16. YÜZYILDA YAZILMIŞ MUHTASAR BİR VEFÂT-I İBRÂHÎM MANZUMESİ

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 4, 1492 - 1523, 31.12.2024

Seyfeddin Akdöl

https://doi.org/10.58659/estad.1569160

Öz

Klasik Türk şiirinde ölüm, bir beyitten bir manzumenin tamamına kadar ele alınabilen bir temdir. İslâm dininin etki alanında yazılan bu tarz şiirlerde ölüm, insanın nihai sonu olması yanında yeni bir başlangıcın da ilk noktasıdır. Tasavvuf kültürü içinde kaleme alınan şiirlerde ise daha ziyade ölüm sonrasındaki dönem öne çıkmakta olup bu dönem Allah’a kavuşmanın ilk adımıdır.

Klasik Türk şiirinde özellikle mersiye ve maktel türleri ile akla gelen ölüm temi, genellikle felsefi bir kavram olmaktan uzaktır. Bu metinlerde ölüm kavramı üzerine derin düşünceler bulunmayıp ölümün insanda oluşturduğu duygu yoğunluğu sıklıkla felek benzetmesi üzerinden aktarılır. Felek zalim, gaddar, vefasız ve öleni bu dünyadan ayıran bir kişiye teşbih edilir. Mersiye ve maktellerdeki bu tutum bir diğer ölüm konulu şiirler olan vefat manzumelerinde de benzerdir. Bu manzumelerde ecel ve ölüme yönelik benzer içerikli beyitler bulmak mümkündür.

Vefat manzumeleri (vefât-ı Nebî, vefât-ı Fâtımâ, vd.) arasında Hz. Peygamber’in küçük yaşta vefat eden oğlu İbrahim (ö. 632?) için yazılan “vefât-ı İbrâhîm” başlıklı eserler de yer alır. 14. yüzyılda Kırşehirli İsâ’nın manzumesiyle başlayan bu tarz şiirler, ilerleyen süreçte mahlassız biçimde yazma eserlerin (mecmua, cönk vd.) arasında yer edinir. Bu manzumeler edebiyat tarihi açısından arka planda kalmakla beraber Türkçenin halk imlâsını ihtiva etmesi yönünden ayrıca önemlidir. Bu çalışmada, şahsi bir kütüphanedeki mecmuada bulunan 16. yüzyılda Şabân adlı bir kişinin kaleme aldığı 72 beyitlik bir vefât-i İbrâhîm manzumesinin tanıtım, inceleme ve neşri yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ölüm, klasik Türk şiirinde ölüm, vefat manzumeleri, vefât-ı İbrâhîm, Şaban, Kırşehirli İsâ

Teşekkür

Değerli Hocam Prof. Dr. Haluk Gökalp'e öneri ve eleştirileri için teşekkür ederim.

AT 16TH CENTURY A SHORT POEM WRİTTEN ABOUT THE DEATH OF HZ. MUHAMMAD'S SON IBRAHIM

Öz

In classical Turkish poetry, death is a theme addressed from a “beyit” to an entire “manzume”. In these poems written under the influence of Islam, death is not only the final end of man but also the first point of a new phase. In poems written within the culture of Sufi culture, on the other hand, the period after death is more prominent and this period is the first step towards reuniting with God.

The theme of death, which comes to mind in classical Turkish poetry, especially in the “mersiye” and “maktel” genres, is generally far from being a philosophical concept. In these texts, there are no deep thoughts on the concept of death, and the intensity of emotion caused by death is often conveyed through the analogy of the “felek”. Felek is likened to a cruel, brutal, unfaithful person who separates the deceased from this world. This attitude in mersiye and maqtels is similar in other poems on death, namely “vefat manzumesi”. In these manzumes, it is possible to find beyits with similar content about “ecel” and death.

Among the death poems (vefât-ı Nebî, vefât-ı Fâtimâ, etc.), there are works titled “vefât-ı İbrâhîm” written for the Hz. Muhammad's son İbrahim (d. 632?) who died at a young age. Beginning in the 14th century with the poem of İsâ of Kırşehir, these types of poems, without pseudonyms, later found a place among manuscripts (mecmua, cönk, etc.). Although these poems remain in the background in terms of literary history, they are also important in terms of containing the folk orthography of Turkish. In this study, 72 beyits of vefât-i İbrâhîm poem written by a person named Şabân in the 16th century and found in a “mecmua” in a personal library will be introduced, examined and published.

Anahtar Kelimeler

Death, death in classical Turkish poetry, death poems, vefât-i İbrâhîm, Şabân, Kırşehir İsâ

Kaynakça

• AÇA, Mehmet; GÖKALP, Haluk; KOCAKAPLAN, İsa (2012). Başlangıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi (3.bs), İstanbul: Kesit Yayınları.
• AKAN, Erkan (2021). Mecmûa-i Eş’âr Millî Kütüphane 06 Hk 5053/2 Numarada Kayıtlı (1b-94b) (İnceleme- Mestap’a Göre Muhteva Tablosu-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir.
• AKAR, Metin (2019). “Eski Türk Edebiyatında İbrahimler, Halîl-nâme’nin Yeni Bir Nüshası ve Düşündürdükleri”, Aydın Türklük Bilgisi, Cilt: 5, Sayı: 2, s.s. 73-98.
• AYDUNLU, Seccad (2021). “Farsça İki Tarihî Metinde Efrasiyab’ın Türkçe Adı” (Çev: Umut Başar), Dil ve Edebiyat Araştırmaları, Sayı: 23, s.s. 481-488.
• BARS, Mehmet (2020). “Halk Diliyle Yazılmış Bir Mersiye Örneği: Dâstân-ı İbrâhîm”, Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 21, s.s.151-170.
• BAŞTÜRK, Şükrü (2023). “Destan-ı İbrahim ve Dil Özellikleri”, Sempozyum Tam Metin Bildiriler Kitabı, (Ed: Fırat Ünsal), Bitlis: Bitlis Eren Üniversitesi, s.s. 907-945.
• BOTTERO, Jean (2013). Gılgamış Destanı Ölmek İstemeyen Büyük İnsan (Çev: Orhan Suda) 5.bs, İstanbul: Yapı Kedi Yayınları.
• ÇAVDAR, Yıldıray (2018). “Hazret-i Peygamberin Oğlu İbrahim’in Ölümü Üzerine Yazılmış Bir Manzume”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları, (Ed:
• Tahsin Tapur, Selahattin Avşaroğlu, Emel Arslan, Mustafa Kılınç), Konya: Çizgi Kitabevi, s.s. 480-487.
• ÇELEBİ, Deniz (2018). Klasik Türk Şiirinde Redifi̇ Şahıs İsmi Olan Şiirler, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana.
• ÇELEBİOĞLU, Âmil (2018). Türk Mesnevî Edebiyatı, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• ELÇİN, Şükrü (1990). Türkiye Türkçesinde Ağıtlar, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• GÖKALP, Haluk (2018). Osmanlıca, Adana: Karahan Kitabevi.
• GÖRKEM, İsmail (2003). “Ağıtlar”, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi Cilt 3, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, s.s. 452-506.
• GÜLÜM, Emrah (2023). “Klasik Türk Edebiyatında İlk Mersiye: Hamza Bey Mersiyesi̇”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 30, s.s. 237-253.
• İSEN, Mustafa (2012). Dile Duran Ölüm Klasik Türk Edebiyatında Mersiyeler, İstanbul: Kapı Yayınları.
• KAYAOKAY, İlyas (2021). “Hz. Ali’nin Şehadeti Hakkında Manzum Bir Vefât-nâme: Der-Beyān-ı Vefât-ı Hazreti ‘Ali”, 6. Uluslararası Istanbul Bilimsel Araştırmalar Kongresi Kitabı, İstanbul, s. 81-99.
• KOCATÜRK, Vasfi Mahir (1964). Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Edebiyat Yayınevi.
• KOCATÜRK, Vasfi Mahir (2018). Büyük Türk Edebiyatı Tarihi (5. bs). İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları.
• KONCU, Hanife (2001). “Edebiyat-Tarih Bağlamında Bir Mesnevi: “Dâstân-ı Vefât-ı İbrâhîm”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı: 4, s.s. 125-158.
• KONCU, Hanife (2022). “Dâstân-ı Vefât-ı İbrâhîm (Îsâ)”, https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/dastan-i-vefat-i-ibrahim-isa (E.T.: 27.09.2027).
• KORKMAZ, Şenol (2012). Eski Anadolu Türkçesine Ait Bir Manzum Hikâye Mecmuası İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin ve Tıpkıbasım), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• KÖKSAL, Mehmet Fatih (2011). Mevlid-nâme, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• KÖKTEKİN, Kâzım (2001). “Kırşehirli İsa’nın Dâstân-ı İbrâhim’i ve Dili”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:16, s.s.13-26.
• KÖPRÜLÜ, Mehmed Fuad (1980). Türk Edebiyatı Tarihi (2. bs), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• KÖPRÜLÜ, Mehmed Fuad (2018). Edebiyat Araştırmaları I (2. bs), İstanbul: Alfa Kitap.
• KUZUBAŞ, Muhammet (2008). “Manzum Bir Destan Kitabı (Destân-ı Veysel Karânî, Vefât-ı Hz. Fâtıma, Vefât-ı Hz. Ibrâhîm, Hikâyet-i Gügercin, Hikâyet-i Geyik)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:1, Sayı: 2, s.s. 304-340.
• ÖKTEN, Kaan H. (Haz.) (2022). Ölüm Kitabı Ölüm Düşüncesinin Temel Metinleri, İstanbul: Alfa Kitap.
• PEKOLCAY, Necla (2018). Mevlid Süleyman Çelebi (6. bs). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• SAKAOĞLU, Saim ve DUYMAZ, Ali (2015). İslamiyet Öncesi Türk Destanları (10. Bs), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• SARAÇ, M. Ali Yekta (2019). Klasik Edebiyat Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ŞAʿBÂN. Vefât-ı İbrâhîm, Oktay Dere’nin Şahsi Kütüphanesi, vr. 22a-24b.
• TAN, Bünyamin (2013). Millî Kütüphane Yz A 3755 Numarada Kayıtlı Bir Mecmua İnceleme–Transkripsiyonlu Metin, Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• TAŞKESENLİOĞLU, Lokman (2022). Mevlid Hikâyeleri, Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
• TAVUKÇU, Orhan Kemal (2009). “Türk Edebiyatında Ölüm Şiirlerinin Üslup Özellikleri”, Uçmağa Varmak Kitabı, (Ed: Emine Gürsoy-Naskali ve Gülden Sağol -Yüksekkaya), İstanbul: Kitabevi, s.s. 139-155.
• TEKİN, Talât (2017). XI. Yüzyıl Türk Şiiri (2. bs), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TRYJARSKİ, Edward (2012). Türkler ve Ölüm (Çev: Hafize Er), İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• VEİNSTEİN, Gılles (Haz.) (2007). Osmanlılar ve Ölüm (Çev: Elâ Güntekin), İstanbul: İletişim Yayınlan.
• YASTI, Mehmet; TURSUN, Ayşe (2022). “Kırşehirli ‘Îsa’ya Ait Yeni Bir Dâstân-ı İbrâhîm Nüshası ve Dili”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 48, s.s. 73-90.
• YAMAN, Ümran (2018). “Eski Anadolu Türkçesi ile Yazılmış Ahvâl-i Mevt Adlı Eser Üzerinde Bir Dil İncelemesi”, Littera Turca, Cilt:4, Sayı:2, s.s. 523-588.
• ZAVOTÇU, Gencay (2013). Klasik Türk Edebiyatı Sözlüğü, İstanbul: Kesit Yayınları.