Osmanlı Arşiv Belgelerinde Ebru Sanatı: Mâliye Nezâreti Masârifât Defterlerinden Örnekler

Year 2025, Volume: 3 Issue: 1, 1 - 16, 30.06.2025

Narin Alikılıç , Dündar Alikılıç

Abstract

Arşivcilik çeşitli bileşenleri olan disiplinler arası bir bilim dalıdır. Ülkemizde ve birçok yabancı ülkede üstlendiği rol, ait olduğu toplumun hafızasını canlı tutmadır. Dolayısıyla geçmiş hakkında en güvenilir bilgi, belgesel kanıtların erişilebilirliği ve toplumun bunlardan yararlanmasıyla sağlanır. Arşivlerin; milletlerin, idari, hukuki, ictimai, siyasi ve kültür hayatlarındaki yeri ve önemi asla inkâr edilemez. Bir devletin ve milletin siyasi ve ictimai tarihine ilişkin temel kaynaklar arşivlerde saklıdır. Arşiv ve güzel sanatlar arasındaki ilişki ise çok yönlü ve giderek önem kazanan bir alandır. Bu ilişki arşivsel dokümanların teferruatlı incelenmesiyle daha da etkin bir şekilde kullanılmaktadır. Bu vesile ile arşivlerden çıkan defter ve belgelerin incelenmesiyle bu kültürel mirasımızın zenginliği ortaya çıkacaktır. Bu araştırmada T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Mâliye Nezâreti Masârifât Defterleri cildinde yer alan yetmiş adet ebru örneği incelenmiştir. İnceleme altına alınan eserler adı, tarihi, fon kodu, bulunduğu yer, bugünkü durumu, boyutları, çeşidi, renk ve kompozisyon özellikleri bakımından incelenmiştir. Elde edilen veriler eser inceleme formlarına işlenerek katalog oluşturulmuştur. Üzerinde Osmanlı Türkçesi ile yazılmış etiket olan ebru örneklerinin okumaları yapılıp bilgi formuna kaydedilmiştir. İncelenen ebrularda herhangi bir usta ismi veya tarih ile karşılaşılmamıştır. Tarih boyunca ebrulu kâğıda imza atma geleneği olmadığından, ebruların hangi tarihten itibaren yapıldığı bilinmemektedir. Ebrulara ait bulgular istatistiksel olarak analiz edilip çizelgelerle yorumlanmıştır. Araştırma konusu olan masârifât defterlerindeki ebrular XIX. yüzyıla tarihlenmiştir.

Keywords

Arşiv , Ebru , Defter , Güzel sanatlar , Maliye

Ethical Statement

Çalışmanın etik kurul onayı gerektirmediği beyan edilmiştir.

Marbling Art in Ottoman Archive Documents: Examples from the Expenditure Books of the Ministry of Finance

Abstract

Archiving is an interdisciplinary field with various components. In both Turkey and many other countries, archives play a vital role in preserving the collective memory of society. The most reliable information about the past is obtained through the accessibility of documentary evidence and public engagement with archival resources. Archives are indispensable in understanding a nation’s administrative, legal, social, political, and cultural history. The relationship between archives and fine arts is a multifaceted and increasingly significant area. This connection becomes more effective through the detailed examination of archival documents. In this context, the richness of our cultural heritage emerges through the study of archival records and manuscripts. This research analyzes seventy marbling samples found in the volume of Masarifat Registers from the Ottoman Archive of the Directorate of State Archives of the Presidency of the Republic of Turkey. Each sample was examined based on its title, date, location, current condition, dimensions, type, colors, and compositional features. The data were compiled into catalog forms. Samples with Ottoman Turkish labels were transcribed and recorded. No artist name or date was found on the papers, as it was not a tradition to sign marbled works. Thus, the exact production date of each piece remains unknown. The findings were statistically analyzed and interpreted through charts. However, based on the archival context, these marbled papers are dated to the 19th century.

Keywords

Archive , Marbling , Notebook , Fine arts , Finance

References

• Alikılıç, D. (2003). İmparatorluk seramonisi. Tarih Düşünce Kitapları.
• Arıtan, A. S. (1999). Türk ebru sanatı ve bugünkü durumu. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (5), 441-469. https://hdl.handle.net/20.500.12395/47292
• Arıtan, A. S. (2002). Türk ebru sanatı. Türkler Ansiklopedisi, (12), 328-340.
• Arseven, C. E. (1973). Türk sanatı. Cem Yayınevi.
• Aslanapa, O. (1989). Türk sanatı. Remzi Kitabevi.
• Babaoğlu, T. A. (2017). Türk ebrûsu nakş-ı ber âb. Bilnet Matbaacılık.
• Barışta, H. Ö. (2015). Türk el sanatları (Cilt 2). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Barutçugil, H. (1999). Renklerin sonsuzluğu. Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı.
• Barutçugil, H. (2001). Suyun rüyası ebru yaşayan gelenek. Ebristan Yayınları.
• Bektaşoğlu, M. (2009). Anadolu'da Türk İslam sanatı. Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Birol, İ. A. (2020). Ebru ve geçmişte yaşananlar. Lale Kültür, Sanat ve Medeniyet Dergisi, 1(2), 130-139. https://dergipark.org.tr/tr/download/articlefile/1156912
• Birol, İ. A. (2010). Klasik devir Türk tezyînî sanatlarında desen tasarımı: Çizim tekniği ve çeşitleri. Kubbealtı Neşriyat.
• Birol, İ. A. (2009). Hat ve tezhip sanatı. In A. R. Özcan (Ed.), Türk tezhip sanatında desen (ss. 489-503). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Can, A. (2022). Türk ebru sanatında çiçekli ebrular ve günümüzdeki uygulamaları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Akdeniz Üniversitesi.
• Cezar, Y. (1986). Osmanlı maliyesinde bunalım ve değişim dönemi. Alan Yayıncılık.
• Coşkun, M. (2021). Kastamonu yazma eser kütüphanesinde korunan 16. yüzyıla ait el yazması eserlerin ebrularının incelenmesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kastamonu Üniversitesi.
• Çam, N. (1997). İslâmda sanat, sanatta İslâm. Akçağ Yayınları.
• Dağlı, Ş. Z. (2016). İslam ve ebru sanatında soyutlama düşüncesi kapsamındaki çalışmaların modern resim sanatıyla plastik bağlamda ilintisi. Uluslararası Beşerî Bilimler ve Eğitim Dergisi, 2(1), 74-99. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/357556
• Dere, Ö. F. (2011). Devlet-i Aliyye’den günümüze ebru sanatı. İnkılâb Basım Yayım.
• Derman, F. Ç. (2009). Hat ve tezhip sanatı. In A. R. Özcan (Ed.), Osmanlıda klasik dönem, Kanunî Sultan Süleyman (1520-1566), Türk tezhip sanatının muhteşem çağı: 16. yüzyıl (ss. 343-359). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Derman, M. U. (1977). Türk sanatında ebru. Akbank Yayınları.
• Genç, Y. İ., Küçük, M., Gündoğdu, R., Satar, S., Karaca, İ., Yıldırım, H. O., & Yılmaz, N. (Haz.) (2010). Başbakanlık Osmanlı Arşivi rehberi. Başbakanlık Basımevi.
• Gülgen, H. (2016). Ana hatlarıyla Türk İslam sanatları tarihi. Emin Yayınları.
• Gündüz, K. (2023). 18. yüzyıl Osmanlı yazma eserlerinde ebru (Yayımlanmamış doktora tezi). Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Halaçoğlu, Y. (1991). XIV. - XVII. yüzyıllarda Osmanlılarda devlet teşkilatı ve sosyal yapı. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kütükoğlu, M. S. (1994). Defterdar. Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 9, ss. 94-96). Türk Diyanet Vakfı
• Mandıracı, S. (1994). Ebru sanatının günümüzdeki konumu nedir? Geleceği nasıl daha iyi olabilir? Kamu ve özel kuruluşlarda orta öğretimde, üniversitelerde el sanatlarına yaklaşım ve sorunları sempozyumu bildirileri (ss. 295-299). Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Nakiboğlu, A. (2012). 19. yüzyılda Osmanlı maliyesinde değişim, bürokratik düzenlemeler ve maliye nezaretinin kurulması. Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi, 5(2), 74-94. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/185033 Ovalıoğlu, İ. (2007). Arşivin rengi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Özak, F. N. (2009). Önsöz. In Yıldırır, M., Kadıoğlu, S., Dalkıran, A., Mercan, F. (Haz.) Osmanlıdan günümüze tapu arşiv (p 3). Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı.
• Özen, M. E. (1998). Türk cilt sanatı. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Özçimi, M. S. (2012). Gelenekli ebru sanatımız. Bursa’da Zaman Dergisi, (3), 98-104. bursadazaman_3.pdf
• Özçimi, M. S. (2010). Geleneksel Türk kitap sanatları bugünün ustaları. In M. T. Doğan (Ed.), Gelenekli ebru sanatımız (pp. 17-31). Kültür Sanat Basımevi.
• Özkeçeci, İ. (2006). Doğu ışığı VII.-XIII. yüzyıllarda İslâm sanatı. Graphis Matbaa.
• Özkeçeci, İ., & Özkeçeci, Ş. B. (2010). Sanatın birleştirici gücü. El Sanatları Dergisi (İsmek), (9), 80-86. Rukancı, F., Anameriç, H., & Başar, A. (2023). Arşiv terimleri. Devlet Arşivleri Başkanlığı.
• Serin, Y. (2008). Geleneksel Türk ebru sanatında kronolojik gelişim süreci ile ilgili bir değerlendirme. Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, (26), 97-105.
• Sönmez, Z. (2023). İbrahim Hakkı Konyalı Kütüphanesi’ndeki ebrulu ciltler (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.
• Şemseddin Sami. (2011). Kâmûs-ı Türkî. İdeal Kültür Yayıncılık.
• Tanarslan, T. (1994). Bilimsel açıdan ebru. Bilim Teknik Dergisi, (316), 58. https://e-dergi.tubitak.gov.tr/edergi/yazi.pdf;jsessionid=oDfzIHAE3HvAEQBZMGgWk67?dergiKodu=4&cilt=27&sayi=316&sayfa=54&yaziid=7373
• Taşatan, U. (2020). Hezârfen Necmeddin Okyay. Lale Kültür, Sanat ve Medeniyet Dergisi, (2), 25-37. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1147202
• Toktaş, P., & Akbaş, A. S. (2021). Ebru sanatkârlığı. Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi (Cilt 1, ss. 351-359). T.C. Ticaret Bakanlığı.
• Türk Tarih Kurumu. (2024, 1 Aralık). Tarih çevirme kılavuzu. https://ttk.gov.tr/tarih-cevirme-kilavuzu/ Uyar, Y. (1992). Günümüzde ebru ve ustaları. Türkiyemiz Dergisi, (68), 26-41.
• Üçer, M., & Üçer, K. (2020). Somut olmayan kültürel miras ögesi olarak tezhib sanatı. Lale Kültür, Sanat ve Medeniyet Dergisi, (1), 22-31. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1031385
• Yazan, I. (1986). Ebru sanatı. Antika Dergisi, (14), 40-50.