NİZÂMÎ GENCEVÎ’NİN MAHZENÜ’L-ESRÂR MESNEVİSİNİN TASAVVUFÎ İÇERİĞİ VE TÜRK İSLÂM EDEBİYATINA ETKİSİ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 520 - 548, 30.09.2025

Saadat Mammadova

https://doi.org/10.58659/estad.1764945

Öz

Nizâmî Gencevî, edebiyat dünyasında Firdevsî’den sonra Farsça destansı şiir sanatını en üst düzeye çıkarmış mahir söz üstadı, dokunaklı aşk hikâyelerinin müellifi, mesnevi yazarların pîri olarak tanınmıştır. Uzmanların ortak görüşüne göre onun Penc Genc veya Hamse adıyla bilinen baş yapıtına dahil edilmiş mesnevileri edebiyat açısından birer şaheser olmakla beraber çeşitli bilim dallarına ait geniş ilmî veriler ve derin hikmet hazineleri de içermektedir. Şairin ilk mesnevisi Mahzenü'l-esrâr, çok eğitici içeriğe sâhip olduğundan yüzyıllar boyunca İslâm coğrafyasının çeşitli bölgelerindeki medreselerde ders kitabı olarak okutulmuş, üzerine çok sayıda şerh ve nazîre yazılmıştır. Bu mesnevi kaynaklarda genellikle Nizâmî’nin dînî-ahlâkî-felsefî (bazılarına göre irfânî-felsefi) görüşlerini yansıtan didaktik bir eser olarak tanıtılmış ve çok sayıda anlaşılması güç kinayeler, ilginç teşbihler, istiâreler ve mazmunlar içerdiği bildirilmiştir. Mesneviye Emir Hüsrev-i Dihlevî, Hâcû-yi Kirmânî ve Molla Câmî gibi hepsi tarîkat ehli olan meşhur ârif şairler Farsça, Mir Ali Şîr Nevâî, Derviş Hayâlî, Taşlıcalı Yahya Bey, Hilmî, Bursalı Rahmî, Nevi-zade Atâî ve nice başkaları ise Türkçe nazîreler yazılmışlardır. Bu çalışmada Mahzenü'l-esrâr mesnevisinin içeriği tasavvuf açısından değerlendirilmiş, onun aslında manzum bir seyrüsülûk risâlesi olduğu gösterilmiştir. Mahzenü'l-esrâr üzerine yazılmış Türkçe nazîrelerin de çoğunlukla tarikat bağlantıları olan şairler tarafından kaleme alınmış tasavvufî eserler olduğuna dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvufi Fars Edebiyatı , Türk Tasavvuf Edebiyatı , Nizâmî Gencevî , Mahzenü’l-esrâr , tevhid , seyrüsülûk

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed (2019), Keşfü’l-hafâ, (Çev. Mustafa Genç), İstanbul: Beka Yayınları, Cilt 2.
• Akalın, Nazir (Güz 1998), ʺNizâmi-yi Gencevî'nin Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Eserleriʺ. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler dergisi, Sayı: 7, s.s. 67-91
• Araslı, Hәmid (1942). ʺNizâmîdə xalq sözləri, xalq ifadə və zərbî-məsəlləriʺ, SSRİ EA Azərbaycan filolojiyası xәbәrlәri, Sayı: 8, s.s. 9-16.
• Ateş, Süleyman (1998), ʺAhadiyyetʺ. İslam ansiklopedisi, Cilt: 1, s.s. 484.
• Behzad, Sara (2017), ʺŞemʻî Şem’ullah ve Şerh-i Mahzenü’l- esrâr: İnceleme, tenkitli metin-özel işimler sözlüğüʺ, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Bertels, Yevgeniy E. (1962), Nizami ve Fuzuli, Moskova: Şark Edebiyatı. Бертельс Е.Э., Низами и Фузули: Избранные труды, Т. 2, Москва: Наука, 1962 Москва: Наука, 1962, 555 с. Bürgel, J. Christoph (2011), “Nizami’s World Order", A Key to the Treasure of the Hakim (Ed: J. C. Bürgel vd.), Leiden: Leiden University Press, pp. 17-51
• Chittick, W. C. (2018), İlâhî Aşk: Erken dönem Farsça Tasavvuf metinlerinde Allah ve İnsan. İstanbul: Nefes Yayınları.
• De Bruijn, (2025), https://www.britannica.com/biography/Nezami
• Demirci, Mehmet (2008), Nûr-i Muhammedî. İstanbul: Kitâbevi yay., s.s. 11
• Derdiyok, Çetin, (1996). ʺGül-i sad-berkʺ, İslam Ansiklopedisi, C. 14, s.s. 225-226.
• Eloğlu, Sədyar Vəzifə (2023), “Nizami Gəncəvi və Şeyx Nizami Adına Ünvanlanan İki Əlyazma Haqqında”, Nizami Gəncəvi Almanaxı, Sayı 4, s.s. 35.
• Ernst, Carl W. (2016), Sufism: An Introduction to the Mystical Tradition of Islam, Shambhala Boulder.
• Farzaliyev, Akif (2013), ʺNizâmî-i Gencevî’nin resmî bulunan XIII. yy.-a ait bir Hamse nüshasıʺ, International Azerbaijanian magazine İrs/Heritage/Наследие, Sayı: 3, N 63, s.s. 14-18. [Акиф Мамед-оглы Фарзалиев, Рукопись «Хамсы» Низами Гянджеви XIII века с уникальным портретом поэта, Наследие, 3/63, 2013, 14-18.] https://irs-az.com/new/pdf/201307/1373024390233947292.pdf
• Gelibolulu Mustafa Âlî (2018), Tühfetü’l-uşşak. (Haz. İ. Hakki Aksoyak), Ankara: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57634,gelibolulu-mustafa-ali-tuhfetu39l-ussakpdf.pdf?0
• Genceli Nizâmi (2022), İskendernâme. (Çev. Nimet Yıldırım), İstanbul: Dergâh yayınları.
• Gencevî, Nizâmî (2013), Leylâ ile Mecnun. (Çev. A. Naci Tokmak), İstanbul: Say Yayınları
• Ghomşeyî, Hüseyin Muhyiddin Elahî-i (2019), Şerh-i Mahzen-i Esrâr, video lectures, https://www.youtube.com/watch?v=9HyCiSMqCc0
• Hacı, Siracǝddin (2017), Hǝzrǝt Nizâmî Gǝncǝvinin ʺSirlǝr xǝzinǝsiʺ dastanındakı mǝqalǝlǝrin şǝrhi, X. kitab, Bakı: Nafta Press.
• Hakîm et-Tirmizî (2018), Hatmü’l Evliyâ. (Haz.: Salih Cift), İstanbul: İnsan yayınları.
• Hakîm Nizâmî (1313), Hüsrev ve Şîrîn, (Tashih: Vahîd-i Destgirdî), Tahran: Armağan.
• Hakîm Nizâmî (1313), Mahzenü’l-esrâr, (Tashih: Vahîd-i Destgirdî), Tahran: Armağan.
• Halıkî-yi Mutlak, Celal (1395), “Nizâmî-yi Gencevî”. Dânişnâme-yi Zebân ve Edebi Fârsî, Tahran, Sayı: 6: s.s. 512-518.
• İmâmî, Fatma (Güz 1394), ʺTahlil vakıa-yi sefername –i rûhî Nezami der Mahzenü’l-esrârʺ, Neşriye-i tefsir ve tahlil metin-i zeban ve edebiyatı Farsi (Dehkhoda), Sayı: 25, s.s. 125-162.
• Kanar, Mehmet (2007), ʺNizâmî-i Gencevîʺ, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 33, s.s. 183-185
• Kaplan, Mahmut, (Mayıs-Aralık 2020), ʺNizâmî’nin Mahzenü’l-esrâr’ına Osmanlı coğrafyasında Türkçe yazılan nazîre ve cevaplara dâirʺ. Köprü dergisi, Sayı: 146-147, s.s. 67-84.
• Kartal, Ahmet (Haziran 2021), ʺGenceli Nizâmî’nin mesnevilerinde Türk kavramıʺ, Kardeş Kalemler dergisi, Sayı: 174, s.s. 25-38
• Kazvînî, Molla Abdünnebî Fahrüzzamân, (1340), Tezkire-i Meyhâne, (Tsh. Ahmed Gülçîn-i Meânî), Tahran: Hacı Muhammed Hüseyin İkbal.
• Kılıç, Fatma (2023), ʺNevâyî’nin Hayretü’l-ebrâr adlı mesnevîsinde geçen olumlu insan tipleriʺ, Gazi Türkiyat, Sayı: 32, s.s. 182-190
• Konevî, Sadreddin (2009), Fususü’l-Hikem’in sırları. İstanbul: İz yay.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm (2014), Tasavvuf ilmine dâir Kuşeyrî Risâlesi, (Haz.: Süleyman Uludağ), İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Mammadova, Saadat (2025), ʺNizâmî Gencevî’nin Ahî unvanlı mürşitleri ve Ahîlikle İlişkisiʺ, Ahi Evran International Congress on Scientific Research-V, Dubai, UAE, pp. 696-705
• Mammadova, Saadat (2025), ʺNizâmî Gencevî’nin Sûfî kimliği ve Tasavvufî Görüşleriʺ, Doktora tezi, Üsküdar Üniversitesi Tasavvuf Araştırmaları Enstitüsü.
• Mǝmmǝdova, Mǝnzǝrǝ Hǝsǝn qızı, (2012), Nizâmî Gǝncǝvi dilinin leksik üslûbu. Bakı: Nafta Press.
• Mevlâna Abdurrahman Molla Câmî (2017). Nefehâtü’l-Üns min hazarâtü’l kuds, Evliyâ menkıbeleri, İstanbul: Medine yayınları.
• Muhammed Ali Terbiyet (1377), Dânişmendân-ı Âzerbaycân. Tahran: Nşr. Ğulâmrızâ Tabâtabâî-yi Mecd.
• Nasr, Seyyed Hosseyin (July-October, 1992), ʺThe World View and Philosophical Perspective of Hakîm Nizâmî Ganjawîʺ, The Muslim World, V. LXXXII/3-4, pp. 191-199
• Novrûzî, Yakub (1390), “Nezami şa’ir-i sufi meslek”, Edebiyat-ı Irfânî ve Usture Şenâhtî, Cilt: 7, Sayı: 25: s.s.124-142
• Pûrcevâdî, Nasrullah (2020), Can Esintisi, (Çev: Hicabi Kırlangıç). İstanbul: İnsan Sanat yayınları.
• Rǝsulzadǝ, Mǝhǝmmǝd Əmin (2019). Azǝrbaycan şairi Nizâmî. Bakı: Kitab Klubu
• Reysner, Marina L. (2023), XI-XV. yüzyıl Dînî-Tasavvufî Fars edebiyatı, Moskova: Sadra. Рейснер, М.Л., Ардашникова А.Н., Персидская литература IX–XVIII веков, ред. Е.О. Акимушкина, Москва: Садра, 2023.
• Rifâî, Kenʻan (2012), Şerhli Mesnevî-i Şerif, İstanbul: Kubbealtı yayınları.
• Sadaghi, Maryam, Hosseinali Ghobadi, Naser Nikubakht (June 2012), ʺThe Nezami's Humanistic Message to the People of the Worldʺ. Journal of Kavoshnameh in Persian Language and Literature, Vol: 13, N 25, Tahran, pp. 57-86.
• Safâ, Zebîhullah (1358), Târîh-i edebiyât der Îrân, Tahran: İntişârât-ı Firdevs, Cilt: 2
• Şamian, Hasan & Samaneh Jafarî, (2018), ʺ Nemadşinasi halvetha-i Nizami der Mahzenü’l-esrârʺ. Edebiyat-i Irfânî Danışka-i Alzahra, Cilt: 9, Sayı: 16, s.s. 56-80
• Sargut, Cemâlnur, (2012), Fusûsu’l -Hikem 3, Hz. Nuh fassı. İstanbul: Nefes yayınevi.
• Semerkandî, Devletşah, (2011), Tezkiratü’ş-şu’ara, Şair Tezkireleri, (Çev. Necati Lugal), İstanbul: Pinhan yayınları.
• Smith, Paul, (2020), A History of Sufi Poetry, Australia, New Humanity Books. Spark, Iona, ʺNizami Ganjaviʺ: https://blogs.bodleian.ox.ac.uk/oil/2024/06/28/nizami-ganjavi/
• Şǝmsizadǝ, Nizaməddin (2021), ʺŞeyx Nizami Gəncəvi: Variasiyalarʺ, Azǝrbaycan Yazıçılar Birliği Ədəbiyyat qəzeti, 27.10.2021. https://edebiyyatqazeti.az/news/edebi-tenqid/8029-seyx-nizami-gencevi-variasiyalar (E.T.: 05.08.2025).
• Talattof, Kamran (2022), Nezami Ganjavi and Classical Persian Literature: Demystifying the Mystic, Palgrave Macmillan.
• Türkben Aydın, Funda (2025), “Nizâmî-yi Gencevî’nin Edebî Mirasında Mi’rac Anlatısı: Mahzenü’l-esrâr örneği Üzerine bir İnceleme”, Edebiyat ve Beşer î Bilimler Dergisi, Sayı: 74, s.s. 1-19
• Ülvi, Almaz (2019), ʺŞeyx Nizami Gəncəvinin hikmətləri sehrindəʺ, 525-ci qǝzet, 18.04.2019: https://525.az/news/118643-seyx-nizami-gencevinin-hikmetleri-sehrinde
• Yeniterzi, Emine (2007), ʺAnadolu Türk Edebiyatında ahlâkî mesnevilerʺ, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 10, s.s. 433-468.
• Yıldırım, Nimet, ʺGenceli Nizamî’nin Mahzenü’l-Esrâr’ıʺ, Zorba TV/Dergi, 14 Haziran, 2024.
• Yılmaz, Kadriye (2015), ʺBir nazire örneği olarak Taşlıcalı Yahyâ’nın Gülşen-i envâr’ıʺ, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 21, s.s. 107-126
• Zencânî, Berat (1391), Mahzenü’l-esrar, Tahran: İntişârât-i Danışka-i Tahran.