İHTİYAR B. GIYASÜDDİN (Ö. 928/1521): BİR TİMURLU KADISININ BİYOGRAFİSİ

Year 2021, Volume: 3 Issue: 6, 283 - 292, 20.07.2021

Ertuğrul Ökten

https://doi.org/10.53718/gttad.883435

Abstract

Timurlu çalışmalarındaki problemlerden biri belli kişiler ve dönemlerine yoğunlaşıp (öncelikle Timur (ö. 1405)), Şahruh (ö. 1447), Sultan-Hüseyin Baykara (ö. 1506) ve Nevai (ö. 1501) gibi) başka kişiler ya da araştırma alanlarına yönelmemektir. Halbuki Timurlu tarihinde toplumdaki etkileri, eseriyle dikkat çekici birçok şahsiyet bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi Herat kadısı olarak bilinen İhtiyar b. Gıyasüddin’dir (ö. 1521). Tarihte birçok eseriyle iz bırakan İhtiyar Muhtar el-İhtiyar adlı eseri ile Timurlu kaza dünyasına hakkında fikir verirken, Zinetü’l-libas ile gününün giyim kültürüne, Şerh-i Kaside-yi Cami adlı eseri ile de Herat entelektüel dünyasına ışık tutar. Herhalde en bilinen eseri olan Esasü’l-İktibas adlı inşa kitabı onun Nevai-Cami çevresinin bir üyesi olduğunu açıkça gösterir. İçinde bulunduğu zengin kültür ortamını yansıtan bu eserlerden her birini ayrı ayrı çalışmak ya da İhtiyar’ın içinde bulunduğu entelektüel/siyasi ‘çevre/muhit’i inceleme konusu yapmak çok verimli çalışma alanları açabilir. Ancak bu çalışmada esas yaklaşımımız bu olmayacak. Bu çalışmanın hedefi kaynaklardan bulabildiğimiz bilgileri bir araya getirerek basit bir biyografik portre oluşturmaktır. Böylece İhtiyar’ı tarihsel çalışmanın nesnesi haline getirmeyi istiyoruz.
Babası kadı olan İhtiyar b. Gıyasüddin Horasan’ın Zave şehrindendi. Gençliğinde Herat’a geldi. Herat’ta aldığı eğitimden sonra kaza alanına girdi. 1490’larda Kadı Nizamüddin’in mahkemesinde çalıştı. Bu mahkemede belge düzenleme işi bu alandaki kabiliyetinden dolayı ona verildi. Sultan Hüseyin Baykara (ö. 1506) devrinin sonlarında Herat kadısı olduğunu biliyoruz. Bir mahkemeden başlayıp şehrin kadılığına kadar yükselmesi kaza alanından hiç uzaklaşmadığını düşündürür. Kazanın aile geleneği olması bu alana girmesini ve yükselmesini kolaylaştırmış olabilir. Ayrıca daha 1490’larda fıkıh bilgisi ile ün kazanmasında da yine babasından gelen hukuk birikiminin payı olması yüksek bir ihtimaldir. 1500’lerin başında Nevai Medresesi’nde müderrislik de yapmıştır. İhtiyar aynı zamanda bir şair olarak da Herat’ta görünür bir kişi haline geldi.1490’ların ve 1500’lerin başında belli mimari eserler için düşürdüğü tarihler onu kamusal alanda daha da görünür kılmış olmalıdır.
Şehri temsil ya da şehir adına karar verme pozisyonunda olanlardan biri haline gelen İhtiyar Herat’ın Özbek Şeybani Han’a teslimine (1507) karar verenlerden biriydi. Bu hareketi ile Timurlu idaresinden Özbek idaresine geçişi kolaylaştırmış olmalıdır. Kadılık pozisyonunu kaybetmemesine bakılırsa kendisi de yeni idareye uyum sağlamıştı. Safevilerin 1510’da Herat’ı ele geçirmeleri ise talihini tersine çevirmiş görünüyor. Muhtemel bir Zahirüddin Babür’e yanaşma denemesinden sonra memleketi olan Zave’ye çekildi ve orada öldü. Kendisinden sonra oğlu Herat’ta kadılık yapmıştır. Buradan da fatihlerin oluşturdukları yeni yönetim yapıları bir yana şehrin kendi sosyal-bürokratik yapılarının şehir hayatında daha belirleyici olabileceği akla gelir.
İhtiyar’ın hayatı Timurlu dünyasının belli gerçeklerini yansıtır. Herat’ın bir eğitim, kültür merkezi olarak çevresi için çekim merkezi olması, şehrin kadı tarafından temsili, ailelerin belli görevlere nesiller boyu sahip olmaları gibi. Tüm bu temalara ışık tutan yönleri ile İhtiyar’ın biyografisi üzerine çalışmaya değer bir konudur.

Keywords

İhtiyar b. Giyasüddin, Timurlu, Herat, Kadı, Biyografi

IKHTIYAR B. GHIYATH AL-DIN (d. 928/1521): A BIOGRAPHICAL ESSAY ON A TIMURID QADI

Abstract

One of the problems in Timurid studies is focusing on certain individuals (primarily Timur (d. 1405), Shahrukh (d. 1447), Sultan-Husayn Bayqara (d. 1506) and Nawai (d. 1501)) and the periods they lived in excessively, and ignoring other individuals, and related fields of research. Timurid history is rich with figures who made an impact by their actions in the society, or by their works. One such figure is Ikhtiyar b. Ghiyath al-din (d. 1521), also known as Qadi of Herat. Ikhtiyar left his mark through a number of his works. For example, Mukhtar al-Ikhtiyar sheds light on the Timurid world of qada, Zinat al-Libas illuminates the clothing culture of the 15th century, Sharh Qasida-ya Jami gives us a glimpse of the intellectual world in Herat. Asas al-Iqtibas, an insha work which possibly became his best-known work, clearly demonstrates that Ikhtiyar was a member of the Nawai-Jami (d. 1492) circle. Examining each of these works individually or focusing on the intellectual/political circle in which Ikhtiyar and his works were situated could open up significant areas of research with a promise to provide valuable insight about the rich cultural environment that produced Ikhtiyar and his works. This will not be my aim here. The purpose of this article is drawing a simple biographical sketch by bringing together the information about Ikhtiyar found in historical sources. Thus, I aim to make Ikhtiyar the object of historical research.
Ikhtiyar, whose father was a qadi, was from Zave, Khorasan. In his youth he moved to Herat. After completing his education in Herat, he started to work in the field of qada. In 1490’s he worked in the court of Qadi Nizam al-din. Since he proved to be particularly talented in composing legal documents, he was given that task in the court. He became the qadi of Herat towards the end of Sultan-Husayn Bayqara’s reign. His ascension to the position of the qadi of the city starting from a legal scribal position in a court makes one think that he never distanced himself from qada. Possibly, the fact that qada was a family occupation facilitated his initiation to and rise in the field of qada. His renown due to his competency in fiqh could have been a result of the legal expertise he inherited from his father. In the beginning of 1500’s he served as mudarris in the madrasa of Nawai. Also, he acquired fame as a poet in Herat. Certain chronograms he composed at the beginning of 1490’s and 1500 were used as epigraphs in public buildings, probably contributing to his public visibility.
Ikhtiyar gained a representative capacity for the city of Herat. He was among the group that decided handing over of the city to the Uzbek Shaybani Khan in 1507. One can say that his role in that process must have facilitated the transition from the Timurid to the Uzbek rule. Since he kept his position as qadi under the Uzbek administration one can surmise that he somehow adapted himself to the new administration. Safavid conquest of Herat in 1510 changed his destiny for worse. After possibly attempting to approach Zahir al-din Babur he moved to Zave and died there. After him his son served as qadi in Herat which makes one think that the social-bureaucratic structures of a city could be more relevant to the everyday life of the city than did the designs of the conquerors.
Ikhtiyar’s life reflects several realities of the Timurid world. Herat being a point of attraction as a cultural and educational center, qadi representing the city, families in charge of certain functions through generations are some of these. Ikhtiyar’s biography is worth examining since it sheds light on all of these themes.

Keywords

Ikhtiyar b. Ghiyath al-din, Timurid, Herat, Qadi, Biography

References

• Alam, Muzaffar, “A Muslim State in a non-Muslim context: the Mughal Case”, Mirror for the Muslim Prince, haz. Mehrzad Bourujerdi, Syracuse University Press, Syracuse, New York 2013, s. 160-189.
• Atar, Fahrettin, “Şürût ve sicillât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/surut-ve-sicillat 10.02.2021 sa. 02:18.
• Babur, Baburnâme: Babur’un hâtıratı, haz. Reşit Rahmeti Arat, 3 C., Milli Eğitim Bakanlığı Devlet Kitapları, İstanbul 1970.
• Blochet, Edgar, Catalogue des manuscrits persans de la Bibliothèque nationale, C. 2. E. Leroux, Paris 1912.
• Eraslan, Kemal, “Mecâlisü’n-Nefâis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/mecalisun-nefais, 10.02.2021 sa. 02:24.
• Fihristegan Nüshaha-ye Hatti-ye İran (Fenha), ed. Mustafa Dirayeti, 45 C., C. 31, Sazman-e Esnad ve Kitabhane-ye Milli-ye Cumhuri-ye İslami-ye İran, Tahran 1392/2013.
• Handmir, Gıyasüddin b. Himamüddin, Mekarimu’l-Ahlak Şerh-e Ahval u Zindegani-ye Emir Alişir Nevai, haz. Muhammed Ekber Aşîk, Merkez-e Neşr-e Miras-e Mektub, Tahran 1378.
• Hüsrevi, Muhammed Rıza, “Türbet-i Haydariyye”, Daire-ye Bozorg-e Maarif-e İslami, https://www.cgie.org.ir/fa/article/225616/تربت-حیدریه 10.02.2021 10:21.
• İhtiyar b. Gıyasüddin, Ahlak-ı Hümayun, Bibliothèque nationale de France, Département des Manuscrits, Supplément Persan 266, Gallica, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b60012688?rk=21459;2 18.10.2020 09:40.
• İhtiyar b. Gıyasüddin, Esasü’l-İktibas, Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, Arapça 2168.
• Manz, Beatrice. Power, Politics and Religion in Timurid Iran, Cambridge University Press, New York 2007.
• Nesevi, Şihabüddin Muhammed Hurendizi Zeyderi, Siret-e Celalüddin, haz. Mücteba Minuvi, Şirket-e İntişarat-e İlmi ve Ferhengi, Tahran 1384/2005.
• Nevai, Ali-şir, Mecalisü’n-Nefayis, haz. Kemal Eraslan, 2 C., TDK Yayınları, Ankara 2001.
• Nisari, Bahaüddin Hasan, Müzekkir-i Ahbab, haz. Seyyid Muhammed Fazlullah, Dairetü’l-Maarif, Yeni Delhi 1969.
• Roemer, Hans Robert, Staatsschreiben der Timuridenzeit: das Šaraf-nāmä des ʻAbdallâh Marwâriîd in kritischer Auswertung, Wiesbaden 1952.
• Sam Mirza, Tuhfe-i Sami, haz. Vahid Destgiri, Matbaa-ye Armagan, Tahran 1314.
• Serin, Muhittin, “Hamdullah Efendi, Şeyh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hamdullah-efendi-seyh 10.02.2021 sa. 03:03.
• Simsar, Muhammed Hasan, “İhtiyarüddin Türbeti“, Daire-ye Bozorg-e Maarif-e İslami, https://www.cgie.org.ir/fa/article/228671/اختیار-الدین-تربتی, 17.10.2020, sa. 01:50.
• Sobranie vostochnykh rukopisey Akademii Nauk Uzbekskoi CCR, 11 C., Fan, Tashkent 1998, C. 4.
• Subtelny, Maria Eva, “A Timurid Educational and Charitable Foundation: The Ikhlāṣiyya Complex of ʿAlī Shīr Navāʾī in 15th-Century Herat and Its Endowment”, Journal of the American Oriental Society, 1991, s. 38–61.
• Türkoğlu, İsmail, “Şeybani Han”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/seybani-han 10.02.2021 sa. 09:35.
• Vasıfi, Zeynüddin Mahmud, Bedayi’ü’l-Vekayi, ed. Alexander Boldrev, 2 C. İntişarat-e Bünyad-e Ferheng-e İrani, Tahran 1349/1970.
• Yüksel, Musa Şamil, Timurlularda Din-Devlet İlişkisi. TTK, Ankara: 2009.