muhammed b. Ali (1987). Miftāḥu’l-‘ulūm, (thk. Na‘īm Zerzûr), Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• SEBER, Abdulkerim (2013). “Semantik-Delalet Kavramlarının Mukayesesi ve Anlambilim Kavramlarının Muhtevasının Tespiti”, C.Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi. Cilt: XVII, Sayı: 2, Sayfa: 97-130.
• ṢĀFĪ, Maḥmūd (1995). İ‘rābu’l-Ḳur’ān ve ṣarfuhu ve beyānuhu me‘a fevāide naḥviyye hāmme, Beyrut: Dāru’r-Reşīd.
• es-SERRĀC, Ebū Bekr Muhammed (2009). el-Uṣūl fi’n-naḥvi, (thk. Muhammed Osman), Ḳahire: Mektebetu’s-Seḳāfeti’d-Diniyye.
• es-SEYYİD, Emin Ali (1972). fi ‘ilmi’ṣ-ṣarf, Ḳahire: Dāru’l-Maarif.
• SĪBEVEYH, Ebū Bişr Amr b. Osman (1982). el-Kitāb: Kiābu Sībeveyh, (thk. Abdusselām Muhammed Hārūn), Ḳahire: Mektebetu’l-Ḫāncī.
• SOYUPEK, Hasan (2004). “İkinci Meşrutiyetten Günümüze Türkiye’de Arapça Öğretimi”, Doktora Tezi, SDÜ, Isparta.
• es-SUYÛṬĪ, Celâluddîn (1999). Hem‘u’l-Heāmi‘, (thk. Ahmed Şemsuddîn), Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• eş-ŞĀṬIR, Muhammed (1983). el-Mūcez fī neş’eti’n-naḥvi, Ḳahire: Mektebetu’l-Kulliyyāti’l-Ezheriyye.
• eş-ŞELEḲĀNĪ, Abdulhamīd (1982). Maṣādiru’l-luġa, Ṭrablus: el-Munşe’ātu’l-Āmme.
• ŞERHU’L-UŞMŪNĪ (1955). (thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd), Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-Arabî.
• eş-ŞINḲĪṬĪ, Hasan b. Zeyd eṭ-Ṭāī en-Naḥvī (1997). et-Ṭurre: Şerḥu lāmiyyetu’l-ef‘āl li İbn Mālik, (thk. Abdurrauf Husayn Ali), Dubai: y.y.
• ŞUŞTERÎ, Muhammed Ali (1347). Ferhang-i vajehā-i Fārisî der zebān-i Arabî, Tahran: İntişārāt-i Bahmen.
• ṢAḲAR, Abdulbedī‘ (1983). et-Tecvīd ve ‘Ulūmu’l-Ḳur’ān, Dımaşḳ: Menşūrātu’l-Mektebi’l-İslāmī.
• eṭ-ṬANṬĀVĪ, Muhammed (1995). Neş’etu’n-naḥvi ve tārīḫu eşhari’n-nuḥḥāt, Ḳahire: Dāru’l-Maarif.
• TOPUZOĞLU, Tevfik Rüştü (1997). “Halîl b. Ahmed”, DİA. XV: 309-312, İstanbul: TDV.
• TUĞRAL, Rahim (2009). Ana Hatlarıyla Kur’ân Tecvidi, İzmir: Tibyân Yayıncılık.
• el-‘UḲAYDĪ, Rıḍā Hādī Hassūn (2015). İḥyāu’ṣ-ṣarfi, Baġdad: Dāru’l-Kutub ve’l-Vesāik.
• el-‘USEYMĪN, Muhammed Salih (2001). Uṣūlun fi’t-Tefsīr, Ḳahire: el-Mektebetu’l-İslāmiyye.
• YĀḲŪT, Mahmūd Süleymān (1999). eṣ-ṣarfu’t-ta‘līmī ve’t-taṭbīḳī fi’l-Ḳur’āni’l-Kerīm, Kuveyt: Mektebeti’l-Mezāri’l-İslāmiyye.
• el-YASŪ‘Ī, Rufāil Naḫla (1954). Ġarāibu’l-luġati’l-Arabiyye, Haleb: Matbaatu’l-İhsān.
• ez-ZECCĀC, Ebī İshāḳ (1984). Kitābu fe‘altu ve ef‘altu, (thk. Mācid Hasan ez-Zehebī), Dımaşḳ: eş-Şeriketu’l-Muttaḥide li’t-Tevḍī‘.
• ez-ZECCĀCĪ, Ebū’l-Ḳāsım Abdurrahmān b. İshāḳ (1984). el-Cumel fi’n-naḥvi, (thk. Ali Tevfīḳ el-Ḥamd), Beyrut: Dāru’l-Emel.
• ez-ZENCĀNĪ, ‘İzzuddīn Abdulvahhāb b. İbrāhīm (2008). Taṣrīfu’l-‘İzzī, (thk. Anvar Ebū Bekr eş-Şeyḫī), Cidde: Dāru’l-Minhāc li’n-Neşr ve’t-Tevḍī‘.
• ez-ZUBEYDĪ, Ebū Bekr el-İşbilī (1984). Ṭabaḳātu’n-naḥviyyīn ve’l-luġaviyyīn, Ḳahire: Dāru’l-Me‘ârif.