AYDINLANMA VE MODERNLEŞME ÜZERİNE ELEŞTİREL BİR DEĞERLENDİRME

Year 2025, Volume: 3 Issue: 1, 54 - 66, 30.06.2025

Sabahattin Recepoğlu

Abstract

Toplumların tarihsel gelişim sürecinde temel bir kavram olarak göze çarpan Aydınlanma kavramı, dünyanın gizli kalmış yanlarını ortaya çıkarmayı amaçlayan düşünce ve davranış dünyasını etkileyen sistemi ile yaşam yön vermiştir. Örnek olarak aydınlanmanın ilk dönemlerinde doğa olayları karşısında açıklama yapan mitler kendi dönemine göre aydınlanma düşüncesini ifade ederken, yaşanan tarihsel olaylar ve dinlerin insanoğlunun hayatına girmesi farklı bir kırılma noktasını meydana getirdi. Artık geçmişte açıklanan aynı olay ya da olgular kutsal kitaplar aracılığı ile tanrı ya da tanrılara atıf yapamaması diyalektik aklın bir sonucu olarak aydınlanmada karşılık buldu. Yaşanılan bu durum mitsel açıklamaları “geri” ve “akıl dışı” olarak nitelendirilirken (böyle algılanırken), dinsel açıklamalar “toplumsal koşullara en uygun!” duruma gelmiştir.
On dördüncü yüzyıl başlangıç olarak kabul edildiği sürecin birinci dönemi on sekizinci yüzyıla kadar uzandığını söylenebilir. Modern yaşam tarzının oluşmaya başladığı bu süreç birçok gelişmeye ev sahipliği yapmıştır. Kentleşmenin başlamasıyla beraber ekonomik canlanma ile birlikte seri ve toplu üretim alanındaki teknolojiler dönemin kırılma eşiğini oluşturmuştur. Batı toplumundaki kırsal ve geleneksel yapıların değişmesini hızlandıran kentleşme, aynı zamanda eksi yapıların çözülmesini ve yeni modern yapıların oluşmasına neden olmuştur. Bu sürecin toplumsal yapıdaki yaşam tarzına yansımaları modern yaşam tarzının şekillenmesinde rol oynayan bazı faktörler olarak değerlendirilebilir.
Modernizm, ilke olarak belirlediği akılcılaştırma yaklaşımını üretim, yönetim, devlet ve hukuk alanındaki yapıları dönüştürmekte bulur. Modernizm kendisinden önceki geleneksel yapıda karar verici konumunda olan hükümdarların keyfiliğini ve otoritesini kabul etmez. Üretim düzenini belirleyen yerel yapıları ve mesleki yapılaşmalarda söz hakkı alan örf ve adetleri dışlar çünkü bu sistem akılcılaştırma temelli olan modernizmin yaklaşımıyla uyuşmaz. Modernist düşünce, insan üstü inançlara, akıl ile bağdaşmayan eski yapıların varlığına ve hükmetme biçimlerini ret eder. Ulusun aklın keşfettiği ve o aklından bağlı olduğu bir yönetim sisteminin gerekliliği üzerinden bir dünya tasavvuru ortaya koyar. Toplumsal sistemin işleyişinde akıl ve doğa arasında keşfedilen yasaların hâkimiyetini ön plana çıkarır. Doğal yasalara uygun olarak işleyen bir toplumsal yapı doğru olan bir yapı olarak değerlendirilir.

Keywords

Modernite , Modernizm , Modernleşme , Toplum

A CRITICAL EVALUATION OF ENLIGHTMENT AND MODERNIZATION

Abstract

The concept of Enlightenment, which stands out as a fundamental concept in the historical development process of societies, has given direction to life with its system affecting the world of thought and behavior, aiming to reveal the hidden aspects of the world. For example, in the early periods of the Enlightenment, myths that explained natural events expressed the idea of enlightenment according to their time, while the historical events experienced and the entry of religions into the lives of human beings created a different breaking point. The fact that the same events or facts explained in the past could no longer be attributed to god or gods through holy books found a response in the Enlightenment as a result of dialectical reason. While this situation experienced was described (perceived as such) as “backward” and “irrational”, religious explanations became “the most suitable for social conditions!” It can be said that the first period of the process, which is accepted as the beginning of the fourteenth century, extends to the eighteenth century. This process, in which the modern lifestyle began to be formed, hosted many developments. With the beginning of urbanization, economic revival, and technologies in the field of mass and mass production constituted the breaking point of the period. Urbanization, which accelerated the change of rural and traditional structures in Western society, also caused the dissolution of old structures and the formation of new modern structures. The reflections of this process on the lifestyle in the social structure can be evaluated as some factors that play a role in the formation of the modern lifestyle.
Modernism finds the rationalization approach, which it determined as a principle, in transforming the structures in the fields of production, management, state and law. Modernism does not accept the arbitrariness and authority of the rulers who were in the decision-making position in the traditional structure before it. It excludes the local structures that determine the production order and the customs and traditions that have a say in professional structures because this system is incompatible with the approach of modernism, which is based on rationalization. Modernist thought rejects superhuman beliefs, the existence of old structures that are incompatible with reason and the forms of ruling. It presents a world vision based on the necessity of a management system that the nation discovers and is dependent on reason. It emphasizes the dominance of the laws discovered between reason and nature in the functioning of the social system. A social structure that operates in accordance with natural laws is evaluated as a correct structure.

Keywords

Modernity , Modernism , Modernization , Society

References

• Aslan, G. (2011). Orta çağdan günümüze modernite: Doğuşu ve doğası. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (7), 10–26. https://doi.org/10.14520/adyusbd.101
• Aslan, S., & Abdullah, Y. (2012). Postmodernizmin eleştirisi. http://www.canaktan.org/felsefe-sosyo/post-modern/elestirisi.htm
• Bauman, Z. (2001). Bireyselleşmiş toplum (Y. Alagon, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Bauman, Z. (2003). Modernlik ve müphemlik. Ayrıntı Yayınları.
• Bayram Topçu, T. (2024). “Batı dünyasında modernitenin dinamikleri””. Bozok İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 1(1), 16–33.
• Berman, M. (2013). Katı olan her şey buharlaşıyor: Modernite deneyimi (Ü. Altuğ & B. Peker, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bozkurt, V. (Ed.). (2014). Çağdaş Toplumsal Süreçler [Ders kitabı]. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları.
• Buhr, M., Schroder, W., & Barck, K. (2006). Aydınlanma felsefesi (V. Atayman, Çev.). Yenihayat Kütüphanesi.
• Capleston, F. (1986). Aydınlanma (A. Yardımlı, Çev.). İdea Yayınları.
• Çetin, A., & Yücedağ, İ. (2010). Modern-geleneksel ayrımının bilgi-iktidar ilişkisi bağlamında değerlendirişi. Mukaddime, 1(1), 85–100. https://doi.org/10.19059/mukaddime.48008
• Çiğdem, A. (2012). Bir imkân olarak modernite: Weber ve Habermas (4. baskı). İletişim Yayınları. Demirhan, A. (2004). Modernlik. İnsan Yayınları.
• Demiroğlu, E. T. (2014). “Yeni toplumsal hareketler: Bir literatür taraması”. Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, 2(1), 133–144.
• Eisenstadt, S. N. (2007). Modernleşme: Başkaldırı ve değişim (U. Coşkun, Çev.). Doğu Batı Yayınları.
• Erol, M. (2004). Modernite ve postmodernite sürecinde entelektüel [Yüksek lisans tezi, ProQuest Dissertations & Theses Global]. https://www.proquest.com/dissertations-theses/modernite-ve-postmodernite-sürecinde-entellektüel/docview/2572537718/se-2
• Giddens, A. (2004). Modernliğin sonuçları (E. Kuşdil, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Giddens, A. (2010). Modernite ve bireysel kimlik: Geç modern çağda benlik ve toplum (Çev. yok). Say Yayınları.
• Görgün, B. A., & Suğur, S. (2012). Çağdaş sosyoloji kuramları. Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Hegel, G. W. F. (1986). Tinin Görüngübilimi (A. Yardımlı, Çev.). İdea Yayınları.
• Kant, I. (1984). Aydınlanma nedir? sorusuna yanıt. Seçilmiş yazılar (N. Bozkurt, Çev.). Remzi Kitabevi.
• Karaaslan, E. (2021). “Geleneğin modern müdafaası: Bir modernlik söylemi eleştirisi”. Sosyal Bilimler Dergisi. https://doi.org/10.11616/asbi.960464
• Karaduman, S. (2010). “Modernizmden postmodernizme kimliğin yapısal dönüşümü”, Journal of Yasar University, 17(5), 2886–2899. Kızılçelik, S. (2000). Frankfurt Okulu. Anı Yayıncılık.
• Özkan, Y. D. D. D. (2014). “Modern Sanatta Öznelerarasılık, Refleksivite ve Tamamlanabilirlik”. Marmara Sosyal Araştırmalar Dergisi, (3), 1–29.
• Touraine, A. (1995). Modernliğin eleştirisi (H. Tufan, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Touraine, A. (2000). Eşitliklerimiz ve farklılıklarımızla birlikte yaşayabilecek miyiz? (O. Kunal, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Usta, A. (2018). “Aydınlanma düşüncesine kısa bir bakış”. Kastamonu İletişim Araştırmaları Dergisi. (1), 74-90.
• Yeşilbağ, Y. (2006). “Frankfurt Okulu ve Aydınlanmanın Diyalektiği”. Yaşadıkça Eğitim Dergisi, (90). https://yukselyesilbag.blogspot.com/2008/07/frankfurt-okulu-ve-aydinlanmanin.html