OSMANLI İSTANBUL’UNDA YANGINLAR ÜZERİNE YABANCI SEYYAHLARIN GÖZLEMLERİ: NEDENLER, HABER VERİLME USULLERİ VE ALINAN TEDBİRLER

Year 2025, Volume: 7 Issue: 14, 463 - 490, 31.05.2025

Metin Menekşe

https://doi.org/10.53718/gttad.1598576

Abstract

Farklı sebeplerle seyahate çıkan insanlar, siyasi, sosyal, kültürel, ekonomik alanlarda edindikleri çeşitli bilgilerle yurtlarına dönmüşlerdir. Nitekim bunlar içerisinde Osmanlı coğrafyasını ziyaret edenler, diplomat, hacı, misyoner, serüvenci, bilgin, turist vs. statülerde gelmişlerdir. Seyahatleri esnasında Osmanlı dünyasını ve insanlarını tanımışlar, edindikleri bilgileri, deneyimlerini ülkeleriyle paylaşmışlardır. Bu bilgiler, seyyah hayatta iken veya ölümünden sonra “seyahatname” adı altında kitaplaştırılmıştır. Tarihi kaynak değeri taşıyan seyahatnameler, arşiv belgeleri, günlükler, yazışmalar ve mektuplar gibi tarihçinin bilgi dünyasını zenginleştirmektedir. Bu eserler, tarih araştırmalarında birincil derecede olmasa da ötekinin dışarıdan nasıl görüldüğünün anlaşılması bakımından dikkate alınması gereken kaynaklar arasında yer almaktadır.
Osmanlı coğrafyasını ziyaret eden yabancı seyyahlar, bu coğrafyada etkili olan doğal afetlere de kayıtsız kalmamışlardır. Nitekim bunlardan biri olan yangınlar, bir tehdit unsuru olarak yüzyıllarca halkın ve devletin bilinçaltını oldukça meşgul etmiştir. Zira Osmanlı coğrafyasını ziyaret eden birçok seyyah da eserlerinin İstanbul’la ilgili bölümlerinde yangınlara özel bir başlık açmışlar, bu hususu çeşitli yönleriyle işlemişlerdir. İstanbul merkezinde çok sık ortaya çıkan yangınların nedenlerine, tahribatına, ortaya çıkan zarara yer vermişlerdir. Şehirde oldukça etkili olan bu yangınlar karşısında Osmanlı yetkililerinin veya halkının nasıl bir yaklaşım sergilediğini aktarmışlardır. Netice itibariyle bu çalışmada, farklı dönemlerde İstanbul’u ziyaret eden yabancı seyyahların gözlemlerinden hareketle İstanbul’un semtlerinde çıkan yaygınların çıkış sebeplerini, haber verilme usullerini ve alınan bazı tedbirleri incelemek amaçlanmıştır.

Keywords

Osmanlı İstanbul’u , Yabancı Seyyahlar , Yangınlar , Nedenler , Tedbirler

OBSERVATIONS OF FOREIGN TRAVELERS ON FIRES IN OTTOMAN ISTANBUL: REASONS, INFORMATION PROCEDURES AND PRECAUTIONS TAKEN

Abstract

People who traveled for different reasons returned to their homeland with various information they acquired in political, social, cultural and economic fields. As a matter of fact, among these, those who visited the Ottoman geography were diplomats, pilgrims, missionaries, adventurers, scholars, tourists, etc. They came in different statuses. During these travels, they got to know the Ottoman world and its people and shared their knowledge and experiences with their countries. This information was compiled into a book under the name "voyage book" while the traveler was alive or after his death. These travelogues, which have historical source value, enrich the historian's world of knowledge, such as archive documents, diaries, correspondence and letters. Although these works are not primary in historical research, they are among the sources that should be taken into consideration in terms of understanding how the other was seen from the outside.
Foreign travelers who visited the Ottoman geography did not remain indifferent to the natural disasters that affected this geography. As a matter of fact, fires, one of these, have occupied the subconscious of the people and the state for centuries as a threat. Many foreign travelers who visited the Ottoman geography opened a special title for fires in the sections of their works about Istanbul and discussed this issue from various aspects. They included the causes, destruction and damage caused by the fires that occur very frequently in the center of Istanbul. They conveyed how the Ottoman authorities or people responded to these fires, which were very effective in the city. As a result, in this study, we draw attention to the fires that broke out in different districts of Istanbul, based on the observations of foreign travelers who visited Istanbul; In particular, it is aimed to examine the reasons for the outbreaks, the methods of reporting and some precautions taken.

Keywords

Ottoman Istanbul , Foreign Travelers , Fires , Causes , Precautions

References

• AKYILDIZ, Ali, “Haremi ve Hanedanı Yazmak: Tespitler, Problemler, Teklifler”, Osmanlı Tarihçiliğine Yön Veren Konuşmalar, Kronik Yayıncılık, İstanbul 2021, ss. 161-163.
• AKYILDIZ, Ali, Yapay Tarihin Esirleri, Timaş Yayınları, İstanbul 2018.
• AMİCİS, Edmondo De. İstanbul, çev. Sevinç Tezcan Yanar, Pegasus Yayınları, İstanbul 2009.
• AND, Metin, 16. Yüzyılda İstanbul, Kent-Saray-Günlük Yaşam, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2023.
• AYAŞLI, Münevver, Rumeli ve Muhteşem İstanbul, Timaş Yayınları, İstanbul 2024.
• AYVERDİ, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lügati, İstanbul 2011.
• BARATTA, Antonio, 1831 İstanbul, çev. Akif Tunç, Liman Yayınevi, Ankara 2021.
• BASSANO, Luigi, Kanunî Dönemi Osmanlı İmparatorluğu’nda Gündelik Hayat, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2020.
• BAYRAM, Ümmügülsüm Filiz, “On Sekizinci Yüzyıl Osmanlı Vekayinamelerinde İstanbul Yangınları”, MSGSÜ Sosyal Bilimler, S. 03/20, 2019, ss. 332-353.
• BLOUNT, Henry, Doğu Akdeniz’e Yolculuk (1634), ODTÜ Yayıncılık, Ankara 2010.
• BUSBECG, Ogier Ghiselin De, Türkiye’yi Böyle Gördüm, çev. Aysel Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul t.y.
• CASTİ, Giovanni Battista, Bir İstanbul Seyahati 1788, çev. Akif Tunç, Cinius Yayınları, İstanbul 2019.
• CARIM, Fuad, Venezuela’lı General Miranda’nın Türkiye’ye Dair Hâtıratı-Yazar ve Seyyah Jean Chardin’in Anlattığı Kalp Para Ticareti-Comte de Césy Dördüncü Murad Tarafından Atanan Fransız Elçisi, Berksoy Matbaası, 1965.
• CEZAR, Mustafa, Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Âfetler, Türk San‘atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, İstanbul 1963.
• CEZAR, Mustafa, Osmanlı Başkenti İstanbul, Erol Kerim Aksoy Kültür, Eğitim, Spor ve Sağlık Vakfı Yayınları, İstanbul 2002.
• CHARDİN, Jean, Chardin Seyahatnamesi, İstanbul, Osmanlı Toprakları, Gürcistan, Ermenistan, İran, 1671-1673, çev. Ayşe Meral, Ed. Stefanos Yerasimos, Kitap Yayınevi, İstanbul 2014.
• CORBUSİER, Le, Şark Seyahati, İstanbul 1911, çev. Alp Tümertekin, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012.
• CRAVEN, Elizabeth Lady, Kırım’dan İstanbul’a Yolculuk, çev. Asaf Veziroğlu, Dorlion Yayınları, Eskişehir 2024.
• ÇAĞRICI, Mustafa, “Seyahat”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 37, İstanbul 2009, s. 7-9.
• DERNSCHWAM, Hans, İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, çev. Yaşar Önen, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• ERGİN, Osman Nuri, Mecelle-i Umur-i Belediyye, C. 1-3, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı, İstanbul 1995.
• ERSOY, Ahmet A. ve K. Mehmet Kentel, “Kül Panorama”: Adlı̇ Pratı̇kler, Fotoğraf ve 1870 Beyoğlu Yangını”, in Çiğdem Kafescioğlu, K. Mehmet Kentel, M. Baha Tanman, Tam Yerinden: İstanbul’a Panaromik Bakışın Tarihi, Pera Museum, İstanbul 2023, ss. 170-187.
• GALLAND, Antoine, İstanbul’a Ait Günlük Hâtıralar (1672-1673), I, Şerhlerle Yay. Charles Schefer, çev. Nahid Sırrı Örik, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1973.
• GENÇ, Safinur, Hollandalı Seyyah Pieter Van Woensel’in Gözünden Osmanlı İmparatorluğu, Yeniyüz Yayıncılık, Ankara 2024.
• GERLACH, Stephan, Türkiye Günlüğü 1577-1578, C. 2, çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007.
• GRAVİNA, Federico, İstanbul’un Anlatımı, çev. Yıldız Ersoy Canpolat, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004.
• HAMSUN, Knut ve Hans Christian Andersen, İstanbul’da İki İskandinav Seyyah, çev. Banu Gürsaler-Syvertsen, YKY Yayınları, İstanbul 2024.
• HEBERER, Michael, Osmanlı’da Bir Köle, çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2016.
• HENRY Blount, Doğu Akdeniz’e Yolculuk (1634), çev. Dilek Berilgen Cenkçiler, Ed. Recep Boztemur, ODTÜ Yayıncılık, Ankara 2010.
• HORNBY, Lady, Kırım Savaşı Sırasında İstanbul, çev. Kerem Işık, Selenge Yayınları, İstanbul 2021.
• KAY, James Ellsworth De, 1831-1832 Türkiye’sinden Görünümler, çev. Serpil Atamaz Hazar, Ed. Recep Boztemur, ODTÜ Yayıncılık, Ankara 2009.
• KILIÇ, Abdurrahman, İstanbul Yangın Kuleleri ve Çığırtkanları, Yem Yayınları, İstanbul 2019.
• KILIÇ, Abdurrahman, “Patlıcan Yangınları”, Yangın ve Güvenlik Dergisi, S. 177, 2015, ss. 1-2.
• KUZUCU, Kemalettin, Bâbıâlî Yangınları ve Sosyo-ekonomik Etkileri (1808-1911), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2000.
• KUZUCU, Kemalettin, "Osmanlı Başkentinde Büyük Yangınlar ve Toplumsal Etkileri", Osmanlı, C. 5, Ankara 1999, ss. 687-699.
• KUZUCU, Kemalettin, “Széhenyi Paşa ve Osmanlı İtfaiyesinin Modernleştirilmesi (1874-1922)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 14, İstanbul 2006, ss. 31-52.
• LUBENAU, Reinhold, Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2016.
• MACFARLANE, Charles, Türkiye'nin Durumunu İncelemek Üzere 1847 ve 1848 Yıllarında Yapılan Bir Yolculuğun Raporu, Türkiye ve Yazgısı, çev. Fahri Yıldırım, Abis Yayınları, Ankara 2023.
• MANTRAN, Robert, 16. ve 17. Yüzyıllarda İstanbul’da Gündelik Hayat, çev. M. A. Kılıçbay, Eren Yayıncılık, İstanbul 1991.
• MARTİN, Guillaume, İstanbul’a Seyahat, çev. İsmail Yerguz, İstiklal Kitabevi, İstanbul 2007.
• MİCHAUD, J.F. ve J. J. F. Poujoulat, İmparatorluklar Şehri İstanbul 1830, çev. Nedim Demirtaş, Say Yayınları, İstanbul 2014.
• MOLTKE, Feldmareşal Helmuth von, Moltke'nin Türkiye Mektupları, çev. Hayrullah Örs, Remzi Kitabevi, İstanbul 1969.
• NAÇOV, Nikola, Bursa’ya Gidiş ve Dönüş, çev. Hüseyin Mevsim, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2019.
• NALÇACI, Nida N., “İstanbul’un Tarihsel Kaynakları Olarak Seyahatnameler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 16/8, 2010, ss. 523-562.
• NEAVE, Dorina L., Sultan Abdülhamit Devrinde İstanbul'da Gördüklerim, çev. Neşe Akın, Dergâh Yayınları, İstanbul 2020.
• OLİVİER, Guillaume Antoine, Türkiye Seyahatnamesi (1790 Yıllarında Türkiye ve İstanbul), çev. Oğuz Gökmen, Ayyıldız Matbaası, İstanbul1977.
• ORTAYLI, İlber, “19. Asırdan Zamanımıza Hindistan Üzerine Türk Seyahatnameleri”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, S. 03/47, 1992: 271-27.
• PARDOE, Julia, Sultanlar Şehri İstanbul ve Türklerin Ev İçi Davranışları, C. 1-2, çev. Samir Müftüoğlu, Dorlion Yayınları, Ankara 2024.
• Pedro’nun Zorunlu İstanbul Seyahati, 16. Yüzyıl’da Türkler’e Esir Düşen Bir İspanyol’un Anıları, çev. Fuad Carım, Güncel Yayıncılık, İstanbul 1996.
• PFEİFFER, Ida, Doğu’ya Seyahat, İstanbul, Filistin, Mısır, çev. Şehzâde Şenay Ataç, Ketebe Yayınları, İstanbul 2023.
• RACZYNSKİ, Edward, 1814’de Dersaadet ve Çanakkale’ye Seyâhat, çev. Kemal Turan, Köprü Kitapları, İstanbul 2019.
• SCHWEİGGER, Salomon, Sultanlar Kentine Yolculuk 1578-1581, çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2004.
• SEYYİD HASAN MURADÎ, Bir Kâtibin Kaleminden İstanbul’un 12 Yılı (1754-1766), haz. Recep Ahıskalı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2016.
• SLOT, B. J., “The Fires in Istanbul of 1782 and 1784 According to Maps and Reports by Dutch Diplomatic Representatives”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 4-5, 1976, ss. 47-66.
• SMİTH, Albert Richard, İstanbul’da Bir Ay, çev. Mehmet Şerif Erkek, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2015.
• ŞAHİN, Gürsoy, İngiliz Seyahatnamelerinde Osmanlı Toplumu ve Türk İmajı, Gökkubbe Yayınevi, İstanbul 2017.
• ŞİRİN, İbrahim, “Seyahatnamelerin Sosyo- Ekonomik, Sosyo-kültürel ve Düşünce Tarı̇hı̇ Yazımındaki Yerı̇ ve Önemı̇”, Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, S.14, 2012, ss.101-112.
• THÉVENOT, Jean, Thévenot Seyahatnamesi, çev. Ali Berktay, Ed. Stefanos Yerasimos, Kitap Yayınevi, İstanbul 2014.
• TOTT, Baron De, 18. Yüzyılda Türkler ve Tatarlara Dair Hâtıralar, çev. Mehmet R. Uzmen, Tercüman 1001 Temel Eser 89, İstanbul t.y.
• TOURNEFORT, Joseph de, Tournefort Seyahatnamesi, Ed. Stefanos Yerasimos, çev. 1. Kitap Ali Berktay, 2. Kitap Teoman Tunçdoğan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2005.
• ÜNAL, Fatih vd., İstanbul Seyahatnamesi, 19. Yüzyılda Rus Seyyahlarla Osmanlı Topraklarına Yolculuk, Kronik Yayınları, İstanbul 2022.
• ÜNVER, Süheyl, “İstanbul’un İlk Yangın Kulesi”, Hayat Tarih Mecmuası, 7/9, İstanbul 1971, ss. 36-40.
• ÜREKLİ, Fatma, “Osmanlı Döneminde İstanbul’da Meydana Gelen Afetlere İlişkin Literatür”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 8/16, İstanbul 2010, ss. 101-130.
• WALSH, Robert, İrlandalı Bir Vaizin Gözüyle II. Mahmud İstanbul’u, çev. Zeynep Rona, Kitap Yayınevi, İstanbul 2021.
• WİTTMAN, William, Osmanlı’ya Yolculuk 1799-1800-1801, çev. Belkıs Dişbudak, ODTÜ Yayıncılık, Ankara 2011.
• YILMAZ, Özgür, “Mahalli Tarihin Kaynağı Olarak Seyahatnameler: Örnek Çalışmalar, Yöntem ve Yaklaşımlar”, Yabancı Seyahatnamelerde Türkiye, Ed. M. Çağatay Özdemir, Yunus Emre Tekinsoy, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 2016.
• ZEYDAN, Corci, İstanbul’a Seyahat, çev. Mustafa Özcan, önsöz ve notlar: Muhammed Harb, Ark Kitapları, İstanbul 2012.
• Üreten; James Robertson & Felice Béato, 1856, Beyoğlu, İstanbul, SALT Araştırma, Erişim: https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/194222, 26.05.2024, sa. 16:50.
• Üreten: Guillaume Berggren, 1875, Beyoğlu, İstanbul, SALT Araştırma, Erişim, https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/194264, 26.05.2024, sa. 16:55.
• İBB Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler, Krt 004543, Erişim: https://katalog.ibb.gov.tr/yordam/?dil=0&p=1&q=yang%C4%B1n&alan=tum_txt_004543_004543&demirbas=Krt_004543_004543, 26.05.2024, sa. 17:00.
• İBB Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler, Krt 005652, Erişim: https://katalog.ibb.gov.tr/yordam/?dil=0&p=1&q=yang%C4%B1n&alan=tum_txt_004543_004543_004543_004543&demirbas=Krt_005652_005652, 26.05.2024, sa. 17:05.
• İBB Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler, Krt 000440, Erişim: https://katalog.ibb.gov.tr/yordam/?dil=0&p=1&q=istanbul&alan=tum_txt&fq[]=kunyeAltTurKN_str%3A%22095%22_000440_000440&demirbas=Krt_000440_000440, 26.05.2024, sa. 17:10.