BEḪTSİZ SE’İDİYE ROMANI ÇERÇEVESİNDE SEİDİYE HANLIĞI’NA KISA BİR BAKIŞ

Year 2022, Issue: 31, 213 - 233, 30.12.2022

Ebru Karaman

Abstract

Seid Han tarafından 1514 yılında başkenti Yarkent olmak üzere Seidiye Hanlığı kurulmuş ve bu hanlık yüz altmış dört yıl hüküm sürmüştür. Kurucusu olan Sultan Seid Han’ın adından dolayı Seidiye Hanlığı, başkentin Yarkent olması nedeniyle Yarkent Hanlığı şeklinde de adlandırılan bu hanlıkta sanatsal ve ilmî gelişmeler yaşanmıştır. Nakşibendi tarikatının temsilcisi olan Mahdum Azam’ın oğulları, tarikat lideri olmalarına rağmen şahsi çıkarları için devlet yönetimine karışmış hatta Çungarlarla iş birliği yaparak Seidiye Hanlığı’nın yıkılmasına neden olmuşlardır. Bu çalışmada; Ehet Turdi’nin yazmış olduğu Beḫtsiz Se’idiye adlı tarihî roman çerçevesinde Seidiye Hanlığı incelenecektir. Seidiye Hanlığı’nın kuruluşundan başlamak üzere Apak Hoca’nın tahtın sahibi olabilmek için her yolu denemesi, gerek Budistlerin dinî lideri olan Dalay Lama’dan gerek Çungarların lideri Galdan’dan hiç çekinmeden yardım istemesi, kendi vatanı olan Seidiye Hanlığı’nı sırf hükümdar olabilme tutkusu yüzünden düşmanın işgaline açık hâle getirmesi ve nüfuzunu yalnızca kişisel hırsları için kullanması ele alınacaktır. Başka kaynaklara da başvurulan bu çalışmada; dönemin siyasi, sanatsal, musiki durumu da açıklanacaktır.

Keywords

Seidiye Hanlığı, Apak Hoca, Nakşibendi, Ehet Turdi, Yeni Uygur Türkçesi

A BRIEF LOOK AT THE SEIDIYE KHANATE WITHIN NOVEL SE’IDIYE THE UNFORTUNATE

Abstract

Seidiye Khanate was established by Seid Khan in 1514, with Yarkent as its capital, and this khanate ruled for one hundred and sixty-four years. Artistic and scientific developments took place in this khanate, which is also called Seidiye Khanate due to the name of its founder, Sultan Seid Khan, and Yarkent Khanate due to the capital being Yarkent. Sons of Mahdum Azam, who was the representative of the Naqshbandi sect, interfered in the affairs of the sect leaders in the state for their personal interests, even collaborating with the Dzungars, they caused the collapse of the Seidiye Khanate. In this study, Seidiye Khanate will be examined within the framework of the historical novel Se'idiye the Unfortunate written by Ehet Turdi. Starting from the establishment of Seidiye Khanate, Apak Hodja’s trying everything to acquire the throne, requesting help without any hesitation from Dalai Lama, the religious leader of Buddhists and Galdan, the leader of Dzungars, making his own motherland Seidiye Khanate open for enemy occupation only for the request of being the ruler and using his fame only for his personal passion will be handled. In this study, which also references other sources, the political, artistic, and musical situation of the period will also be explained.

Keywords

Seidiye Khanate, Apak Hodja, Naqshbandi, Ehet Turdi, New Uyghur Turkish

References

• ABDULVAHİT KAŞGARLI, R. (2017). Çağdaş Uygur Edebiyatı Tarihi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• ALPARGU, M. (2011). Türkistan Hanlıkları. Orta Asya Türk Tarihi içinde (s. 148-164). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• ALPTEKİN, E. (1978). Uygur Türkleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• ALTUNTAŞ, İ. H. (2021). Hâceler Devri (Hocalar / Hacegân Devri). (https://ismailhakkialtuntas.blogspot.com (23.03.2022)
• AOSİMAN, M. (2016). Tezkire-i Hazret-i Hoca Muhammed Şerîf Büzürgvâr (Çeviri Yazı, Türkiye Türkçesine Aktarma, Dizin, Sözlük ve Dil İncelemesi), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 451924)
• ATA, A. (2011). Uygurca. Uygur Türkçesi içinde (s. 18-31). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• ÂTIF, M. (1998). Kaşgar Tarihi, Kaşgar Tarihi Bâis-i Hayret Ahvâl-i Garibesi. (Haz.: İsmail Aka, Vehbi Günay, Cahit Telci). Kırıkkale: Eysi Yayınları. (1883)
• AYUP, T. (2014). “Çin’deki Türk Lehçeleri Araştırmalarının Son Yirmi Yıllık Gelişimi Üzerine”. (Akt. Ercan Petek, Esra Çorbacı, Harun Bozkurt, Aylin Çakır, Guzal Narkulova, Merlen Adilov, Zhazira Tashmatova, Salih Köse, Erkan Yılmaz, Avazkhon Umarov). Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. 4, s. 1-10.
• BARTOLD, V. V. (1975). Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler. (Yay. Haz. Kâzım Yaşar Kopraman ve Afşar İsmail Aka). Ankara: Kültür Bakanlığı-Kültür Yayınları.
• BAYTUR, E. (1992). Kırgız Tarıhının Leksiyaları. Kırgızistan: Uçkun Yayınları.
• BEKİN, A. R. (1971). “Yakub Beğ’in Doğu Türkistan’ı Egemenliği Altına Alması”. Doğu Dilleri. 2/2, s. 99-119.
• BEKİN, A. R. (1981). “Yakub Beğ’den Önce Doğu Türkistan’daki Ayaklanmalar”. Doğu Dilleri. 2/4, s. 17-37.
• BUĞRA, M. E. (1952). Doğu Türkistan- Tarihî, Coğrafî ve Şimdiki Durumu. İstanbul: Güven Yayınları.
• BENZİNG, J. (2001). Özbek ve Yeni Uygur Edebiyatı. (Çev. Mehmet Akalın). Mehmet Akalın Dil Yazıları içinde (s. 449-482). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (1964)
• CAFEROĞLU, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• CİNŞİN, L. (2001). Şincaŋda Ötken İslam Ḫanliḳliriniŋ Ḳisḳiçe Tariḫi. (Çev. Ablet Nurdun, İmincan Seydi, Muhemmetcan Mömin, Abduşükür Mehsut). Ürümçi: Şincaŋ Ḫelk Neşriyati.
• ÇELİK, M. B. (2012). “Seidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları”. History Studies. 4, s. 65-89.
• ÇELİK, M. B. (2013). Yarkend Hanlığı’nın Siyasi Tarihi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• ÇOGLAN, Y. S. (2003). Callat Ḫėnim (I-II). Ürümçi: Şincaŋ Ḫelḳ Neşriyati.
• Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur’an-ı Kerim. (https://kuran.diyanet.gov.tr (23 Mart 2022)
• DOĞAN, İ., USTA, Z. (2014). Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı. Ankara: Altınpost Yayınları.
• EMET, E. (2015). Doğu Türkistan Uygur Ağızları. (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (2008)
• ERCİLASUN, K. (2003). Ch’ing Hanedanı Zamanında Kâşgar (19. Yüzyıl Başına Kadar), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no:126395).
• GÖKKUT, G. (2011). Musa Sayrami’nin Tarih-i Eminiye Adlı Eseri ve Tarihî Kaynak Olarak Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 279817)
• GÖMEÇ, S. Y. (2015). Uygur Türkleri Tarihi. (5. Baskı). Ankara: Berikan Yayınevi.
• HACI, N. H. (1993). Yeken-Se’idiye Hanliḳiniŋ Ḳisḳiçe Tariḫi. Ürümçi: Şincaŋ Ḫelḳ Neşriyati.
• HĖYİT, M. (1992). Şincaŋniŋ Yerlik Tariḫi. Ürümçi: Şincaŋ Daşösi Neşriyati.
• İSAKOV, A. (2007). Doğu Türkistan Tarihinde Kırgızların Tesirleri (1700-1878), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 210120).
• KAFESOĞLU, İ. (2001). IX. Yüzyıldan Sonra Orta Asya’da Kurulmuş Türk Devletleri. Türk Dünyası El Kitabı Birinci Cilt (3. Baskı) içinde (s. 605-611). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. (1976)
• KANDEMİR, Y. M. (1992). Beyhakî. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde 6. cilt, s. 58-61.
• KARAMAN, E. (2022). Beḫtsiz Se’idiye (Söz Varlığı, Metin, Gramatikal Dizin), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi.
• KASAPOĞLU ÇENGEL, H. (2019). Çağdaş Uygur Edebiyatı. Çağdaş Türk Edebiyatları II içinde (s. 140-170). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• KAŞGARLI, R. (2014). Çağdaş Uygur Edebiyatı ve Onun Geleceği. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. 3, s. 129-145.
• KAŞGARLI, S. M. (1992). Modern Uygur Türkçesi Grameri. İstanbul: Orkun Yayınevi.
• KAŞGARLI, S. M. (2004). Uygur Türkleri Kültürü ve Türk Dünyası. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• KOÇİN, A. (2009). “Divan Şiirinde Hz. İsa”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 19, s. 69-104.
• KUMRU, C. (2016). Muhammed Sâdık Kaşgârî’nin Tezkire-i Hâcegân Adlı Eserinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 446308)
• KUMRU, C. (2017). “Tezkire-i Hâcegân’a Göre Doğu Türkistan’da Hocalar Dönem”. Ulakbilge. 5/14, s. 1247-1267.
• KURBAN, İ. (1989). “Yeni Uygur Türkçesi Grameri”. Türk Kültürü Araştırmaları XXVI-2, s. 243-266.
• KURBAN, İ. (1995). Doğu Türkistan İçin Savaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mirza Muhemmed Heyder Köregani (2007). Tarih-i Reşidî (I-II). (Çev. Muhemmetturdi Mirza Ehmet). Ürümçi: Şincaŋ Ḫelḳ Neşriyati.
• Molla İsmetulla binni Molla Nėmetulla Mocizi (1982). Tevariḫi Musiḳiyun. (Yay. Haz. Enver Baytur, Hemit Tomur). Pekin: Milletler Neşriyati. (1854-1855)
• Molla Musa Sayrami (1988). Tariḫiy Hemidi. (Yay. Haz. Enver Baytur). Pekin: Milletler Neşriyati.
• Molla Musa Sayrami (2000). Tariḫiy Eminiye. (Yay. Haz. Muhemmed Zunun). Ürümçi: Şincaŋ Ḫelḳ Neşriyati.
• Muhemmed Sadik Keşkeri (1988). Tezkire-i Ezizan. (Yay. Haz. Nicat Muhlis, Şemsidin Emet). Keşker: Keşker Uygur Neşriyati.
• NECİP, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çev. İklil Kurban). (3. baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• NİYAZ, İ. (1989). Tariḫtin Ḳisḳiçe Bayanlar. Keşker: Keşker Uygur Neşriyati.
• OSMAN, G. (1987). Uyġur Klassik Edebiyati Tariḫidin Tėzis. Ürümçi: Şincaŋ Daşö Neşriyati.
• ÖGER, A. (2020). Uygurların Dinî, Siyasi ve Kültür Tarihinde Derin İz Bırakan Seyyid Âfâk Hoca ve Tezkiresi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• ÖZKAN, İ. (2003). “XIX. ve XX. Yüzyıl Uygur Tarihleri ve Ahmet Yesevî'nin Doğum Yeri Meselesi”. Bilig. 26, s. 1-10.
• ÖZTÜRK, R. (2010). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖZTÜRK, S. (2007). Ehet Turdi “Ay Yamġuri” Metin-İnceleme-Dizin, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi.
• POLAT, A. (2002). Musa Sayrami, Tarih-i Hamidi, inceleme-metin-dizin, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 122278).
• SCHWARZ, H. (Ed.). (1992). An Uyghur-English Dictionary. Washington: Western Washington University.
• SHAW, R. B. (2014). Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü. (Çev. Fikret Yıldırım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (1880)
• Şah Mehmut Coras (1989). Se’idiye Ḫandanliḳi Tariḫiġa Da’ir Matiriyallar. (Çev. Hebibulla Ėli). Keşker: Keşker Uygur Neşriyatı.
• TAMİR, N. (2019). Muhammed Sâdık Kâşgarî’nin Târîh-i Reşîdî Tercümesi Defter-i Evvel (İnceleme-metin-dizin), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 591638)
• TANRIDAĞLI, G. (1996). Çağdaş Uygur Romanı (20. Yüzyıl), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 358054).
• TASHBAYEVA, S. (2016). Uygur Edebiyatından Bir Tezkire Örneği Tezkire-i Azizan (Transkripsiyon, Çeviri, Dizin), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 440931)
• TAŞTEKİN, S. (2019). “Moğolların Unutulan Tarihine Mirza Haydar Duğlat’tan Bir Katkı: Tarih-i Reşidî”. Türk Tarihi Araştırmaları. 4, s. 296-322.
• TEKİN, T. (1992). “Orta Asya Türk Dilleri”. Dil Dergisi. 5, s. 48-54.
• TEKİNOĞLU, H. (2017). Uygurlar. İstanbul: Kamer Yayınları.
• TOGAN, Z. V. (1981). Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi (Cilt I Batı ve Kuzey Türkistan). (2. Baskı). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• TURAN, Ş. (1998). Uygur Türkleri Edebiyatı. Türk Dünyası El Kitabı Dördüncü Cilt (3. Baskı) içinde (s. 213-228). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. (1976)
• TURDİ, E. (2002). Bextsiz Se’idiye (tarihî roman). Ürümçi: Şincaŋ Ḫelḳ Neşriyati.
• TÜRKEŞ GÜNAY, U. (2012). Türklerin Tarihi- Geçmişten Geleceğe- (4. baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• ULUDAĞ, S. (2013). Velî. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde 43. Cilt, s. 25-28.
• UYGUR, F. (2016). Mançuların İlk Doğu Türkistan İstilası. Tarih Dergisi. Sayı 63 (2016 / 1), s. 27-40
• UZUN, İ. M. (2000). Îsâ. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde. 22, s. 473-475.
• WUSİMAN, P. (2018). A. N. Kuropatkin ve Onun Kaşgarya Adlı Eseri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanından elde edildi. (Tez no: 262439)
• YAKUB, A., GEYURANİ, G., ABDURAHMAN, H., KADİR, İ., NUR P., EMET, A., ABDUKADİR, E., TAHİR, A., RĖHİMCAN, A. (1990-1998). Uyġur Tiliniŋ İzahliḳ Luġiti (Cilt I-VI). Pekin: Milletler Neşriyati.
• YAZICI ERSOY, H. (2007). Yeni Uygur Türkçesi. (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Türk Lehçeleri Grameri içinde. s. 357-427. Ankara: Akçağ Yayınları.
• YILDIRIM, K. (2012). Doğu Türkistan ve İlk Sâkinleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 12 (1), s. 419-440.
• YÜSÜP, Ė., PALTA, T. (1990). Uyġurlarniŋ Ḳisḳiçe Tariḫi. Ürümçi: Şincaŋ Ḫelk Neşriyati.
• ZİŞYAV, L. (1987). Uyġur Tariḫi (Birinçi Ḳisim-2). (Çev. Ablet Nurdun, Ehmet Ruzi, Ehmetcan Mömin). Pekin: Milletler Neşriyatı.