PROVERBS AND IDIOMS IN AHMED MÜRŞİDÎ'S PENDNÂME

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 152 - 201, 30.03.2025

Asiye Kadioğlu

https://doi.org/10.58659/estad.1629450

Öz

This study focuses on identifying proverbs and idioms in Pendnâme, a notable work by Ahmed Mürşidî, a prominent 18th-century scholar, Sufi, and poet. Comprising approximately 10,000 couplets written in verse, Pendnâme provides moral advice on topics such as religion, Sufism, Islamic history, ethics, social life, and individual conduct. The analysis was conducted using the Latin-script edition of Pendnâme, published by M. Sait Mermutlu in 2012. Proverbs and idioms in the text were identified, with page and couplet numbers recorded based on the mentioned edition. For repeated expressions, only their location details were provided, avoiding redundant citations. The identified couplets were compared with the printed edition (Istanbul, 1309) published by İbrahim Efendi Press, and a transcription was prepared. The meanings of the proverbs and idioms were explained using the Turkish Dictionary (TDK, 2023), with page references included. Pendnâme, written in a clear and accessible style, was widely recognized and influential in the Islamic world, particularly among the rural population, who often gathered to read and discuss its moral lessons. The study concludes that the proverbs and idioms in the text played a significant role in shaping the social, economic, and moral structure of Turkish society.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Mürşidî, masnavi, Pendnâme, proverb, advice, idiom

AHMED MÜRŞİDÎ’NİN PENDNÂME’SİNDE DEYİM ve ATASÖZLERİ

Öz

Bu çalışma, XVIII. yüzyılın önemli mutasavvıf şairlerinden Ahmed Mürşidî’nin Pendnâme adlı eserindeki atasözleri ve deyimleri tespit etmeye odaklanmıştır. Yaklaşık on bin beyitten oluşan bu manzum eser, din, tasavvuf, İslam tarihi, ahlâk, sosyal ve bireysel yaşam gibi konularda okuyucuya nasihat veren kıssalar içermektedir. Araştırma, M. Sait Mermutlu’nun 2012 yılında Latin harfleriyle yayımladığı Pendnâme metni üzerinden gerçekleştirilmiştir. Eserde geçen atasözü ve deyimler tespit edilerek, beyit ve sayfa numaraları belirtilmiştir. Tekrar eden deyimlerin yalnızca yer bilgisi verilmiş, tanıkları yeniden yazılmamıştır. Tespit edilen beyitler, eserin İbrahim Efendi Matbaası’nda basılan (İstanbul, 1309) nüshasıyla karşılaştırılmış ve transkripsiyonlu metin oluşturulmuştur. Beyitlerde yer alan atasözü ve deyimlerin anlamları, Türkçe Sözlük (TDK, 2023) referans alınarak açıklanmış ve ilgili sayfa numaraları eklenmiştir. Ahmed Mürşidî’nin Pendnâme’si, sade dili ve açık anlatımıyla İslam dünyasında tanınmış ve halk üzerinde derin etkiler bırakmıştır. Özellikle kırsal kesimlerde akşam toplantılarında okunarak halkın ahlaki ve sosyal yaşamını etkilemiştir. Çalışmanın sonucunda, eserdeki atasözü ve deyimlerin, Türk toplumunun sosyal, ekonomik ve ahlaki yapısının gelişiminde önemli bir rol oynadığı ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Mürşidî, Pendnâme, mesnevi, atasözü, deyim, öğüt

Kaynakça

• AÇA, Mehmet; GÖKALP, Haluk; KOCAKAPLAN, İsa (2009). Başlangıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi (Ed: Ömür Ceylan, 1. Baskı), İstanbul: Kriter Yayınları.
• AHMED MÜRŞİDÎ (1309). Pendnâme, İstanbul: İbrahim Efendi Matbaası.
• AKSOY, Ömer Asım (1963). “Atasözleri, Deyimler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 10, s.s.131-166.
• AKSOY, Ömer Asım (1984). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Ankara.
• AKSU, Belgin Tezcan; AKALIN, Şükrü Halûk; TOPARLI, Recep (2022). Türk Atasözleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ALİ EMÎRÎ (1328). Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid, İstanbul: Matbaʻa-yı Âmidî.
• ALTUĞ, Murat (2022). “Durûb-ı Emsâl-i Osmâniyye (Şinâsî)”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/durub-i-emsal-i-osmaniyye-sinasi. [E.T.: 11 Ocak 2025].
• BEYSANOĞLU, Şevket (1996). Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları, Birinci Cilt, Başlangıçtan Tanzimata Kadar, Ankara.
• BEYZADEOĞLU, Süreyya (2003). Durûb-ı Emsâl-i Osmâniyye, İstanbul: MEB Yay.
• BOZKURT, Fuat (1995). Deyim ve Atasözü İncelemeleri, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• BÖLGE AĞIZLARINDA ATASÖZLERİ VE DEYİMLER (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1978). Türk Düşünce Tarihi ve Sözlü Kültür, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• CEYHAN, Âdem. (2021) “Şair Asrî’nin Atasözleriyle Öğüt Verici Bir Şiiri”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [ESTAD], Cilt: 4 Sayı: 2, Ağustos s.s. 453-464.
• ÇAKMAK, Hilal (2019). Diyarbekirli Ahmed Mürşidî’nin Pendnâmesi’nin Dil İçi Çevirisi, Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• ÇETİN, Engin (2021). “Türkçe Atasözleri İçeren Osmanlı Dönemi Dil Yadigârları”, Littera Turca, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 7/4, s.s. 1087-1101.
• DİLÇİN, Dehri (1945). Edebiyatımızda Atasözleri I, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DOĞAN, Ahmet (1992). Açıklamaları ve Örnekleriyle Deyimler Sözlüğü, Ankara.
• DOĞAN, Filiz (2024). Diyarbekirli Ahmed Mürşidî'nin Pendnâmesi'nin Dil İçi Çevirisi (122a-168b) ve Tahlili, Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• EDİSKUN TÜRKHAN, Ayhan (1983). Konuşan Deyimler ve Atasözleri, İstanbul.
• ERDAL, Tuğçe (2022). “Durûb-ı Emsâl-i Osmâniyye (Ebuzziyâ Tevfik)”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/durub-i-emsal-i-osmaniyye-ebuzziya-tevfik. [E.T.: 11 Ocak 2025].
• EYÜBOĞLU, E. Kemal (1973). On Üçüncü Yüzyıldan Günümüze Kadar Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler, İstanbul.
• FERİDÜDDİN ATTAR (1990). Pendnâme, (Çev: Süleyman Uludağ), İstanbul: Dergâh Yayınları.
• GÜÇLÜ, Agâh (1968). Ahmed Diyârbekri Pend-i Ahmedî Kitâb-ı Mürşid, İstanbul: Tan Gazetesi ve Matbaası.
• GÜNAY, Durmuş (2003). Sözlü Kültür ve Yazılı Kültür Arasında Atasözleri, İstanbul: Kitabevi.
• GÜNEŞ, Rıdvan (2023). Diyarbekirli Ahmed Mürşidî'nin Pendnâmesi'ndeki Tasavvufî Temalar, Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• KADIOĞLU, İdris (2017). Diyarbakırlı Ahmedî Yûsuf u Züleyhâ, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. [E.T.: 15.12.2024]. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56157,yusuf-u-zuleyhapdf.pdf?0
• KADIOĞLU, İdris (2018). Ali Emîrî Efendi Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. [E.T.: 14.12.2024]. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-208593/ali-emiri-efendi--tezkire-i-suara-yi-amid.html
• KANMAZ, Aysun (2021). “Türkçe Deyimler Üzerine Yazılan Makaleler Hakkında Bir Kaynakça”, Uluslararası Hakemli Kültür-Sanat-Mimarlık Dergisi, Sayı: 7, s.s. 170-231, Haziran.
• KARPINAR, Behsat (1999). Ahmed Mürşidî'nin Pend-name'sinin (ilk 5094 beyiti) Tenkitli Çeviri Yazısı ve Metni, Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi, Malatya.
• KILIÇ, Atabey (2012). “Diyarbakırlı Ahmed-i Mürşidî’nin Pend-nâme Adlı Mesnevisi ve Neşri Üzerine Notlar”, VIII. Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu (Alî Emîrî Hatırasına), Diyarbakır, 15 - 17 Kasım), s.s. 287-295.
• KORKMAZ, Zeynep (2022). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KURT, İhsan (1991). Türk Atasözlerine Psikolojik Bir Yaklaşım, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• LEVEND, Agâh Sırrı (1974). Divan Edebiyatı Araştırmaları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MERMUTLU, M. Sait (1996). Ahmed Mürşidî'nin Pendnâmesi (Tenkitli Metin), Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, Şanlıurfa.
• MERMUTLU, M. Sait (2012). Diyarbekirli Ahmed Mürşidî Pendnâme, İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• MİLLİ KÜTÜPHANE BAŞKANLIĞI (2001). Türk Atasözleri ve Deyimleri I-II, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• OY, Aydın (1972). Tarih Boyunca Türk Atasözleri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• OY, Aydın (1991). “Atasözü”, DİA, C. 4, s. 44-46. TDV İslâm Ansiklopedisi. [E.T.: 15.12.2024]. https://islamansiklopedisi.org.tr/nasihatnâme
• ÖZBEK, Seda (2022). “Müntahabât-ı Durûb-ı Emsâl-Atalar Sözü (Ahmet Vefik Paşa)”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/muntahabat-i-durub-i-emsal-atalar-sozu-ahmet-vefik-pasa. [E.T.: 11 Ocak 2025].
• PALA, İskender (2006). “Nasihatnâme”, DİA, C. 32, s. 409-410. TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/nasihatnâme. [E.T.: 15.12.2024].
• TUĞLUK, İbrahim Halil (2020). “Ahmedî / Mürşidî, Seyyid Ahmed Mürşid Efendi”, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmedi-mursidi-seyyid-ahmed-mursid [E.T.: 15.12.2024].
• TURAL, Sadık Kemal (2005). Türk Atasözleri ve Deyimlerinin Dil ve Anlam Yapısı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• TÜRKÇE SÖZLÜK (2023). (Haz: Mustafa Argunşah ve [başk.]) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. https://sozluk.gov.tr [E.T.: 15.12.2024].
• TÜRKERİ, Seydi (1999). Ahmed Mürşidî'nin Ahmediyesi (Tenkitli Metin, 5094 Beyitten Sonraki 4463 Beyit), Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi, Malatya.
• TÜRKERİ, Seydi (2021). “Pend-Nâme / Ahmediyye (Ahmed Mürşidî)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/pend-name-ahmediyye-ahmed-mursidi. [E.T.: 13 Ocak 2025].
• UÇAN EKE, Nagehan (2021). “Pendnâme (Güvâhî)”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/pend-name-guvahi. [E.T.: 15.12.2024].
• YANANLI, Hüseyin Rahmi (1989). Kitab-ı Mürşid-i Pend-i Ahmedîye, İstanbul: Bedir Yay.