An Analysis of Yaqub-i Charkhi and His Tafsir, Tefsir-i Yaqub-i Charkhi

Year 2024, Volume: 5 Issue: 2, 55 - 81, 31.12.2024

Mohammad Taher Mobinyar

https://doi.org/10.56477/gibtuislamad.1506389

Abstract

This article examines the life and works of Mawlana Yaqub al-Charhi, one of the prominent Sufi scholars of the 14th century. In particular, it focuses on his renowned work, The Exegesis of Su-rah al-Fatiha and the Last Two Parts of the Qur’an, analyzing its sources, methodology, and esote-ric interpretations (ishari). The study highlights that the exegesis was written in a sermonic and advisory tone, with much of its discussions centered around sectarian issues. It emphasizes the clear influence of the Naqshbandi order on the commentary, as Mawlana Yaqub al-Charhi himself was one of the early leaders of this spiritual path. The work demonstrates the exegete’s integra-tion of poetic expression and intellectual thought. To convey and support his ideas, Yaqub al-Charhi frequently draws upon the lyrical and mystical poetry of renowned figures such as Jalal al-Din Rumi, Hakim Sanai of Ghazna, Iraqi, and Sa’di. Notably, his use of Persian poetry as evidence, a rare method in the tradition of Quranic exegesis, adds a unique dimension to the work. This study seeks to enhance understanding of Mawlana Yaqub al-Charhi’s exegetical approach and his contributions to Sufi thought, while situating his commentary within the broader classical exege-sis tradition. In this context, his work serves as a bridge between classical and Sufi interpretative traditions.
Keywords: Quran, Tafsir, Sufi commentary, Mysticism, Yaqub-i Charkhi

Keywords

Quran, Tafsir, Sufi Commentary, Mysticism, Yaqub-i Charkhi

Ethical Statement

This study is based on the master’s thesis titled Yakub al-Charhi and His Tafsir.

Yakub-ı Çerhi ve Tefsir-i Yakub-ı Çerhî Adlı Tefsiri Üzerine İnceleme

Abstract

Bu makalede, 14. yüzyılın önemli mutasavvıflarından ve alimlerinden biri olan Mevlana Yakub-ı Çerhî’nin hayatı ve eserleri ele alınmaktadır. Özellikle onun birçok eseri arasından öne çıkan "Fatiha Suresi ve Kur'an-ı Kerim'in Son İki Cüzünün Tefsiri", kaynak, yöntem ve işârî yorum bo-yutlarıyla incelenmiştir. Çalışma, tefsirin vaaz ve öğüt diliyle kaleme alındığını, tartışma ve ko-nuların çoğunun mezhepler etrafında şekillendiğini ortaya koymaktadır. Mevlana Yakub-ı Çerhî'nin, Nakşibendi tarikatına mensup olması hasebiyle bu düşünce sisteminin tefsirine açık bir şekilde yansıdığı vurgulanmıştır. Eserde, müfessirin şiir anlayışı ve entelektüel düşünce zev-kinin bir araya geldiği dikkat çekmektedir. Yakub-ı Çerhî, kendi düşüncelerini ve görüşlerini des-teklemek veya ifade etmek için Celâleddin Rumî, Hâkim Senai Gaznevî, Irakî ve Sadî gibi büyük şairlerin lirik ve tasavvufi şiirlerinden yararlanmıştır. Bu bağlamda, müfessirin, tefsir geleneğin-de nadiren görülen Farsça şiirle istişhad yöntemi kullanması, eserine özgün bir nitelik kazandır-maktadır. Çalışma, Mevlana Yakub-ı Çerhî’nin tefsir anlayışını ve tasavvufi yaklaşımını daha iyi anlamaya katkı sağlamayı ve onun yorumlarının klasik tefsir literatüründeki yerini belirlemeyi amaçlamaktadır. Bu bağlamda, eser, klasik ve tasavvufi tefsir geleneği arasında bir köprü niteliği taşımaktadır.

Keywords

Kur'an, Tefsir, İşârî Tefsir, Tasavvuf, Yakub-ı Çerhî

Ethical Statement

Bu çalışma, Yakub-ı Çerhi ve Tefsiri başlıklı yüksek lisans tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

References

• Abdurrahman Câmî, Nûrüddîn Abdurrahmân b. Nizâmiddîn Ahmed b. Muhammed el-Câmî. Ne-feḥâtü’l-üns. ed. Mehdî Tevhidî Pûr. İran: Mahmûdî, 1918.
• Aka, İsmail. Timur ve Devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2. Basım, 2000.
• Algar, Hamid. Nakşibendîlik. İstanbul: İnsan, 2007.
• Ali b. Hüseyin Vâiz-i Kâşifî, Fahruddin. Reşeḥât-ı ʿAynü’l-ḥayât. Kanfûr: Namî Gîrami Munşî Nul-Kişor, 1911.
• Altınkulaç, Tayyar. “Ebû Abdillâh (Ebû Ca‘fer) Muhammed b. Tayfûr es-Secâvendî el-Gaznevî (ö. 560/1165)”.
• Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/268-269. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2009.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsîr Okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.
• Attâbî, Ebû Nasr (Ebü’l-Kāsım) Zeynüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Buhâr el-. Tefsîru’l-Attâbî.
• Amasya Beyazıt Kütüphanesi, Bayazıt, 385951. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/385951
• Ayday, Mehmet Selim. “İşârî Tefsir Mukaddimeleri Üzerine Bir Değerlendirme: Tüsteri, Sülemi ve Ku-şeyrî Örneği”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 13/3 (2021), 1112-1125.
• Babür. Babürnâme. 3 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1. Basım, 1970.
• Begavî, Ferrâ el-. Tehzibu Tefsiri’l-Begavî: Meʿâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr. Rîyad: Dâr-Tayyîbe, 1. Basım, 2009.
• Birışık, Abdulhamit. “Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri-Tebliğ ve Müzakere-ler-”. Tartışmalı İlmî Toplantı. 199-240. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2012.
• Çerhî, Yakub-ı. Magâzî-ün-Nebî. Kashmir University, Allame Iqbal Library, 5890.
• Çerhî, Yakub-ı. Neynâme. çev. Ahmet Cahid Haksever. İstanbul: Erkam, 2013.
• Çerhî, Yakub-ı. Risâle-i Ünsiyye. Tasavvuf Ve Tarikatlar. Hüsrev Paşa: Süleymaniye Kütüphanesi, 277884.
• Çerhî, Yakub-ı. Şerḥ-i Nisâbü’ṣ-ṣıbyân. thk. Nâdır Kerîmiyan Serdeştî. Tehran: Armağân, 2019.
• Çerhî, Yakub-ı. Tefsir-i Yakub-ı Çerhî. 18979.
• Çerhî, Yakub-ı. Tefsîru Sûreti’l-Fâtiha ve Sûreti’l-Mülk ve’l-Kitâb. A.E. Farsça, Millet Kütüphanesi, 156548.
• Dârâ Şükûh, Muhammed. Sefînetü’l-evliyâʾ. Laknav-Hindistan: Matba Namî Munshi Nawal Kishor, 1853.
• Dârâ Şükûh, Muhammed. Sefînetü’l-evliyâʾ. Âgra-Hindistan: Âgra Medrese Matbaası, 1853.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhammed el-. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Süleyman b. Salih el-Huzzî. Medine: Mek-tebetü’l Ulûm ve’l-Hîkem, 1. Basım, 1997.
• Efendi, Abdullah Sarı. Semerâtu’l-Fuâd,. çev. Yakub Kenan Necefzade. Neşriyat Yurdu Yeni Şark Maarif Kütüphanesi, 1967.
• Erkmen, Aslıhan. İslam Dünyasında Biyografi Yazımı ve Resimlenmesi. Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 2019.
• Gengil, Veysel. “Mâtürîdî’de Tefsir Te’vîl Ayrımı Meselesi”. Diyanet İlmî Dergi 55/3 (2019), 805-839.
• Haksever, Ahmet Cahid. 15. Yüzyıl Bir Türk Sufisi: Yakub-ı Çerhî. Ankara Üniversitesi, Doktora, 2005.
• Hocazade, Ahmed Hilmî. Hadîkatü’l Evliya. İstanbul: Beyaz Lale Yayınevi, 2007.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. Şerhu Mukaddime fi Usuli’t-Tefsir. Riyad: Mektebetu Dari’l-Minhac, 1. Basım, 2011.
• Karimiyan, Nader. “Risâle-i Cemâliyye Mevlâna Yakub-ı Çerhî”. Fâsılnâme-i Mûtaliat İran-ı İslamî 2/2 (2020), 87-99.
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah el-Kûstantinî el-Osmanî. Keşfü’z-Zunûn. thk. Ekmeleddin İhsanoğlu - Bişar A’vad Marûf. 10 Cilt. Beyrut: İslam El Yazma Eserler Araştırma Merkezi, 2021.
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah el-Kûstantinî el-Osmanî. Keşfü’z-Zunûn. thk. Ekmeleddin İhsanoğlu - Bişar A’vad Marûf. 10 Cilt. Beyrut: İslam El Yazma Eserler Araştırma Merkezi, 2021.
• Kazvînî, Muhammed b. Hüseyin Abdullah el-. Silsile-i Hâcegân-ı Nakşibendiyye. 297.753 / Nakşibendiye ve kolları, Esad Efendi, 184984.
• Kehdûyî, Muhammed Kazım. “Pirî Çerh: Berresî Aḥvâl ve Âs̱âr-i Mevlâna Ya’kûb-i Çerhî”. Şehid Bâhner Kirman Üniversitesi Edebiyat ve Ulumî İnsanî Dergisi 25 (2009), 207-221.
• Kusûrî, Muhammed Sâdık. Tezkire-i Nakşîbendiyye-i Hayriyye. Pîşavur: Kütüphane-i Hayrîyye, 2. Basım, 2007.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik el-. Leṭâʾifü’l-işârât. 3 Cilt. Bey-rut: Darü’l Kütüb el-İlmiyye, 2. Basım, 2007.
• Lahûrî, Gulâm Server. Hazînetü’l-aṣfiyâʾ. Kabul: Ensarî Kütühane, ts.
• Mavsılî, Ebü’l-Abbâs Muvaffakuddîn Ahmed b. Yûsuf b. el-Hasen el-Kevâşî el-. et-Telḫîṣ fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîz. thk. İmad Kadri el-İyadî. 4 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Darü’l Beşîr, 1. Basım, 2019. https://archive.org/details/kwashi/Kw1/page/n3/mode/1up
• Nakşibendî, Ya‘kûb b. Osman b. Mahmûd el-Çerhî el-Gaznevî en-. Erba‘ûne Hadîsen. Süleymaniye Kütüp-hanesi/Aşir Efendi Koleksiyonu, 90-96 yk., 197795.
• Nakşibendî, Ya‘kûb b. Osman b. Mahmûd el-Çerhî el-Gaznevî en-. Misbâhu Muktebes mine’l-Mesâbîh. Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir Efendi, 197794.
• Nefîsî, Sa’îd. Tarihî Nazmû Nasr Der İran ve Der Zebân-ı Fârisî. 2 Cilt. İran-Kûm: Furûgî Kitabevi, 1. Basım, 1965.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesefî es-Semerkandî en-. et-Teysîr fî’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş. 15 Cilt. Beyrut: Darü’l-Lübâb: Yazma Eserleri İhya ve İlmi Araş-tırma Yayınları, 1. Basım, 2019. https://archive.org/details/tysirftfs/tystfs1/page/n3/mode/1up
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesefî es-Semerkandî en-. Hasrul Mesâîl ve Kasrud-delâîl. thk. İmad Kadri el-İyadî. Beyrut: Mektebe Darü’l-fecr, 1. Basım, 2019. https://archive.org/details/hasr-al-masail-nasafi/01/page/n1/mode/1up
• Nevşahi, Arif. “Gulâm Server Lahûrî”. 145. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2019.
• Nevşahi, Arif. “Yakub-i Çerhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/281-282. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013. https://islamansiklopedisi.org.tr/yakub-i-cerhi
• Nüveyhiz, Âdil. Muʿcemü’l-müfessirîn: Min sadri’l-İslam hatte’l-asri’l-hadır. Beyrut, 1409.
• Osmanî, Seyyid Muhammed Âbîd Nakşîbendî. Envaru’l Arifîn. Dehlî: Cemal Pirinting Pirîs, 1936.
• Öngören, Reşat. “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/441-448. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2004.
• Rânchâ, Muhammed Nezîr. Resâil-i Hazreti Mevlâna Yakub-ı Çerhî. Hângâh-ı Sîraciye Nakşibendiyye-i Müceddediyye, 1. Basım, 2009.
• Saidova, Gülnaz. “Yâkub Çerhî’ye Âit Tefsirin Orta Asya Türkçesine Yapılan Tercümeleri”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Dergisi 14/32 (2013), 183-190.
• Sharafabad, Hûman Mohammadî vd. “Guftman-ı Fikrî-Siyasî Tarikat-ı Nakşbendiye Der Asr-ı Timurîyan (h.771-913)”. Mûtaleât-ı Tarih-i İslam 41 (2019), 155-179.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. Ḥaḳāʾiḳu’t-tefsîr. thk. Seyyid İmran. 2 Cilt. Beyrut: Darul Kütübi’l İlmiyye, 1. Basım, 2001.
• Şems, Muhammed Cevad. “Şerhî Ahvâl ve Âsâr-ı Hâce Yakub-ı Çerhî Bâ Nakdî Çâp-ı Âhîr-i Tefsir-i û”. Nâme-i Ferhengistan 10/4 (ts.), 114-129.
• Şükrü Efendi, Mehmed. Silsilename-i Turuk-i Aliyye. Hacı Selim Ağa Kütüphanesi: Hüdai Efendi, 01098.
• Tacîbayov, Sharifjan. “Mevlâna Yakub-ı Çerhî ve Tefsir-i û”. Heftûmin Hamayiş-i Encûmen-i Tervic-i Zeban ve Edebiyatı Farsî 3 (ts.), 66-77.
• Tevekkülî, Allame Muhammed Nurbahş. Tezkire-i Meşayihî Nakşîbendiyye. Lahur: Müştâk Ahmed, ts.
• Üşenmez, Emek. Mevlana Yakûb-i Çerhî: Çağatay Türkçesi Kur’an Tefsiri. ed. Rabia Şenay Şişman. İstan-bul: Bilge-Türk, 2019.
• Üşenmez, Emek. “XVI. Yüzyıl Doğu Türkçesi İle Yazılmış Bir Kuran Tefsiri: Tercüme-i Tefsir-i Yakub-i Çerhî (H. 993/M. 1585)”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 1/3 (2014), 167-190.
• Vâhidî, Ebû’l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî el-Mettûyî. el-Vasît fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. Atıf Efendi Kütüphanesi, Atıf Efendi, 373087. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/373087
• Yakub-ı Çerhî, Mevlâna. Neynâme. thk. Halilullah Halilî. Afganistan: Encûmen-i Tarîh ve Edeb/Afganistan Akademi, 1. Basım, 1973.
• Yakub-ı Çerhî, Mevlâna. Risâle-i Ebdâliyye. ed. Muhammed Nezîr Rânchâ. İslamabat: Merkez-i Tahkikât-ı Farisî İran-Pakistan, 1978.
• Yakub-ı Çerhî, Mevlâna. Risâle-i Ünsiye. çev. Muhammed Nezîr Rânchâ. 112 Cilt. Lahur: Zahid Beşir Pirin-terz, ts.
• Yakub-ı Çerhî, Mevlâna. Şerh-i Dîbace-i Mesnevî Mevlâna: Risale-i Naîye. çev. Muhammed Nezîr Rânchâ. Lahur: İştiyak-ı Müştak Matbaası, 2004.
• Yakub-ı Çerhî, Mevlâna. Tefsir-i Yakub-ı Çerhî. Mumbai: Haydarî, 1. Basım, 1880.
• Ya’kub-ı Çerhî, Mevlâna. Tefsir-i Yakub-ı Çerhî. Mumbai: Namî Kîramî Muhammadî Matbaa, 1931.
• Yakub-ı Çerhî, Mevlâna. Tefsir-i Yakub-ı Çerhî. İstanbul: Yıldız, 1. Basım, 1991.
• Yakub-ı Çerhî, Mevlâna. Ünsiyye. thk. Nâdır Kerîmiyan Serdeştî. Tehran: Armağân, 1. Basım, 2017.
• Yakub-ı Çerhî, Mevlâna - Rânchâ, Muhammed Nezîr. Tefsir-i Çerhî (Son İki Cüz). Lahur: İştiyak-ı Müştak Matbaası, 3. Basım, 2011.
• Ya‘kûb-ı Çerhî, Ya‘kûb b. Osman b. Mahmûd el-Çerhî el-Gaznevî en-Nakşibendî. Tefsîru Sûreti’l-Fâtiha ve min Sûreti’l-Mülk ilâ Âhiri’l-Kur’ân. Tefsir. Süleymaniye Kütüphanesi: 297.2 / Tefsir ilmi, Aya-sofya, 199381.
• Ya‘kûb-ı Çerhî, Ya‘kûb b. Osman b. Mahmûd el-Çerhî el-Gaznevî en-Nakşibendî. Tefsîru Sûreti’l-Fâtiha ve’l-Mülk ilâ Âhiri’l-Kur’ân. Tefsir. Fatih: 297.2 / Tefsir ilmi, Süleymaniye Kütüphanesi, 237854, 274.
• Ya‘kûb-ı Çerhî, Ya‘kûb-ı Çerhî, Ya‘kûb b. Osman b. Mahmûd el-Çerhî el-Gaznevî en-Nakşibendî. Tefsir-i Ya‘kûb-ı Çerhî. Ek Yazma. Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi: İslâm Dini-Tefsir Tercüme ve Teviller, Çorum Hasan Paşa Kütüphanesi, 128979, 160.
• Yazıcı, İshak. “Semerkandî, Ebü’l-Leys”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 2009. Erişim 23 Mayıs 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/semerkandi-ebul-leys
• Yuvalı, Abdülkadir. “Ebû Said Mirza Han”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/224-225. İstan-bul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Tefsir-i Ya’kub-ı Çerhî. thk. Hasan Ali Muhammedî - Leyla Hâmâmî. Tehran: Fertâb, 1. Basım, 2008.