DARÜLHADİS VE KÜTÜPHANE VAKIFLARI ÖZELİNDE LALE DEVRİ’NDE SURRE-İ HÜMAYUN

Year 2025, Volume: 7 Issue: 14, 441 - 462, 31.05.2025

Betül Tezcan

https://doi.org/10.53718/gttad.1665600

Abstract

Osmanlı Devleti’nde 1703-1730 yılları arasındaki III. Ahmed döneminde, bilhassa Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın sadareti sırasında hem siyasî meselelerde hem sanat ve kültür alanlarında önemli gelişmeler yaşanmıştır. Pasarofça Anlaşması’nın imzalanmasından sonra, Lale Devri olarak anılan bir döneme girilmiştir. Bu dönemde yeni binalar inşa edilmiş, birçok sebil, mektep ve kütüphane yapılmıştır. Bunlardan biri III. Ahmed’in kıymetli kitapları koymak üzere Saray-ı Cedid’de (Yeni Saray) inşa ettirdiği kütüphanedir. Kütüphanenin kurulduğu yerde II. Selim devrine ait Havuzlu Bahçe köşkü bulunuyordu. Lale Devri’nde cami ve kasırlarda kütüphane binası yapılması pratiğine uygun hareket edilerek bu köşk yıktırılıp yerine Enderun Kütüphanesi de denilen bu kütüphane inşa edilmiştir. 17 Şubat 1719’da yapımına başlanan kütüphane dokuz ay içinde tamamlanarak 23 Kasım 1719’da padişahın da katıldığı bir törenle hizmete açılmıştır. Bu vakıf kütüphane, açıldıktan hemen sonraki hac döneminde Mekke ve Medine’ye gönderilen surrelerin kaynaklarından olmuştur. Fatma Sultan, III. Ahmed’in siyasî evlilikleri ile bilinen kızıdır. Silahtar Ali Paşa ile yaptığı, kısa süren ve şeklî kalan ilk evliliğinden sonra, ikinci evliliği Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ile gerçekleşmiştir. Fatma Sultan, gerek babası tarafından verilen temlik arazileri kullanarak gerek zevci İbrahim Paşa ile müşterek olarak pek çok vakıf eser kurmuştur. Bu eserlerden önemli bir tanesi İstanbul’da Şehzadebaşı’nda inşa edilen külliyedir. Külliye yapıları arasında yer alan darülhadis ve kütüphane 1720 yılında tamamlanmıştır. Bu vakıf yapılar, açılışlarının hemen akabinde, Haremeyn’e gönderilen surrelerin kaynakları arasına girmiştir. Surre, her sene hac mevsiminden evvel, genellikle Mekke ve Medine’deki halka dağıtılmak üzere gönderilen maddî şeyleri ifade etmek için kullanılan terimdir. Müslümanlar için, bu şehirlerdeki halka ve muhtaç kimselere yardımda bulunmak vicdanî bir sorumluluk sayılmıştır. Kutsal sayılan şehirlere surre gönderme âdeti, Osmanlı Devleti’nde de uygulanmıştır. Osmanlı Devleti surre gönderme geleneğini Memlüklerden almıştır. Bu geleneği bazı ilaveler de yaparak yüzyıllar boyunca tatbik etmiştir. Osmanlı Devleti’nde hayırseverliğin önemli bir yansıması, vakıflar üzerinde görülmektedir. Dolayısıyla bazı vakıflar, yardımseverlik ruhu çerçevesinde gelişen surre geleneğinin kaynakları arasında yer almıştır. Bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nde surre gönderme geleneğinin bir parçası olarak bahsi geçen benzer türdeki vakıflardan, III. Ahmed döneminin Lale Devri olarak anılan kısmında, Mekke ve Medine’ye gönderilen surreler incelenmiştir. Surre-i hümayunla ilgili çalışmaların birçoğunda bir yıl esas alınmıştır. Ancak burada konu, bir dönem temelinde ele alınmış ve sürekliliği gözlemek istenmiştir. Bu kapsamda, Başkanlık Osmanlı Arşivi’nde surre defterleri arasında bulunan ve 1720-1730 yılları arasına tarihlenen 32 surre defterinden istifade edilmiştir. Mekke ve Medine’de surre alan kişiler bu defterlerin sunduğu veriler çerçevesinde ele alınmıştır. Çalışma, söz konusu vakıfların vicdanî bir görev kabul edilen surre gönderme geleneğine katkısını ortaya koymak gayesindedir.

Keywords

Osmanlı Devleti , Lale Devri , III. Ahmed , Fatma Sultan , Kütüphane , Surre

SURRE-I HUMAYUN IN THE TULIP AGE SPECIFIC TO THE DARULHADIS AND LIBRARY FOUNDATIONS

Abstract

In the Ottoman State, during the reign of Ahmed III, who reigned between 1703-1730, especially during the grand viziership of his son-in-law Nevşehirli Ibrahim Pasha, important developments took place in both political issues and in the fields of art and culture. After the signing of Treaty of Passarowitz, a period known as the Tulip Age began. New buildings were built, many fountains, schools and libraries were built in this period. One of these was the library built by Ahmed III in the Imperial Palace (Saray-ı Cedid) to store valuable books. In the place where the library was established, there was a Havuzlu Bahçe Kiosk from Selim II period. In accordance with the practice of building libraries in mosques and palaces during the Tulip Age, this mansion was demolished and this library, also known as the Enderun Library, was built in its place. The library, which began construction on February 17, 1719, was completed in nine months and opened on November 23, 1719 with a ceremony attended by the sultan. This foundation library was one of the sources of the surres sent to Mecca and Medina during the hajj period immediately after it was opened. Fatma Sultan is the daughter of Ahmed III, known for her political marriages. After her first marriage, which was short-lived and formal, with Silahtar Ali Pasha, her second marriage was with Nevşehirli Damat İbrahim Pasha. Fatma Sultan established many foundations, both using the lands assigned by her father and jointly with her husband İbrahim Pasha. One of the most important of these artifacts is the complex built in Şehzadebaşı in Istanbul. Darulhadis and the library, which are among the social complex buildings, were completed in 1720. These foundation structures were among the sources of the surres sent to the Haramain immediately after their opening. Surre is the term used to refer to the material things sent every year before the hajj season, usually to be distributed to the people in Mecca and Medina. It has been considered a conscientious responsibility to help the people and those in need in these cities according to Muslims. The tradition of sending surre to cities considered sacred was also implemented in the Ottoman State. The Ottoman State inherited the tradition of sending surre from the Mamluks. It continued this tradition for centuries, with some additions. An important reflection of philanthropy in the Ottoman State is seen on foundations. Therefore, some foundations have been among the sources of the surre tradition, which has developed within the framework of the spirit of charity. In this study, as part of the tradition of sending surres in the Ottoman State, the surres sent to Mecca and Medina from the similar types of foundations mentioned, during the Tulip Age of reign of Ahmed III, were examined. Most of the studies on surre-i humayun, are based on one year. However, here the subject is discussed on a periodic basis and continuity is intended to be observed. In this context, 32 surre registers dated between 1720-1730 and located among the surre registers in the Presidency Ottoman Archives were used. People who received surre in Mecca and Medina were discussed within the framework of the data provided by these registers. The study aims to reveal the contribution of aforementioned foundations to the tradition of sending surre, which is considered a conscientious duty.

Keywords

Ottoman State , Tulip Age , Ahmed III , Fatma Sultan , Library

References

• Ahmed Vefik Paşa, Fezleke-i Tarih-i Osmanî, Matbaa-i Amire, İstanbul 1869.
• AKDOĞU, “Topkapı Sarayı III. Ahmet Kütüphanesi”, Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi Bülteni, İstanbul 2003, ss. 20-21.
• AKTEPE, M. Münir, Patrona İsyanı (1730), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1958.
• AKTEPE, M. Münir, “Nevşehirli Damad İbrahim Paşa’ya Âid İki Vakfiye”, Tarih Dergisi, 11/15, 1960, ss. 149-160.
• AKTEPE, M. Münir, “Damat İbrahim Paşa (Nevşehirli)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, ss. 441-443.
• AKTEPE, M. Münir, “Ahmed III”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul 1989, ss. 34-38.
• ALDERSON, A. Dolphin, Osmanlı Hanedanının Yapısı, Çev. Şefaettin Severcan, İz Yayınları, İstanbul 1998 (Özgün hâli 1956’da yayımlanmıştır).
• ALTINAY, Ahmet Refik, Lâle Devri, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2014.
• ARTUK, İbrahim “Cedid Eşrefî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul 1993, ss. 210-211.
• ATAK, Erkan, “Nevşehirli Damat İbrâhim Paşa’nın Külliyeleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Sanat Tarihi Dergisi, 31/2, 2022, ss. 977-1005.
• ATALAR, Münir, Osmanlı Devletinde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991.
• ATEŞ, İbrahim, “Osmanlılar Zamanında Mekke ve Medine’ye Gönderilen Para ve Hediyeler”, Vakıflar Dergisi, S. 13, 1981, ss. 113-170.
• AYDINEL İNCE, Gülşah, “Hayırseverlik Bağlamında Surre-i Hümayun ve Vakıflar “Fatma Sultan’ın Darülhadis ve Kütüphanesi Vakfından 1730 Yılında Haremeyn-i Şerifeyn’e Gönderilen Surre Örnekleri””, Sosyal Bilimler Dergisi, S. 45, 2020, ss. 445-460.
• BİÇER, R. Hüseyin, 1699 Yılı Mekke Surre Defterleri Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyonkarahisar 2018.
• BİLGE, Mustafa L., “Aynizübeyde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul 1991, ss. 279-280.
• BOZKURT, Nebi, “Dârülhadis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, ss. 527-529.
• BOZKURT, Nebi, “Mücâvir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 31, Ankara 2020, ss. 444-445.
• BUZPINAR, Ş. Tufan, “Surre”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 37, İstanbul 2009, ss. 567-569.
• BUZPINAR, Ş. Tufan, KÜÇÜKAŞCI, Mustafa Sabri, “Haremeyn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 16, İstanbul 1997, ss. 153-157.
• ÇAĞLAR, Yusuf, GÜLEN, Salih, Dersaadet’ten Haremeyn’e Surre-i Hümayun, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul 2009.
• ÇİĞDEM, Salih, Nevşehir Damat İbrahim Paşa Külliyesinin Sosyal ve Kültürel Hayata Katkısı, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Nevşehir 2019.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2007.
• DOĞAN, Faruk, “18. ve 19. Yüzyıllarda Şam-Medine Hac Yolu ve Güvenliği: Cerde Başbuğluğu”, Tarih Okulu Dergisi, S. 15, 2013, ss. 127-157.
• EMECEN, Feridun M., “Matruşka’nın Küçük Parçası: Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Dönemi ve “Lale Devri” Meselesi Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları/ The Journal of Ottoman Studies, S. LII, 2018, ss. 79-98.
• ERÜNSAL, İsmail E., “Damad İbrâhim Paşa Kütüphanesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, ss. 449.
• EYİCE, Semavi, “İstanbul’un Kaybolan Eski Eserlerinden: Fatma Sultan Camii ve Gümüşhaneli Dergâhı”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, S. 43, 1987, s. 475-511.
• EYİCE, Semavi, “Ahmed III Kütüphanesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul 1989, ss. 40-41.
• EYİCE, Semavi, “Damad İbrâhim Paşa Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, ss. 443-445.
• EYİCE, Semavi, “Fatma Sultan Camii”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 12, İstanbul 1995, ss. 262-264.
• KIVRIM, İsmail, “Fâtıma Sultan ve Muhallefatı (III. Ahmed’in Kızı ve Nevşehirli İbrahim Paşa’nın Eşi)”, Lale Devri’nde Osmanlı Devleti ve Nevşehir, Çev. İlyas Gökhan, Hüseyin Saraç ve Gökçe Özcan, Kömen Yayınları, İstanbul 2018, ss. 280-326.
• KOÇU, Reşad Ekrem, “Ahmed III. Kütüphanesi”, İstanbul Ansiklopedisi, C. 1, Tan Matbaası, İstanbul 1953, ss. 289-293.
• KÜÇÜKAŞCI, Mustafa Sabri, “Seyyid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 37, İstanbul 2009, ss. 40-43.
• KÜÇÜKAŞCI Mustafa Sabri, “Şeyhülharem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 39, İstanbul 2010, ss. 90-91.
• KÜÇÜKAŞCI, Mustafa Sabri, “Zemzem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.44, İstanbul 2013, ss. 242-246.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. I, Haz. Nuri Akbayar, Eski Yazıdan Akt. Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• OCAK, Ahmet Yaşar, “Alevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul 1989, ss. 368-369.
• OĞUZOĞLU, Yusuf, “Dizdar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul 1994, ss. 480-481.
• Osmanlı Belgelerinde Surre Alayları, Haz. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 2010.
• ÖĞÜT, Salim, “Makāmât-ı Erbaa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara 2003, ss. 415-417.
• ÖZCAN, Abdülkadir, “Baltacı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul 1992, ss. 34-35.
• ÖZCAN, Abdülkadir, “Lâle Devri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara 2003, ss. 81-84.
• ÖZCAN, Abdülkadir “Patrona İsyanı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 34, İstanbul 2007, ss. 189-192.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1993.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1993.
• PAMUK, Şevket, “Kuruş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 26, Ankara 2002, ss. 458-459.
• Râşid Mehmed Efendi Çelebizâde İsmaîl Âsım Efendi, Târîh-i Râşid ve Zeyli, C. II, Haz. A. Özcan, Y. Uğur, B. Çakır, A. Z. İzgöer. Klasik Yayınları 2013.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Esedî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul 1995, ss. 368-369.
• SAKAOĞLU, Necdet, Bu Mülkün Kadın Sultanları, Oğlak Yayınları, İstanbul 2011.
• Sâmî es-Sakkâr, “Bâ Alevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul 1991, ss. 355-357.
• Seyyid Muhammed es-Seyyid, “Cerâye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul 1993, ss. 390-391.
• Seyyid Muhammed es-Seyyid, “Deşişe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul 1994, ss. 214-215.
• ŞAHİN, Soner, Değişim Sürecinde Osmanlı Mimarlığı III. Ahmet ve I. Mahmut Dönemi (1703-1754), İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2009.
• ŞALK, Serhan, Topkapı Sarayı Enderun Kütüphanesi Yapılışı, Tamirleri ve Kullanımı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2019.
• Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2006.
• TANIŞIK, İbrahim Hilmi, İstanbul Camileri, C. 1, Üsküdar Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2023.
• TOPRAK, Maruf, Son Dönem Aleviyye Şeyhlerinden Fadl B. Alevî’nin Hayatı ve Tasavvufî Görüşleri, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa 2018.
• TUNCER, Şaduman, “Padişah Kızlarının Küçük Yaşlarda Yaptıkları Şeklî Evlilikler: III. Ahmed’in Kızı Fatma Sultan Örneği”, Türk İncelemeleri Dergisi, S. 43, 2020, ss. 67-108.
• TÜRK, Ömer, Mesarif Defterleri Işığında Topkapı Sarayı III. Ahmed (Enderun) Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2018.
• ULUÇAY, M. Çağatay, Padişahların Kadınları ve Kızları, 4. Baskı, TTK Yayınları, Ankara 2001.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, 2. Baskı, TTK Yayınları, Ankara 1984.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, TTK Yayınları, Ankara 1988.
• YAZICI, Tahsin, İPŞİRLİ, Mehmet, “Ferrâş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 12, İstanbul 1995, ss. 408-409.