TEKİN ALP AND “NEO-OTTOMANISM” WITHIN THE OTTOMANISM DEBATES OF THE ARMISTICE PERIOD

Year 2025, , 113 - 128, 31.01.2025

Murat Kılıç

https://doi.org/10.53718/gttad.1595938

Abstract

Following World War I, the Ottoman Empire faced a significant threat of political and social disintegration. In response to this danger, intellectuals gathered around various ideas and movements to prevent the collapse and shape the future of the state. One such idea was the revision and reimplementation of Ottomanism, which had been a central approach since the Tanzimat era and had almost become the official ideology of the state until the Balkan Wars. However, this time, it was believed that a new version of Ottomanism needed to be revised to align with the international and social conditions of the Armistice period. Particularly with the decline of Turkism during the Committee of Union and Progress era, many intellectuals from diverse backgrounds became involved in these debates, making Ottomanism one of the era's key issues.
One of the prominent participants in these discussions was Tekin Alp (Moiz Kohen), a significant figure in the intellectual life of the Constitutional Era. Amid the period’s complex atmosphere, Alp offered a unique interpretation of Ottomanism. His two articles titled “Neo-Ottomanism”, published in the journal Büyük Mecmua, enabled both a reassessment of Ottomanism and a critique of its relationship with the ideology of Turkism. Tekin Alp’s proposal for Neo-Ottomanism was not merely a nostalgic or backward-looking attempt but a modern social unity project aimed at addressing the religious, ethnic, and socio-economic divisions within Ottoman society. Tekin Alp identified the fundamental problems of previous Ottomanist experiments and proposed solutions for overcoming these challenges in the future. According to him, Ottoman society was shaped by the "conqueror-reaya" relationship, which led to economic and social inequalities. His new proposal sought to eliminate these traditional divisions and build a new order based on shared national consciousness and economic cooperation. Central to this vision was a model of society grounded in the principles of modern citizenship. However, the international dynamics of the period and the political chaos within the Ottoman Empire made the realization of such an ideal challenging.
This study examines the Ottomanist debates during the Armistice period but primarily focuses on Tekin Alp’s role in these discussions. In particular, it highlights Alp’s critique of the religious and national divisions in Ottoman society and his efforts to establish a balance between Turkism and Ottomanism. His endeavor sought to address the immediate needs of a fragmented empire while also laying the ideological foundations for a unified national identity. In this context, Alp viewed economic development and the cultivation of national consciousness as essential prerequisites for the reconstruction of Ottoman society. In conclusion, the concept of Neo-Ottomanism reflected lessons from the failures of earlier Ottomanist efforts while offering a model of unity based on modern citizenship and social equality. Tekin Alp’s writings are valuable not only for understanding the intellectual debates of the Ottoman Empire’s final period but also for evaluating the ideological groundwork of the Republic’s formative years. Although his proposals could not be fully realized due to the conditions of the time, they hold a significant place in the intellectual landscape of the Armistice period. This study first examines the chaotic environment of the Armistice period and the debates surrounding Ottomanism, followed by an analysis of Büyük Mecmua and Tekin Alp’s contributions, concluding with his thoughts on Neo-Ottomanism.

Keywords

Büyük Mecmua, Turkism, Ottomanism, Neo-Ottomanism, Tekin Alp.

MÜTAREKE DÖNEMİ OSMANLILIK TARTIŞMALARI İÇERİSİNDE TEKİN ALP VE “YENİ OSMANLILIK”

Abstract

Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Osmanlı Devleti, siyasi ve toplumsal açıdan ciddi bir parçalanma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Bu tehlike karşısında aydınlar, dağılmayı önlemek ve devletin geleceğini şekillendirmek amacıyla çeşitli fikir ve cereyanlar etrafında birleşmişlerdir. Bunlardan biri de Tanzimat’tan itibaren başvurulan ve Balkan Savaşlarına kadar devletin neredeyse resmî ideolojisi haline gelmiş olan Osmanlıcılığın revize edilerek yeniden uygulanmaya konulması fikridir. Ancak bu kez geçmişteki uygulamalardan farklı olarak, bu yeni versiyonunun, mütareke döneminin uluslararası ve toplumsal şartlarına uygun bir şekilde revize edilmesi gerektiği düşünülmüştür. Bilhassa İttihat ve Terakki ile birlikte Türkçülüğün gözden düşmesiyle pek çok kesimden pek çok aydın bu konudaki tartışmalara dahil olmuş ve Osmanlıcılık, önemli meselelerinden biri haline gelmiştir.
Bu tartışmaların önemli katılımcılarından biri de Meşrutiyet dönemi düşünce hayatının önemli figürlerinden Tekin Alp (Moiz Kohen), olmuştur. Dönemin karmaşık atmosferinde Osmanlıcılığa dair özgün bir yorum getirmiştir. Alp’in Büyük Mecmua adlı dergide yayımlanan “Yeni Osmanlılık” başlıklı iki makalesi hem Osmanlıcılık düşüncesinin, yeniden değerlendirilmesine; hem de Türkçülük ideolojisiyle olan ilişkisinin sorgulanmasına imkân tanımıştır. Tekin Alp’in önerdiği “Yeni Osmanlılık,” yalnızca bir nostalji ve eskiye öykünme ürünü değil, aksine Osmanlı toplumunda dini, etnik ve sosyo-ekonomik bölünmeleri gidermeye yönelik modern bir toplumsal birlik projesi olarak tasarlanmıştır. Tekin Alp, geçmişteki Osmanlıcılık deneyimlerinin temel sorunlarını tespit ederek, bu sorunların gelecekte nasıl aşılabileceğine dair çözüm önerileri sunmuştur. Ona göre Osmanlı toplumu, “fatih-reaya” ilişkisi ve bu ilişkiden kaynaklanan ekonomik ve sosyal dengesizliklerle şekillenmiştir. Alp’in yeni önerisi, toplumun bu geleneksel ayrımlarını ortadan kaldırarak, ortak bir milli bilinç ve ekonomik iş birliği temelinde yeni bir düzen inşa etmeyi hedeflemiştir. Bu hedef doğrultusunda modern vatandaşlık anlayışını merkeze alan bir toplum modeli öne sürmüştür. Ancak, dönemin uluslararası dinamikleri ve Osmanlı Devleti içindeki siyasi kaos, bu tür bir idealin gerçekleşmesini zorlaştırmıştır.
Bu çalışma da Mütareke Dönemi’nde Osmanlıcılık tartışmalarını genel hatlarıyla ele almakla birlikte, esas itibarıyla Tekin Alp’in bu tartışmalardaki rolünü ele almaktadır. Bilhassa Tekin Alp’in makalelerinde, Osmanlı toplumunda yaşanan dini ve milli ayrışmalara dair eleştirileri, Türkçülük ile Osmanlıcılık arasında bir denge kurma çabasına dikkat çekmektedir. Nitekim bu çaba, bir yandan parçalanmış bir imparatorluğun acil ihtiyaçlarını karşılamaya çalışırken, diğer yandan da birleşik bir ulusal kimliğin ideolojik temellerini atmaya yönelmiştir. Bu bağlamda Alp, özellikle ekonomik kalkınmayı ve milli bilincin geliştirilmesini, Osmanlı toplumunun yeniden inşası için temel ön koşullar olarak görmüştür. Sonuç olarak, “Yeni Osmanlılık” düşüncesi, bir yandan geçmişteki Osmanlıcılığın başarısızlıklarından ders alırken, diğer yandan da modern bir vatandaşlık anlayışı ve toplumsal eşitlik üzerine kurulu bir birlik modeli önerisi sunmaktadır. Tekin Alp’in yazıları, sadece Osmanlı Devleti’nin son dönemindeki fikri tartışmaları anlamak açısından değil, aynı zamanda Cumhuriyet’in inşa sürecindeki düşünsel birikimi değerlendirmek açısından da kıymetlidir. Alp’in bu önerileri, dönemin şartları gereği tam anlamıyla uygulanamamış olsa da Mütareke Dönemi fikir hayatında önemli bir yer tutmaktadır. Çalışmada önce mütareke döneminin kaotik ortamı ve Osmanlılık tartışmaları; ardından Büyük Mecmua ve Tekin Alp’in bu tartışmalar içerisindeki yeri ve nihayet “Yeni Osmanlılık” hakkındaki düşünceleri incelenmektedir.

Keywords

Büyük Mecmua, Türkçülük, Osmanlılık, Yeni Osmanlılık, Tekin Alp.

References

• ALP, Tekin, “Yeni Osmanlılık”, Büyük Mecmua, 6 Mart 1919, S.1., ss.3.
• ALP, Tekin, “Yeni Osmanlılık”, Büyük Mecmua, 13 Mart 1919, S.2, ss.20.
• ATA, Feridun, İşgal İstanbul’unda Tehcir Yargılamaları, TTK, Ankara 2005. ATAY, Falih Rıfkı, Çankaya, Doğan Kardeş Basımevi, İstanbul 1969.
• BALİ, Rıfat, Bir Günah Keçisi, Moiz Tekinalp, C. I, II, III, Libra Kitap, İstanbul 2012.
• CARR, Edward Hallet, Milliyetçilik ve Sonrası, çev. Osman Akınbay, İletişim Yayınları, İstanbul 2007. CRİSS, Bilge, İşgal Altında İstanbul 1918-1923, İletişim Yayınları, İstanbul 2008.
• GÜLLÜ, Ramazan Erhan, “Osmanlı Devleti’nde Azınlık Var mıydı? Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslim Vatandaşlarının 19. Yüzyılda Değişen Hukuki Statüleri Hakkında Bir Değerlendirme”, Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S. 95, Güz 2020, ss.149-176.
• HANİOĞLU, Şükrü, “Osmanlıcılık”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.V, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, ss.1389-1393. KILIÇ, Murat, “Tekinalp”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. Ek-2, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2016, ss.586-587. KOHEN, Moiz, Türkler Bu Muharebede Ne Kazanabilirler?, İstanbul 1330/1915.
• KOLOĞLU, Orhan, Aydınlarımızın Bunalım Yılı 1918, Boyut Kitapları, İstanbul 2000.
• LANDAU, Jacob. M., Tekinalp; Bir Türk Yurtseveri, İletişim Yayınları, İstanbul 1996.
• NAZİF, Süleyman, “Bir İzah”, Hadisat, 24 Teşrinievvel 1918, ss.1.
• ÖZKAN, Kenan, “Mütareke Döneminde Milliyet ve Anasır Kavramı Üzerine Tartışmalar”, Belgi, S.15, Yaz 2018, ss. 694-727.
• SERTEL, Sabiha, Roman Gibi, Belge Yayınları, İstanbul 1987.
• SERTEL, Zekeriya, Hatırladıklarım, Gözlem Yayınları, İstanbul 1977.
• SOMEL, Selçuk Akşin, “Osmanlı Reform Çağında Osmanlıcılık Düşüncesi (1839-1913)”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C.I, İletişim Yayınları, İstanbul 2004, ss.88-116.
• ŞEKER, Nesim, “Türklük ve Osmanlılık Arasında: Birinci Dünya Savaşı Sonrası Türkiye’de Milliyet Arayışları ya da Anasır Meselesi”, İmparatorluktan Cumhuriyete Türkiye’de Etnik Çatışma, Der. Erik Jan Zurcher, İletişim Yayınları, İstanbul 2017, ss.157-175.
• TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C.I, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1977.
• TUNAYA, Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler, Arba Yayınları, İstanbul 1952.
• TUNÇAY, Mete, “Mütareke İstanbul’u”, Büyük İstanbul Tarihi. C.2, İstanbul: İBB Kültür AŞ. Yay., 2015, ss.242-251.
• “Büyük Mecmuanın Gayesi”, Büyük Mecmua, 6 Mart 1919, S.1.
• “Mefkure”, Büyük Mecmua, 6 Mart 1919, S.1.