Ağrı Dağı Volkanik Kütlesi’nde lahar oluşumları ve lahar duyarlılığının CBS tabanlı analizi (Doğu Anadolu-Kuzeybatı İran)

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 29 - 46

Coşkun Kaya , Yahya Öztürk , Atilla Karataş , Hasan Sayın , Yunus Emre Balcıoğlu

https://doi.org/10.29128/geomatik.1508315

Abstract

Strato-volkan sahalarında yıkıcı etkiler üreten afetlerden birini oluşturan laharlar, volkanik topoğrafyalara özgü enkaz akması şeklindeki kütle hareketleridir. Sıcak ya da soğuk lahar şeklinde sınıflandırılan lahar akıntıları, yakın jeolojik geçmişte Ağrı Dağı’nda da sıklıkla meydana gelmiştir. Özellikle harekete geçen kütle dahilinde bol miktarda kaba detritik malzeme ve kalın piroklastik çökellerin varlığı, lahar oluşumunda başlıca parametrelerdendir. Bunun yanında yüksek eğim değerleri, gelişkin yüzeysel drenaj ağı (barancoslar), sismik aktivite ve tektonik deformasyon diğer önemli faktörlerdendir. Büyük Ağrı Dağı buzulunun erimesi, buzulüstü göllerinin taşması ve sağanak yağışlar ise lahar akışlarını denetleyen diğer önemli bileşenlerdir. Ayrıca Ağrı Dağı Volkanik Kütlesi’nin fumerol safhasında olması, erüptik faaliyetlere bağlı olarak sıcak lahar gelişimlerini tetikleyebilmektedir. Bu çalışmada kütlede lahar gelişimini denetleyen mekanizmalar açıklanmış, CBS tabanlı frekans oranı metoduyla volkanik kütlenin lahar duyarlılık analizi gerçekleştirilmiştir. Jeomorfolojik ve klimatolojik verilerle CBS tabanlı analitik bulgular kütlenin geniş bir kesiminde laharların gelişme potansiyelinin fazla olduğunu göstermektedir. Ağrı Dağı Volkanik Kütlesi’nin eteklerindeki birçok yerleşmenin varlığı da dikkate alındığında lahar tehlikesinin ulusal afet envanteri kapsamına alınması ve mekânsal organizasyonun buna uygun şekillendirilmesi önerilmektedir.

Keywords

Ağrı Dağı, Lahar, Volkanik Tehlike, CBS

Thanks

Bu makale, 1. Yazarın 3. Yazar danışmanlığında hazırlamakta olduğu doktora tezi çalışmasından faydalanılarak üretilmiştir. Makaleye dair ön bulgular 12-14 Eylül 2023 tarihinde düzenlenen Bölgesel Jeomorfoloji Sempozyumu’nda (Regional Conference on Geomorphology) bildiri olarak sunulmuştur.

References

• Aleotti, P. & Chowdhurry, R (1999). Landslide hazard assessments: Summry rewiew and new perspective. Bulletin of Engineering Geology of the Environment, 58, 21-44. https://doi.org/10.1007/s100640050066
• Alexander, L., Herold, N. (2016). ClimPACT2: Indices and software. The commission for Climatology (CCI) Expert Team on Sector-Specific Climate Indices (ET-SCI).
• Ambraseys, N. N. & Melville, C. P. (1982). A history of Persian earthquakes. Cambridge University Press. Londra.
• Atıcı, G., & Türkecan, A. (2017). Anadolu’nun Volkanları. Doğal Kaynaklar ve Ekonomi Bülteni, 22, 1-18.https://www.mta.gov.tr/dosyalar/images/dogalkaynaklar/makaleler/510/tr_20221025142618_510_4_602b49df.pdf
• Auker, M.R., Sparks, R.S.J., Siebert, L., Crosweller, H. & Ewert, J. (2013). A statistical analysis of the global historical volcanic fatalities record. J Appl. Volcanol. 2, 2. https://doi.org/10.1186/2191-5040-2-2
• Azzoni, R. S., Zerboni, A., Pelfini, M., Garzonio, C. A., Cioni, R., Meraldi, E. & Diolaiuti, G. A. (2017). Geomorphology of Mount Ararat/Ağri Daği (Ağri Daği Milli Parki, Eastern Anatolia, Turkey). Journal of Maps, 13 (2), 182-190. https://doi.org/10.1080/17445647.2017.1279084
• Azzoni, R. S.; Fugazza, D.; Garzonio C. A.; Nicoll, K.; Diolaiuti, G. A.; Pelfini, M. & Zerboni, A. (2019). Geomorphological effects of the 1840 Ahora Gorge catastrophe on Mount Ararat (Eastern Turkey). Geomorphology, 332, 10-21. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2019.02.001
• Baldasso, V., Soncini, A., Azzoni, R. S., Diolaiuti, G., Smiraglia, C., & Bocchiola, D. (2019). Recent evolution of glaciers in Western Asia in response to global warming: the case study of Mount Ararat, Turkey. Theoretical and applied climatology, 137, 45-59. https://doi.org/10.1007/s00704-018-2581-7
• Bayrak M (2021) Analitik hiyerarşi prosesi (AHP) kullanılarak Ağrı Dağı su potansiyelinin değerlendirilmesi, İçinde: Coğrafya Perspektifle Dağ ve Dağlık Alanlar II (Sürdürülebilirlik-Yönetim-Örnek Alan İncelemeleri, (Edt: Birinci S, Kaymaz Ç K, Kızılkan Y). Kriter Yayınevi (In Turkish). https://www.academia.edu/67922901/Analitik_Hiyerar%C5%9Fi_Prosesi_AHP_Kullan%C4%B1larak_A%C4%9Fr%C4%B1_Da%C4%9F%C4%B1_Su_Kaynaklar%C4%B1_Potansiyelinin_De%C4%9Ferlendirilmesi
• Berlitz, C. (1987). The lost ship of Noah: In search of the Ark at Ararat.
• Bryce, J. B. (1878). Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876. Macmillan.
• Blumenthal, M. (1959). Ağrı Volkanı ve sedimanter çevresinin dağları. İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası, XXIII/3-4.
• C. Gomez, F. Lavigne, D. Sri Hadmoko & P. Wassmer (2018). Insights into lahar deposition processes in the Curah Lengkong (Semeru Volcano, Indonesia) using photogrammetry-based geospatial analysis, near-surface geophysics and CFD modelling, Journal of Volcanology and Geothermal Research, 353, 102-113, https://doi.org/10.1016/j.jvolgeores.2018.01.021
• Capra, L.; Borselli, L.; Varley, N.; Gavilanes R. J.; Norini, G.; Sarocchi, D.; Caballero, L. & Cortés, A. (2010). Rainfall-triggered lahars at Volcán de Colima, Mexico: Surface hydro-repellency as initiation process. Journal of Volcanology and Geothermal Research. 189. 105-117. http://dx.doi.org/10.1016/j.jvolgeores.2009.10.014
• Choi, J., Oh, H., Lee, H., Lee, C. and Lee, S. (2021). Combining landslide susceptibility maps obtained from frequency ratio, logistic regression, and artificial neural network models using ASTER images and GIS, Engineering Geology, (124), 12-23. ISSN 0013-7952, https://doi.org/10.1016/j.enggeo.2011.09.011.
• Çalışkan, O., Gürgen, G., Yılmaz, E., & Yeşilyurt, S. (2014). Debris-covered glaciers during glacial and interglacial periods on the Taurus Mountains (Turkey). Procedia-Social and Behavioral Sciences, 120, 716-721. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.02.154
• Çiner, A. (2003). Türkiye'nin güncel buzulları ve geç kuvaterner buzul çökelleri. Türkiye Jeoloji Bülteni, 46(1), 55-78. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tjb/issue/28630/590866
• Dağ, S. & Bulut, F. (2012). Coğrafi bilgi sistemleri tabanlı heyelan duyarlılık haritalarının hazırlanmasına bir örnek: Çayeli (Rize, KD Türkiye). Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 36 (1). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/280846
• Demir, M., & Altaş, N. T. (2024). Kars kentinde deprem hasar risk potansiyeli taşıyan alanların CBS tabanlı AHP analizlerine dayalı olarak belirlenmesi. Geomatik, 9(1), 123-140. https://doi.org/10.29128/geomatik.1375650
• Demircan, M. (2022). Iğdır'ın iklimi ve iklim değişikliği, T. Aydın (Ed.)., İçinde Doğal ve Beşeri Bilimler Açısından Iğdır-I (77-112). Astana Yayınları
• Duncan, M., Edwards, S., Kilburn, C., Twigg, J. & Crowley, K. (2014). Anticipating disasters using community knowledge: A case study of a typhoon-triggered lahars disaster at Mayon volcano, Philippines, https://www.ucl.ac.uk/hazardcentre/sites/hazard_centre/files/duncan_2014_aniticpating_disasters.pdf
• Eisbacher, G.H. & Clague, J.J. (1984). Destructive mass movements in high mountains: hazard and management. In: Mogan, W.C. (Ed.), Geological Survey.
• Erener A., Şebnem H., Düzgün B., (2010), Improvement of statistical landslide susceptibility mapping by using spatial and global regression methods in the case of more and romsdal (norway). Landslides, Volume 7, 55-68.
• Erinç, S. (2001). Jeomorfoloji II (Güncelleştirilmiş 3. Baskı) (Güncelleştirenler: A.Ertek ve C.Güneysu). İstanbul: Der Yayınları.
• Francis, P. & Oppenheimer, C. (2004). Volcanoes, Oxford University Press.
• Guzzetti, F., Carrara, A., Cardinali, M. & Reichenbach, P. (1999). Landslide hazard evaluation: a review of current techniques and their application in a multi–scale study, Central Italy. Geomorphology, 31, 181-216.https://doi.org/10.1016/S0169555X(99)00078-1
• Güner, Y. (1986). Nuh'un gemisi Ağrı Dağı’nda mı? Gemi ile ilgili sanılan Doğubayazıt-Telçeker heyelanının jeomorfolojik evrimi. Jeomorfoloji Dergisi, (14), 27-37.
• Hadmoko, D.S., de Belizal, E., Mutaqin, B.W., Dipayana, G. A., Marfai, M. A., Lavigne, F., Sartohadi, J., Worosuprojo, S., Starheim, C. C. A. & Gomez, C. (2018). Post-eruptive lahars at Kali Putih following the 2010 eruption of Merapi volcano, Indonesia: occurrences and impacts. Nat. Hazards, 94, 419–444. https://doi.org/10.1007/s11069-018-3396-7
• Innocenti, F., Mazzuoli, R., Pasquare, G., Di Brozolo, F. R., & Villari, L. (1976). Evolution of the volcanism in the area of interaction between the Arabian, Anatolian and Iranian plates (Lake Van, Eastern Turkey). Journal of Volcanology and Geothermal Research, 1(2), 103-112. https://doi.org/10.1016/0377-0273(76)90001-9
• Jakop, M. & Hungr, O. (2005). Debris-flow Hazards and Related Phenomena, Springer, Praxis Publishing.
• Karakhanian, A. S.; Trifonov, V. G.; Philip, H.; Avagyan, A.; Hessami, K.; Jamali, F.; Bayraktutan, M. S.; Bagdassarian, H.; Arakelian, S.; Davtian, V. & Adilkhanyan, A. (2004). Active faulting and natural hazards in Armenia, eastern Turkey and northwestern Iran. Tectonophysics, 380, 3–4, 189-219, https://doi.org/10.1016/j.tecto.2003.09.020.
• Karakhanian, A., Djrbashian, R., Trifonov, V., Philip, H., Arakelian, S., & Avagian, A. (2002). Holocene-historical volcanism and active faults as natural risk factors for Armenia and adjacent countries. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 113 (1-2), 319-344.https://doi.org/10.1016/S03770273(01)00264-5
• Karaoğlu, Ö., Elshaafi, A., Salah, M. K., Browning, J., & Gudmundsson, A. (2017). Large-volume lava flows fed by a deep magmatic reservoir at Ağrı Dağı (Ararat) volcano, Eastern Turkey. Bulletin of Volcanology, 79, 1-16. https://doi.org/10.1007/s00445-016-1098-0
• Karataş, A. (2022a). Büyük Ağrı Dağı güneybatı eteklerinin coğrafi yapısı ve Holosen paleocoğrafyası, Ağrı Dağı’nda Arkeoloji 1 Bozkurt Kurgan Mezarlığı Kazısı Mezarlık, Höyük, Kaleler ve Geç Kalkolitik Dönemden Urartu Krallığı'na Doğubayazıt Ovası (Edt. Aynur Özfırat)125–149. I. Baskı, Ege Yayınları, İstanbul.
• Karataş, A. (2022b). Erken Demir Çağı’nda coğrafi bilginin mekânsal organizasyonda kullanımı: Orta Aras Havzası örneği, Amisos, 1 (Özel Sayı-The Special Issue (Orta Aras Havzası/The Middle Aras Basin)), 37-55. https://doi.org/10.48122/amisos.1051755
• Karataş, A. (2023). Geç Holosen’de Ağrı Dağı Volkanik Kütlesi çevresinde kuruyan/kurutulan göl, gölet ve sulak alanlar. Aras Havzası-II Tarih, Coğrafya, Arkeoloji, Kültür ve Sanat (Edt. Ayhan Yardimciel), 9–27. Kabalcı Yayıncılık, İstanbul.
• Kaya, C. (2023). Ağrı Dağı’nda Eski Çağ Yerleşmelerinin Doğal Çevre Koşulları ve Jeomorfolojik Birimlerle İlişkisi, T. Aydın (Ed.) içinde Doğal ve Beşeri Bilimler Açısından Iğdır II (s. 59-80) Astana Yayınları.
• Keserci, F., Güngör, G., Bozdoğan, M., Canpolat, E., Çılğın, Z., & Bayrakdar, C. (2023). Geyik Dağı güncel buzulları ve morfometrik özeliklleri. Türk Coğrafya Dergisi, (84),199-217. https://doi.org/10.17211/tcd.1395806
• Keskin, M. (2003). Magma generation by slab steepening and breakoff beneath a subduction-accretion complex: An alternative model for collision-related volcanism in Eastern Anatolia, Turkey, Geophysıcal Research Letters, 30 (24), 1-9. https://doi.org/10.1029/2003GL018019
• Keskin, M. (2007). Eastern Anatolia: A hotspot in a collision zone without a mantle plume, In: Foulger, G.R., and Jurdy, D.M., eds., Plates, plumes, and planetary processes: Geological Society of America Special Paper 430, p. 693–722. https://doi.org/10.1130/2007.2430(32)
• Keskin, M., Oyan, V., Aysal, A. & Ünal, E. (2014). Büyük Ağrı volkanın petrolojisi, jeokimyası ve magma odası evrimi, Doğu Anadolu, 67. Türkiye Jeoloji Kurultayı ,14-18 Nisan, Ankara, Türkiye.
• Kirkbride, M. P., & Deline, P. (2013). The formation of supraglacial debris covers by primary dispersal from transverse englacial debris bands. Earth Surface Processes and Landforms, 38 (15), 1779-1792. https://doi.org/10.1002/esp.3416
• Krause, K. (1914). Die floristischen Beziehungen des Araratgebietes.
• Lavigne, F., de Belizal, E., Cholik, N., Aisyah, N., Picquout, A. & Wulan Mei, E.T. (2011). Lahar hazards and risks following the 2010 eruption of Merapi volcano, Indonesia, Geophysical Research Abstracts, v. 13, EGU2011-4400, EGU General Assembly.
• Lebedev, V.A., Sharkov, E.V., Keskin, M. & Oyan, V. (2010) Erratum: geochronology of Late Cenozoic volcanism in the area of Lake Van, Turkey: an example of developmental dynamics for magmatic processes. Dokl Earth Sci 433 (2), 1031–1037. https://doi.org/10.1134/S1028334X10110309
• Lecointre, J., Hodgson, K., Neall, V. & Cronın S. (2004). Lahar-Triggering Mechanisms and Hazard at Ruapehu Volcano, New Zealand. Natural Hazards 31, 85–109. https://doi.org/10.1023/B:NHAZ.0000020256.16645.eb
• Lynch, H. F. B. (1901). Armenia, travels and studies (Vol. 1). Longmans, Green, and Company.
• Mayr, E., & Hagg, W. (2019). Debris-covered glaciers. Geomorphology of Proglacial Systems: Landform and Sediment Dynamics in Recently Deglaciated Alpine Landscapes, 59-71. https://doi.org/10.1007/978-3-319-94184-4_4
• MGM. Meteoroloji Genel Müdürlüğü.
• Notsu, K., Fujitani, T., Ui, T., Matsuda, J., & Ercan, T. (1995). Geochemical features of collision-related volcanic rocks in central and eastern Anatolia, Turkey. Journal of volcanology and geothermal research, 64(3-4), 171-191. https://doi.org/10.1016/0377-0273(94)00077-T
• Öztürk, Y., Yulu, A. & Turgay, O. (2023). Remote sensing supported analysis of the effect of wind erosion on local air pollution in arid regions: a case study from Iğdır province in eastern Türkiye. Environmental Systems Research, 12:13, https://doi.org/10.1186/s40068-023-00294-8
• Paguican, E.M.R., Lagmay, A.M.F., Rodolfo, K.S., Rodolfo, R.S., Tengonciang, A. M. P., Lapus, M. R., Baliatan, E. G. & Obille, E. C. (2009). Extreme rainfall-induced lahars and dike breaching, 30 November 2006, Mayon Volcano, Philippines. Bull. Volcanol, 71, 845–857. https://doi.org/10.1007/s00445-009-0268-8.
• Partigöç, N. S., & Dinçer, C. (2024a). Coğrafi bilgi sistemleri (CBS) tabanlı afet risk analizi: Denizli ili örneği. Geomatik, 9(1), 27-44. https://doi.org/10.29128/geomatik.1261051
• Partigöç, N. S., & Dinçer, C. (2024b). The Multi–Disaster risk assessment: A-GIS based approach for Izmir City. International Journal of Engineering and Geosciences, 9(1), 61-76. https://doi.org/10.26833/ijeg.1295657
• Pierson, T. C.; Janda, R. J.; Jean-Claude Thouret, J. C. & Borrero, C. A. (1990). Perturbation and melting of snow and ice by the 13 November 1985 eruption of Nevado del Ruiz, Colombia, and consequent mobilization, flow and deposition of lahars, Journal of Volcanology and Geothermal Research, 41,1–4,17-66, https://doi.org/10.1016/0377-0273(90)90082-Q.
• Pierson, T.C., Wood, N.J. & Driedger, C.L. (2014). Reducing risk from lahar hazards: concepts, case studies, and roles for scientists. J Appl. Volcanol. 3, 16. https://doi.org/10.1186/s13617-014-0016-4
• Muñoz-Salinas, E., Manea, V. C., Palacios, D., & Castillo-Rodriguez, M. (2007). Estimation of lahar flow velocity on Popocatépetl volcano (Mexico). Geomorphology, 92(1-2), 91-99.
• Sanver, M. (1968). A palaeomagnetic study of Quaternary volcanic rocks from Turkey. Physics of the Earth and Planetary Interiors, 1 (6), 403-421. https://doi.org/10.1016/0031-9201(68)90038-1
• Sarıkaya, M. A. (2011). Türkiye’nin güncel buzulları. Fiziki Coğrafya Araştırmaları; Sistematik ve Bölgesel, Türk Coğrafya Kurumu Yayınları, 1.
• Sarıkaya, M. A. (2012). Glacier loss on Mount Agri (Ararat) and its climatic significance. Quaternary International, 279, 427
• Shafapour Tehrany, M., Kumar, L., Neamah Jebur, M., & Shabani, F. (2019). Evaluating the application of the statistical index method in flood susceptibility mapping and its comparison with frequency ratio and logistic regression methods. Geomatics, Natural Hazards and Risk, 10(1), 79–101. https://doi.org/10.1080/19475705.2018.1506509
• Siahkamari, S., Haghizadeh, A., Zeinivand, H., Tahmasebipour, N., & Rahmati, O. (2018). Spatial prediction of flood-susceptible areas using frequency ratio and maximum entropy models. Geocarto International, 33(9), 927–941. https://doi.org/10.1080/10106049.2017.1316780
• Siebert, L., Simkin, T., & Kimberly, P. (2011). Volcanoes of the World. Univ of California Press.
• Sigurdsson, H., Houghton, B., McNutt, S., Rymer, H., & Stix, J. (Eds.). (2015). The encyclopedia of volcanoes. Elsevier.
• Smith, G.A. & Fritz, W.J. (1989). Volcanic influences on terrestrial sedimentation. Geology, 17, 375-376. https://doi.org/10.1130/00917613(1989)017%3C0375:VIOTS%3E2.3.CO;2
• Sümengen, M. (2013). 1/100.000 Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları Serisi; Doğubayazıt -İ52, İ53 Paftası, MTA Jeoloji Etütler Dairesi, Ankara, 36 s.
• Sür, Ö. (1976). Yanardağlar, oluşumları ve faaliyetleri. Ankara Üniversitesi Dil Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları. Ankara.
• Şaroğlu, F. (1985). Doğu Anadolu’nun neotektonik dönemde jeolojik ve yapısal evrimi. Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Fakültesi.
• Şengör, A. M. C., Kidd, W. S. F. (1979). Post – collisional tectonics of the Turkısh – Iranian plateau and a comparison with tibet. Tectonophysisics, 55, 361-376. https://doi.org/10.1016/0040-1951(79)90184-7
• Şentürk, E., & Erener, A. (2017). Determination of temporary shelter areas in natural disasters by GIS: a case study, Gölcük/Turkey. International Journal of Engineering and Geosciences, 2(3), 84-90. https://doi.org/10.26833/ijeg.317314
• Tchop J.L., Metang V., Dilli-Rake J., Nana G.V., Nguet P.W., Tassongwa B. & Ntieche B. (2021). The lahars of the South-East slope of Mount Cameroon: geological study, economic interest and impacts of their exploitation on the environment. Turkish Journal of Geosciences 2(2), 1-12. https://doi.org/10.48053/turkgeo.929327
• Trinh, T., Luu, B. T., Le, T. H. T., Nguyen, D. H., Van Tran, T., Van Nguyen, T. H., … Nguyen, L. T. (2022). A comparative analysis of weight-based machine learning methods for landslide susceptibility mapping in Ha Giang area. Big Earth Data, 1–30. https://doi.org/10.1080/20964471.2022.2043520
• Turoğlu, H. (2022). Magmatik Jeomorfoloji (Genel Esaslar ve Türkiye’den Örnekler). Filiz Kitabevi, İstanbul
• Ullah, K., & Zhang, J. (2020). GIS-based flood hazard mapping using relative frequency ratio method: A case study of panjkora river basin, eastern Hindu Kush, Pakistan. PLoS ONE, 15(3), 1–18. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0229153
• Umbal, J. V. (1986). Mayon lahars during and after the 1984 eruption. Philippine Journal of Volcanology, 3, 38-59.
• Vallance, J W. & Iverson, R. M. (2015). Lahars and Their Deposits, The Encyclopedia of Volcanoes (Second Edition), 649-664. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-385938-9.00037-7
• Vallance, J W. (2000). Lahars. The Encyclopedia of Volcanoes, 601-616.
• Vallance, J. W. & Scott, K. M. (1997). The Osceola Mudflow from Mount Rainier: Sedimentology and hazard implications of a huge clay-rich debris flow, GSA Bulletin, 109, 2, 143–163. https://doi.org/10.1130/00167606(1997)109%3C0143:TOMFMR%3E2.3.CO;2
• Van Den Eeckhaut, M., Hervás, J., Jaedicke, C., Malet, J.-P., Montanarella, L. & Nadim, F., (2012). Statistical modelling of Europe-wide landslide susceptibility using limited landslide inventory data. Landslides, 9, 357-369.https://doi.org/10.1007/s10346-0110299-z
• Van Westen, C.J., Castellanos, E. & Kuriakose, S.L. (2008). Spatial data for landslide susceptibility, hazard and vulnerability assessment: An overview, Engineering Geology, 102, 112-132. https://doi.org/10.1016/j.enggeo.2008.03.010
• Varnes, D.J. (1984). Landslide hazard zonation: a review of principles and practice, Commission of Landslides of the IAEG, UNESCO, Natural Hazards, 3 (61). 63 s.
• Wilson, J. P., & Gallant, J. C. (Eds.). (2000). Terrain analysis: principles and applications. John Wiley & Sons.
• Witham, C. S. (2015). Volcanic disasters and incidents: A new database, Journal of Volcanology and Geothermal Research, 148, 3-4, https://doi.org/10.1016/j.jvolgeores.2005.04.017
• Yalçın, M. (2017). Ağrı Dağı buzul değişimlerinin uzaktan algılama ve coğrafi bilgi sistemleri ile analizi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 17(4), 166-170. https://fenbildergi.aku.edu.tr/wpcontent/uploads/2017/11/2686_mustafayalcin-166-170.pdf
• Yavaşlı, D. D., Tucker, C. J., & Melocik, K. A. (2015). Change in the glacier extent in Turkey during the Landsat Era. Remote Sensing of Environment, 163, 32-41. https://doi.org/10.1016/j.rse.2015.03.002
• Yılmaz, O. S. (2023). Frekans oranı yöntemiyle coğrafi bilgi sistemi ortamında heyelan duyarlılık haritasının üretilmesi: Manisa, Demirci, Tekeler Köyü örneği. Geomatik, 8(1), 42-54. https://doi.org/10.29128/geomatik.1108735
• Yılmaz, E., & Çiçek, İ. (2016). Thornthwaite climate classification of Turkey Türkiye Thornthwaite iklim sınıflandırması. Journal of Human Sciences, 13(3), 3973-3994. :10.14687/jhs.v13i3.3994 https://www.jhumansciences.com/ojs/index.php/IJHS/article/view/3994
• Yılmaz, Y., Güner, Y., & Şaroğlu, F. (1998). Geology of the Quaternary volcanic centres of the East Anatolia. Journal of volcanology and geothermal research, 85(1-4), 173-210. https://doi.org/10.1016/S0377-0273(98)00055-9
• Yılmaz, Y., Şaroğlu, F., Güner, Y., (1987). Initation of the neomagmatism in East Anatolia. Tectonophysics, 137: 177-199.https://doi.org/10.1016/0040-1951(87)90256-3 Yulu, A. (2021). Ağrı Dağı'nda Dağcılık Turizmi ve Çevresel Etkileri. (İçinde) COĞRAFİ PERSPEKTİFLE DAĞ VE DAĞLIK ALANLAR (Sürdürülebilirlik-Yönetim-Örnek Alan İncelemeleri). 329-355. Kriter Yayıncılık.
• Zorer, H. (2022). Kar Altındaki Ateş Ninurta ‘’Nemrut Volkan Dağı Neotektonik Dönem Jeomorfolojik Gelişimi’’, Nobel Akademik Yayımcılık, 1. Basım. Ankara.
• URL-1: https://dataspace.copernicus.eu/browser/ (son erişim: 25.02.2024)
• URL-2: https://yerbilimleri.mta.gov.tr/anasayfa.aspx (son erişim: 01.03.2024)
• URL-3:https://mgm.gov.tr/tahmin/il-ve- ilceler.aspx?il=Igdir (son erişim: 05.02.2024)