BÂJÛRÎ’S COMMENTARY ON THE QASÎDA AL-BURDA (BÂNET SU‘ÂD) AND YEKGÛŞ’S SUMMARY OF THIS COMMENTARY

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 91 - 168, 30.03.2024

Hikmet Akdemir , Seydi Kiraz

https://doi.org/10.58659/estad.1444676

Öz

Written by Ka‘b b. Zuhayr, Qasîda al-Burda (Bânet Su‘âd) is one of the founding verses that deeply influenced the literature of Islamic nations. This ode, on which commentaries, khulâsa/mukhtasar, hâshiya, nazira and tahmis were written in different periods, also has a great importance in the Ottoman field. Many people in different positions, ranging from members of the scholarly and ulamâ class to religious and statesmen, wrote works on the Qasîda al-Burda. For the Qasîda al-Burda, on which hâshiyies were mostly written, independent works in the form of khulâsa/mukhtasar and hâshiya were also written.
One of the works written in the form of khulâsa/mukhtasar and hâshiya is the work recorded under the title Hâshiya al-Hulâsa al-Bâjûrî. The hâshiya in this work belongs to Bâjûrî/Bayjûrî (1277/1860). Bâjûrî, one of the sheikhs of al-Azhar, was a scholar of fiqh and kalâm who became famous for his hâshiya on different sciences. The author’s scholarly depth was mostly manifested in his hâshiyies. Bâjûrî wrote many works of hâshiya.
The khulâsa in this work belongs to Abdulkadir Bilgiç (1880-1957). Abdulkadir Bilgiç, who wrote poems with the pseudonym Yekgûş, had a Dîvân and a Mecmû‘a he organized. The khulâsa and hâshiya identified in the Mecmû‘a are 30 pages in total and organized in two sections. In the first 27 pages, the analysis of 58 couplets of Qasîda al-Burda was made, and the parable of Ka‘b b. Zuhayr was told on pages 28-30. In this study, the text of the khulâsa and hâshiya has been unearthed, the parts written in Arabic have been translated, the parts written in Ottoman Turkish have been given through transcription, information about the authors has been given and a review of the work has been made.

Anahtar Kelimeler

Qasîda al-Burda, Bânet Su‘âd, khulâsa, hâshiya, Ka‘b b. Zuhayr, Bâjûrî, Yekgûsh.

BÂCÛRÎ’NİN KASİDE-İ BÜRDE (BÂNET SU‘ÂD) HÂŞİYESİ VE YEKGÛŞ’UN BU HÂŞİYEYE DAİR HULÂSASI

Öz

Ka‘b b. Züheyr tarafından yazılan Kaside-i Bürde (Bânet Su‘âd), İslâm milletlerinin edebiyatını derinden etkileyen kurucu manzumelerinden biridir. Farklı dönemlerde hakkında şerh, hulâsa/muhtasar, hâşiye, nazire ve tahmisler yazılan bu kasidenin Osmanlı sahasında da büyük bir önemi vardır. İlmiye ve üdeba sınıfına mensup olanlardan tutun din ve devlet adamlarına varıncaya kadar farklı konumlardaki birçok şahıs, Kaside-i Bürde ile ilgili eserler kaleme almıştır. Hakkında çoğunlukla şerhlerin yazıldığı Kaside-i Bürde için hulâsa/muhtasar ve hâşiye türünden müstakil eserler de yazılmıştır.
Hulâsa/muhtasar ve hâşiye mahiyetinde telif edilen eserlerden biri de Hâşiye-i Hulâsa-i Bâcûrî adıyla kaydedilen eserdir. Bu eserdeki hâşiye, Bâcûrî’ye/Beycûrî’ye (1277/1860) aittir. Ezher şeyhlerinden olan Bâcûrî, farklı ilimler hakkında yazdığı şerhleriyle meşhur olmuş bir fıkıh ve kelâm âlimidir. Müellifin ilmî derinliği daha çok şerhlerinde tezahür etmiştir. Bâcûrî, şerh özelliği taşıyan birçok eser kaleme almıştır.
Eserdeki hulâsa ise Abdulkadir Bilgiç’e (1880-1957) aittir. Yekgûş mahlasıyla şiirler yazan Abdulkadir Bilgiç’in bir Dîvân’ına ve tertip ettiği bir Mecmûa’sına ulaşılmıştır. Mecmûa’da tespit edilen hulâsa ve hâşiye, toplam 30 sayfa olup iki bölüm olarak tertip edilmiştir. İlk 27 sayfada Kaside-i Bürde’nin 58 beytinin tahlili yapılmış, 28-30. sayfalarda ise Ka‘b b. Züheyr’in kıssası anlatılmıştır. Bu çalışmada hulâsa ve hâşiyenin metni günyüzüne çıkarılmış, Arapça yazılan kısımlar tercüme edilmiş, Osmanlı Türkçesiyle kaleme alınan bölümler transkripsiyon yoluyla verilmiş, müellifler hakkında bilgiler verilmiş ve eser hakkında bir inceleme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kaside-i Bürde, Bânet Su‘âd, hulâsa, hâşiye, Ka‘b b. Züheyr, Bâcûrî, Yekgûş.

Kaynakça

• Ahmed Vefik Paşa (1306/1888). Lehçe-i Osmânî, İstanbul: Mahmut Bey Matbaası.
• AKDEMİR, Hikmet (2016). Belâgat, İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları.
• ALGÜL, Hüseyin (2004). “el-Mevâhibü’l-ledünniyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 29, s. 421.
• ALÎ EL-KÂRÎ, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kârî el-Herevî. Şerhu Kasîdeti Bânet Süʿâd, Manisa Kütüphanesi, Manisa İl Halk Kütüphanesi, 5652.
• ARAPZÂDE, Mehmed Emin. Şerhu Kasîde-i Bânet Süʿâd, Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü Kütüphanesi, Bölge Yazma Eserler Basma, nr. BB0000021572.
• ASKERÎ, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl el-Askerî (1996). et-Telhîs fî maʻrifeti esmâi’l-eşyâ, (Nşr: İzzet Hasan), Dımaşk: Dâru Tılâs.
• ATASOY, Nuran (1998). “Hırka-i Saâdet”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 17, ss. 374-377.
• AYÇİ̇ÇEĞİ̇, Bünyamin (2015). “Bûsîrî (ö. 696/1297?)’nin Kasîdetü’l-Bürde’sinin Diyarbakırlı Mehmed Said Paşa (ö. 1308/1892) Tarafından Yapılan Mensur ve Manzum Tercümesi”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C.15 (15), ss. 27-102.
• AYDIN, Zeynep Cevahir (2016). Eyüp Sabri Paşa’nın Türkçe Kaside-i Bürde Şerhi (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• BÂCÛRÎ, İbrahim b. Muhammed b. Ahmed el-Bâcûrî (el-Beycûrî) (1286/1869). el-İsʿâd alâ Bânet Suʿâd, Mısır: el-Matbaatü’l-Kâsteliyye.
• BİLGİÇ (YEKGÛŞ), Abdulkadir (20. yüzyıl). “Hulâsa-i Hâşiye-i Bâcûrî”, Mecmû‘a-ı Yekgûş. ss. 1-30.
• CENGİZ, Mehdi (2016). Muhammed el-Kefevî ve Muhtasaru Şerhi Bânet Su‘âd İsimli Eserinin Tahkîki, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• CEYLAN, Ömür (2010). “Şerh/Türk Edebiyatı”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 38, ss. 565-568.
• ÇETİN, Mahmut (1997a). Hırka-i Saadetin Ka‘b bin Züheyr’in Romanı, İstanbul: Edille.
• ÇETİN, Mahmut (1997b). Radyo İçin 3 Oyun Ka’b bin Züheyr, Şeyh Ali Semerkandi, Hacı Bektaş-ı Veli, İstanbul: Edille.
• DEMİ̇RAYAK, Kenan (2001). “Kasîdetü’l-Bürde”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 24, ss. 566-568.
• DEMİ̇RAYAK, Kenan (2013). “Bânet Su‘âd Kasidesi Üzerine”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.24, ss. 141-157.
• DURMUŞ, İsmail (2020). “Muhtasar”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 31, ss. 57-59.
• EBÛ DÂVÛD, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî (t.y.), Sünenü Ebî Dâvûd. (Nşr: Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd), Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 4:225.
• EBÛ MANSÛR, Muhammed b. Ahmed b. Herevî el-Ezherî (2001). Tehzîbu’l-luga, (Nşr: Muhammed Avd Merab), Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî.
• EKİNCİ, Ekrem Buğra (2018). Hayatı ve Hâtıralarıyla Seyyid Abdülhakîm Arvâsî, İstanbul: Arı Sanat Yayınevi.
• ESMER, Büşra (2022). Ka‘b b. Züheyr’in Kasîde-i Bürde’sinin Şarihi Meçhul Türkçe Şerhleri (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• FEYYÛMÎ, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Alî el-Feyyûmî el-Hamevî (t.y.). el-Misbâhu’l-münîr fî garîbi’ş-şerhi’l-kebîr, Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye.
• FÎRÛZÂBÂDÎ, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed el-Fîrûzâbâdî (1426/2005). el-Kâmûsü’l-muhît, (Nşr: Muhammed Nuaym el-Arkusî), Mektebu’t-Tahkîki't-Turâs fî Müesseseti’r-Risâle, Beyrût: Müessesetü’r-Risâle.
• GÜLER, Ömer Said (2016). Mollacıkzâde Mehmed Râ’if’in Ziyâu’l-Fu’âd Fî Şerhi Bânet Su‘âd İsimli Kasîde-i Bürde Şerhi (İnceleme-Metin-Sözlük-İndeks), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi: İstanbul.
• GÜLER, Ömer Said (2021). Ka‘b b. Züheyr’in Kasîde-i Bürde’sine Osmanlı Döneminde Yazılan Türkçe Şerhler (Karşılaştırmalı İnceleme-Üsküdârî Ahmed Efendi, Abdurrahman Abdî Paşa ve İsâmüddin Efendi Şerhlerinin Tenkitli Neşirleri), Doktora Tezi, İstanbul Medeniyet Üniversitesi, İstanbul.
• GÜLER, Ömer Said (2022). “Kasîde-i Bürde (Bânet Su’âd) Üzerine Osmanlı Döneminde Yazılan Türkçe Eserler”, Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C.8, ss. 548-592.
• GÜLER, Ömer Said (2023). Bir Şiir Bir Hırka: Kasîde-i Bürde’nin Türkçe Şerhleri II, İstanbul: DBY Yayınları.
• IRMAK, Mustafa (2022). “Abdülbâkî b. Ahmed ve Manzum Bânet Su‘âd Tercümesi”, İSTEM. C.39, ss. 49-72.
• İBN DUREYD, Ebû Bekr Muhammed b. el-Ḥasen b. Dureyd el-Ezdî (1408/1987). Cemheretu’l-luga, (Nşr: Remzî Munîr Balebekkî), Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn.
• İBN HİŞÂM en-Nahvî, Ebû Muhammed Cemâlüddin Abdullah b. Yusuf. Şerhu Kasîdeti Bânet Süʿâd, Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, nr. 01304-005. v. 134a.
• İBN MÂCE, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî (t.y.). Sünenü İbn Mâce. Beyrut: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye.
• İBN MANZÛR, Ebü’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. Alî Cemâluddîn b. Manzûr er-Ruveyfiʿî (1414/1993). Lisânü’l-Arab, Beyrût: Dâru Sâdir.
• İbrahim Hakkı Erzurumî (1330/1924). Marifetnâme, (Nşr: Kırımî Yusuf Ziya), İstanbul: Matbaa-i Ahmed Kâmil.
• İSFAHÂNÎ, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb el-İsfahânî (1412/1991). el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân, (Nşr: Safvân Adnan ed-Davudî), Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem-Dâru’ş-Şâmiyye.
• İSKİLİBÎ, Muhammed b. Ömer İskilibî. Şerhu Kasîdeti Bânet Süʿâd, Çorum Hasan Paşa Yazma Eserler Kütüphanesi, nr. 2264. v. 12b-13b.
• KANÂYÎ, Mesʻûd el-Hüseynî el-Kanâyî. Şerhu Kasîdeti Bânet Süʿâd, Çorum Hasan Paşa Yazma Eserler Kütüphanesi. 2103, 23b.
• KANTER, Necati (2018). Bürde Bir Hırka-i Saadet Romanı, İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.
• KARAKOÇ, Sezai (2000). İslâmın Şiir Anıtlarından Çeviriler, (5. bs.), İstanbul: Diriliş.
• KARAKUŞ, Nadir; ERZEN, Mustafa (2023). “Şarkıcı Cemîle ve Medine’de Kültürel Hayat”, Hitit İlahiyat Dergisi, C.22 (2), ss. 901-918.
• KASTALLÂNÎ, Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî (t.y.). el-Mevâhibü’l-ledünniyye bi’l-minahi’l-Muhammediyye, Kahire: el-Mektebtü’t-Tevfîkıyye, 1/418.
• KAYA, Mahmut (2001). “Kasîdetü’l-Bürde”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 24, ss. 568-569.
• KAYA, Mahmut (2018). İslâmî Edebiyatta Şaheserler, Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• KEFEVÎ, Muhammed b. Hamîd b. Mustafa el-Kefevî. Telhîsu Şerhi Kasîdeti Bânet Süʿâd, Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa, nr. 00649-001, v. 9a- 10a.
• KILAVUZ, Ahmet Saim (1991). “Bâcûrî”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 4, s. 416.
• KOÇ, Hamza (2021). “Paşasaraylı Fazlî Efendi’nin Manzum Kasîde-i Bürde Tercümesi”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. 26(26), ss. 391-425.
• KORTANTAMER, Tunca (1994). “Teori Zeminde Şerh Meselesi”, Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. 8, ss. 1-10.
• KOYUNCU, Fatih (2022). “Hulvî Abdullah Efendi’nin Kaside-i Bürde Tercümesi”, The Journal of Academic Social Science Studies, S. 92, ss. 63-86.
• KÖKSAL, M. Fatih. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, Terceme-i Bânet Suad (Gâlib). https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/terceme-i-banet-suad-galib, (E.T.: 02.03.2024).
• MEMİ̇Ş, Mehmet (2020). “Osmanlı Hattatlarının Mürekkebat Meşklerinde Yazdıkları Metinler”, Lale, C. 1(1), ss. 40-51.
• MERMER, Kenan (2020). Klâsik Şerh Geleneğinde Üslûp -Kasîde-i Bürde Örneği- (2. bs.), İstanbul: İz Yayıncılık.
• MEYDÂNÎ, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm el-Meydânî en-Nîsâbûrî (t.y.). Mecmau’l-emsâl, (Nşr: Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd), Beyrut: Dâru’l-Maʻrife.
• Muallim Nâcî (1311/1894). Lugat-ı Nâcî. İstanbul: Asır Matbaası.
• MÜSLİM, Müslim b. Haccâc Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî, Sahîhu Müslim, (Nşr: Muhammed Fuâd Abdulbaki), Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, (t.y.) 4:1745.
• Mütercim Âsım Efendi (2003). el-Okyânûsü’l-basît fî tercemeti’l-Kâmûsi’l-muhît, (Haz: Mustafa Koç; Eyyüp Tanrıverdi), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• ÖKSÜZ, Yılmaz (2020). “Mütercimi Meçhul Bir Kasîde-i Bürde Tercümesi”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, C. 24(1), ss. 211-245.
• ÖNDER, Şeyma Gülsüm (2021). “Bânet Sü‘âd Üzerine Yazılan Şerh-Hâşiye Geleneğinde İbn Hişâm Şerhinin Kurucu Rolü”, Usul İslam Araştırmaları, C. 36(36), ss. 113-132.
• ÖZALP, Mehmet Sıddık (2022). Arap Dilinde Deve Literatürü, Ankara: Sonçağ Akademi.
• ÖZGERİŞ, Mutlu Melis (2022). “Yemlihâ-zâde Mustafa Kâmil Efendi’nin Manzum Bânet Suʿâd Kasidesi (Kaside-i Bürde) Tercümesi”. (Ed: G. Kirilen), Filoloji Alanında Teori ve Araştırmalar, Ankara: Serüven Yayınevi, ss. 1-25.
• SAVRAN, Ahmet (2001). “Ka‘b b. Züheyr”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 24, ss. 7-8.
• SERİN, Muhittin (2004). “Meşk”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 29, ss. 372-374.
• SÜYÛTÎ, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfi‘î. Künhü’l-Murâd fî Beyâni Bânet Süʿâd, Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa, 00426-001, v. 19b.
• Şemseddin Sâmî (1319/1901). Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: İkdam Matbaası.
• TARLAN, Ali Nihad (1981). Edebiyat Meseleleri, İstanbul: Ötüken.
• TİRMİZÎ, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-Tirmizî (1998). Sünenü’t-Tirmizî, (Nşr: Beşşâr Avâd Maʻrûf), Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 4:27.
• TOPUZOĞLU, Tevfik Rüştü (1997). “Hâşiye”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 16, ss. 419-422.
• TÜLÜCÜ, Süleyman (1982). “Kâ‘b b. Zuheyr ve Kasîde-i Bürde’si Üzerine Notlar I.”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 5, ss. 159-173.
• TÜLÜCÜ, Süleyman (2020). “Muallakât”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 30, ss. 308-310.
• UZUN, Mustafa İsmet (1993). “Câize”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 7, ss. 28-29.
• ÜNAL, Muhammet Osman (2005). Kasîde-i Bürde (Bânet Sü’âd) ile İlgili Yapılan Çalışmalar (Tespit ve Tanıtım), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• YAZAR, Sadık (2011). Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• YEŞİLDAĞ, Abdussamed (2013). “Bânet Su‘âd Kasîdesine Yapılan Çalışmaların Tesbiti Üzerine-I”, Nüsha, S. 36, ss. 7-42.
• YILDIRIM, Sefer; IRMAK, Mustafa (2022). “Mehmed et-Trabzonî ve ‘Ucâletu’z-zâd fî şerh-i Zuhri’l-me‘âd fî mu‘ârazati Bânet Su‘âd Adlı Eseri”, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 22, ss. 82-103.
• YILMAZ, Nurullah; Çöğenli, M. Sadi (2005). “Ebû İshâkzâde Şeyhulislam Esad Efendi’nin Ka‘b b. Zuheyr’in “Bânet Su‘âd” Kasidesine Yaptığı Tahmîs”, Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, C. 5(16), ss. 7-20.
• YÜKSEL, Mustafa Ramazan (2022). “İskilipli Abdülkâdir Bin İsmail’in Kasîde-i Bürde Şerhi”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. 5(1), ss. 348-365.