BUHARA EDEBÎ MUHİTİNDE TURDI FERÂGÎ VE ŞİİRLERİ

Year 2022, Issue: 30, 155 - 190, 30.06.2022

Hanife Gezer

Abstract

Çağatay Edebiyatı’nın 17-19. yüzyıllar arasındaki dönemi Gerileme ve Çökme dönemi, Klasik Sonrası dönem ya da diğer bir adlandırmayla Özbek Hanlıkları dönemidir. Şibanîlerden sonra siyasi birlik bozulmuş ve Türkistan’da üç hanlık kurulmuştur. Bu dönemde sanat ve edebiyat hanlık saraylarında geliştiği için üç edebî muhit oluşmuştur: Buhara, Hive (Harezm) ve Hokand (Fergana) edebî muhiti. Hem hanlıklar arasındaki çekişmelerin hem de hanlıkların kendi içinde taht mücadelelerinin olduğu bu karışık dönemde Türk birliğini sağlamaya çalışan hanlar çıksa da bunu başaran olmamıştır.
Buhara edebî muhitinde, Hokand ve Hive edebî muhitlerine kıyasla sayı olarak fazla sanatçı, şair yetişmemiş ve edebî sahada dikkat çekici eserler verilmemiştir. Buhara hanlarından Abdülaziz Han ve kardeşi Subhan Kulu Han döneminde yaşayan Turdı, Buhara edebî muhitinin dikkat çeken isimlerindendir. Bu dönemde Hokand ve Hive muhitlerinde aşk, şarap ve zamandan şikâyet gibi konularda pek çok eserler verilirken, Buhara muhitinde Turdı ile güncel ve sosyal sorunların aktarıldığı hiciv yazma geleneğinin başladığını görülür. Turdı, şiirlerinde millî birliğe vurgu yapar ve şiirde ilk defa “Özbekistan” kelimesini kullanır. Özbekistan’da Ebû Reyhan El-Birûnî Şarkşinaslık Enstitüsü Yazma Eserler Kütüphanesi’nde, içerisinde Turdı şiirleri bulunan iki adet el yazması bulunmaktadır. Bu çalışmada Turdı ve hayatı ile ilgili kısa bilgi verildikten sonra Ebû Reyhan El-Birûnî Şarkşinaslık Enstitüsü Yazma Eserler Kütüphanesi’nde 1962/ I numarada kayıtlı Turdı şiirleri, çeviri yazı ile aktarılacaktır. Divan-ı Turdı adıyla kütüphaneye kayıtlı olan bu nüsha, hacim olarak küçük olmasına rağmen Turdı’nın fikirlerini aktarması ve dönemle ilgili sosyal, siyasi bilgiler vermesi açısından kıymetlidir.

Keywords

hanlıklar dönemi Çağatay edebiyatı, Turdı, divan, Buhara edebî muhiti

Turdı Ferâgî and His Poems in the Literary Environment of Bukhara

Abstract

The period between the 17-19. centuries of Chagatay literature is the period of Decline and Collapse, Post-classical period in other words the period of the Uzbek Khanates. In this period, as art and literature developed in the khanate palaces, three literary environments were formed: the literary environment of Bukhara, Khiva (Khorezm) and Hokand (Fergana). In the literary environment of Bukhara, more artists and poets did not grow in number compared to the literary environment of Kokand and Khiva, and remarkable works were not produced in the literary environment.
Turdı, who lived during the reign of Abdülaziz Han and his brother Subhan Kulu Han, is one of the prominent names of Bukhara literary environment. In this period, while many works were produced on subjects such as love, wine and complaints about time in the literary environment of Kokand and Khiva, we see that the tradition of writing satire, in which contemporary and social problems are conveyed, started in the Bukhara literary environment with Turdı. Although Turdı's divan which is the subject of our study is small in volume, it is valuable in that it conveys the ideas of Turdı who defends national unity, expresses this without hesitation and uses the word Uzbekistan for the first time in poetry and gives social and political information about the period. In this study, after giving brief information about Turdı and his life, we will be given the transcript of Turdı's Divan, which is currently registered in the Library of Manuscripts of Abu Reyhan El-Birûnî Orientalism Institute in Uzbekistan.

Keywords

khanate period in Chagatai literature, Turdı, divan, Bukhara literary environment

References

• ABDULLAYEV, V., ABDUGAFUROV, A., ZAHİDOV, V. vd. (1978), Özbek Edebiyatı Tarihi, 3. Cilt, Taşkent: Özbekistan SSR “FAN” Neşriyatı.
• ECKMANN, Janos (2003), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Ankara: TDK Yayınları.
• GOLDEN, Peter B. (2020), Türk Halkları Tarihine Giriş, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• HATUNOĞLU, Nurettin (2016), Türkistan’da Son Türk Devleti Buhâra Emîrliği ve Âlim Han, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• HAYITMETOV, A. H. (1971), Turdı, Şiirler, Taşkent: Gafur Gulam Namıdagı Edebiyat ve Sanat Neşriyatı.
• KAHHAR, Tahir vd. (25.03.2022), Turdı, Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Özbek Yazılı Edebiyatı, 14, 15 ve 16. Ciltler, Kültür ve Turizm Bakanlığı, E-Kitap, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/12061,turdipdf.pdf?0
• JUMAHO’CA, N. ve ADIZOVA, I. (2020), O’zbek Adabiyotı Tarihi (XVI-XIX. Asr), Taşkent: Innovatsiya-Ziyo.
• OMOROV, Timurlan (2012), Türkistan’daki Özbek Hanlığı’nın Kısaca Tarihi ve Özbek Boyları, TUBAV Bilim Dergisi, Cilt 5, Sayı 2, s.7-18.
• ÖZKAN, Murat (2021), Buhara Hanlığı (1500-1920), İstanbul: Selenge Yayınları.
• RASONYİ, Laszlo (1996), Tarihte Türklük, Ankara: TKAE Yayınları.
• TEKİN, Feridun (2016), Çağatay Edebiyatının İki Büyük Siması Mûnis ve Âgehî, Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları.
• ÜŞENMEZ, Emek (2013), Yeni Özbek Edebiyatı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• YAKUBOV, H. (1951), Biblioteka Klassikov Uzbekskoy Literaturi, Turdı, Taşkent: İzdatelstvo Akademii Nauk UzSSR.