AZERBAYCAN VE ERMENİSTAN ARASINDAKİ SİYASİ İLİŞKİLER: M.H.TEKİNSKİ'NİN FAALİYETİ

Year 2025, Volume: 7 Issue: 15, 887 - 902, 29.09.2025

Nigar Camalova (abuşova)

https://doi.org/10.53718/gttad.1669572

Abstract

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti hükümeti (1918-1920), diğer devletlerle ilişkileri düzenlemek ve bu ülkelerde yaşayan Azerbaycanlıların hak ve çıkarlarını korumak amacıyla daimi temsilcilikler kurdu. Bu büyükelçilerden biri, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti hükümetinin en çok sorun yaşadığı (halklar arasındaki çatışmalar, toprak anlaşmazlıkları) devlete, yani ilk Ermenistan Cumhuriyeti'ne atandı. Ermenistan Cumhuriyeti'ne atanan ilk büyükelçi olan Mammad Han Tekinski'nin faaliyetleri, Azerbaycan hükümeti için siyasi ve diplomatik öneme sahipti. M.H. Tekinski, büyükelçi olarak atanmasının ilk aylarında (Mart-Nisan) Ermenistan ve Azerbaycan arasında iyi komşuluk ilişkileri kurmaya çalışsa da, daha sonra toprak anlaşmazlıkları ve Ermenilerin Azerbaycan halkına karşı saldırgan tutumu nedeniyle barışçıl ilişkilerin sağlanması imkansızdı.
Bu makale M.H. Tekinski'nin Ermenistan'daki faaliyetlerini kapsamlı kaynaklara ve mevcut bilimsel literatüre dayanarak ele aldığı, sonuçları sistemleştirdiği ve büyükelçinin faaliyetlerinin hem Ermenistan sınırları içinde kalan Azerbaycanlıların hak ve çıkarlarını korumaya, hem de çevre bölgelerde yaşanan askeri-siyasi süreçlerin Azerbaycan'a yönelmesini önlemeye odaklandığını tespit etmiştir.
Tekinski, Ermenistan'daki büyükelçilik görevi sırasında, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Hükümeti'nin mutabakatıyla, silahlı saldırı ve baskılara maruz kalan Azerbaycan halkının sorunlarının çözümü için Ermenistan hükümetiyle müzakerelerde bulunmuş, nüfusun bir kısmının baskıdan kurtarılıp güvenli bölgelere nakledilmesinde aracılık etmiş, ayrıca ihtiyaç sahibi halka maddi yardımda bulunmuştur. Tekinski'nin, Ermenistan'ın Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin tarihi toprağı olarak gördüğü bölgelere askeri müdahalesini önlemeye yönelik faaliyetleri sonucunda Nahçıvan ve Karabağ gibi bölgelerde savunma tedbirleri alınmış, Azerbaycan hükümeti bölgedeki İngiliz ve Amerikan misyonlarının pozisyonları ve hareketleri hakkında bilgilendirilmiştir.

Keywords

Tekinski , Büyükelçi , diplomasi , Azerbaycan , Ermenistan.

POLITICAL RELATIONS BETWEEN AZERBAIJAN AND ARMENIA: M.KH.TEKİNSKY'S ACTIVITY

Abstract

The government of the Azerbaijan Democratic Republic (1918-1920) established permanent missions in order to regulate relations with other states and protect the rights and interests of Azerbaijanis residing in those countries. One of these ambassadors was appointed to the state where the government of the Azerbaijan Democratic Republic experienced the most problems (conflicts between peoples, territorial disputes) - the first Republic of Armenia. The activities of the first ambassador appointed to the Republic of Armenia, Mammad Khan Tekinsky, were of political and diplomatic importance for the Azerbaijani government. Although M.Kh. Tekinsky tried to establish good-neighborly relations between Armenia and Azerbaijan in the first months of his appointment as ambassador (March-April), subsequently ensuring peaceful relations was impossible due to territorial disputes and the aggressive attitude of Armenians towards the Azerbaijani population.
This article examines M.Kh. Tekinsky's activities in Armenia comprehensively based on sources and existing scientific literature, systematizes the results, and determines that the ambassador's activities focused on both at protecting the rights and interests of Azerbaijanis remaining within the borders of Armenia and at preventing the military-political processes occuring in the surrounding territories from being directed against Azerbaijan.
During his activity as ambassador in Armenia, Tekinski negotiated with the Armenian government, in agreement with the government of the Azerbaijan Democratic Republic, to resolve the problems of the Azerbaijani population suffering from armed attacks and repression, and was able to mediate in the rescue of a certain part of the population from oppression and their relocation to secure areas, as well as providing financial assistance to the people in need. As a result of Tekinsky's activities to prevent military intervention by Armenia in regions that Azerbaijan Democratic Republic considers own historical territory, defensive measures were implemented in areas such as Nakhchivan and Karabakh, and the Azerbaijani government was informed about the position and movements of the British and American missions in the region.

Keywords

Tekinsky , Ambassador , diplomacy , Azerbaijan , Armenia.

Supporting Institution

Azerbaijan National Academy of Sciences, Institute of History and Ethnology n.a. A.A. Bakikhanov

References

• ARDA (Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi) По вопросу о назначения Дипломатического Представителя Азербайджаской Республики в Армении, F.970/S.1/İş.149/V.24, 29 января 1919.
• ARDA Mutual agreement between Prime Minister Khatissian, representing the government of Armenia, and Prime Minister Ussubbekoff, representing the government of Azerbaidjan. F.970/S.1/İş.95/V.14, 27 November 1919.
• ARDA Баку срочно Министру Призрения из Эривани. От Дипломатического Представителя Текинскаго, F.970/S.1/İş.149/V.27, 1919.
• ARDA Британским, итальянским и французским миссиям. Министру Иностранных Дел. F.970/ S.1/İş.83/V.10, 10 июля 1919.
• ARDA Г. Министру Иностранных Дел Азербайджанской Республики. Представитель Франсузкой Военной Миссии на Кавказе для г. Баку, F.970/S.1/İş.83/V.32, 26 июля 1919.
• ARDA Господину Миристру Иностранных Дел. Дипломатический Представитель Азербайджаской Республики при Правительство Республики Армении. Советники Миссии, F.970/S.1/İş.150/V.61, 28 сентября 1919.
• ARDA Дипломатический Представителю Азербайджана Текинскому. Из Министра Иностранных Дел. Эривань, F.970/S.1/İş.83/V.7, 1919.
• ARDA Дипломатическому Представителю Азербайджана Текинскому. Министра Иностранных Дел, F.970/S.1/ İş.85/V.3, 10 июня 1919.
• ARDA Дипломатическому Представителю Азербайджана Текинскому. Министра Иностранных Дел Джафаров, F.970/S.1/ İş.87/V.4, 29 июня 1919.
• ARDA Дипломатическому Представителю Азербайджаской Республики Текинскому. Министр Иностранных Дел Джафаров, F.970/S.1/İş.149/V.14, 3 августа 1919.
• ARDA Положение мусулмань в Армении. Газ. Азербайджань, F.970/S.1/İş.85/V.4-7, 29 июня 1919.
• ARDA Соглашение между председателемь правительства Хатисяномь, представляющимь правительство Армении и председателемь правительства Уссубековымь, представляющим правительство Азербайджана, F.970/S.1/İş.95/V.13, 27 ноября 1919.
• ARDA Шиврованная телеграмма из Эривани. Министру Иностранных Дел. Дипломатический Представитель Текински, F.970/S.1/İş.83/V.8, 2 июля 1919.
• Armenia in documents of the U.S. Department of State 1917-1920, Comp. and transl. by G.G.Makhmourian, Ed. A.V.Gambaryan, Institute of History NAS of Armenia, Yerevan 2017.
• Azerbaycan Cumhuriyeti 1918-1920 (Osmanlı Arşiv Belgeleri), haz. Q.E.Şükürov, V.V.Qafarov, Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık. A.Ş., İstanbul 2018.
• “Azərbaycan diplomatiyası. Ümumi məlumat.” https://files.preslib.az/projects/azdiplomacy/a1.pdf , 30.01.2025 Time. 14:15.
• Azərbaycan qəzeti 1918-1920. Aprel 1919, C.7, Red. Teymur Kərimli, ADA Universiteti, Bakı, 2023.
• Azərbaycan qəzeti 1918-1920. Fevral 1919, C. 5, Red. Teymur Kərimli. ADA Universiteti, Bakı 2022.
• Azərbaycan qəzeti 1918-1920. İyul 1919, C. 10, Red. Teymur Kərimli. ADA Universiteti, Bakı, 2024.
• Azərbaycan qəzeti 1918-1920. Avqust 1919, C. 11, Red. Teymur Kərimli, ADA Universiteti. Bakı 2024.
• Azərbaycan qəzeti 1918-1920. İyun 1919, C. 9, Red. Teymur Kərimli. ADA Universiteti, Bakı, 2023.
• Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il Mart soyqırımı. Sənədlər toplusu. İrəvan Quberniyasında soyqırımı (1918-1920-ci illər), C.2/2, Red. Y.M.Mahmudov, tərt. ed. İ.V.Niftəliyev, Çaşıoğlu, Bakı, 2011.
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Böyük Britaniyanın arxiv sənədləri, Red. Y.M.Mahmudov, tərt. ed. N.Ə.Maksvell, Çaşıoğlu, Bakı 2008.
• Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti (1918-1920). Parlament (Stenoqrafik hesabatlar), C.1, Azərbaycan nəşriyyatı, Bakı 1998.
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. C. 2, Ed. Y.M.Mahmudov, LİDER nəşriyyat, Bakı, 2005.
• Документы Британского национального архива по истории Южного Кавказа 1918-1920 годов. Т. 1/1, Ред. Я.М.Махмудова, сост-ль Н.А.Максвелл. Баку 2020.
• GHARİBYAN Alik, The Issue of Nagorno-Karabakh in 1918-1920 and Great Britain, YSU Press, Yerevan, 2014.
• GHAZARYAN Flora, HÜSEYNLİ Mirkamran, “Armenian and Azerbaijani History Textbooks: Time for a Change”, Caucasus Edition: Journal of Conflict Transformation, no. 5/1, Tbilisi, pp. 53-89.
• İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycana köçürülməsi, Red. Y.M. Mahmudov. CBS., Bakı 2010. ISGENDERLİ Anar, Realities of Azerbaijan: 1917-1920, Xlibris Corporation, USA-Turkey. 2011.
• İSMAYILOV Kamran, Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsi regional hərbi-siyasi proseslərdə (1917-1920), Turxan NPB, Bakı, 2019.
• КЕЛЬБИЗАДЕ Эльнур, “Мухаммед хан Текинский - История дипломатии”, https://www.kaspiy.az/muxammed-xan-tekinskii-istoriya-diplomatii , 12.06.2024 Time. 12:14.
• “Kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat fəaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu. 29 iyun 2004-cü il.” https://e-qanun.az/framework/5454 , 03.05.2024 Time. 11:40
• MUSAYEV İsmayıl, Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər), Bakı Universiteti nəşriyyatı, Bakı, 1998.
• MUSTAFA Nazim, “Azərbaycanın Ermənistandakı ilk diplomatik nümayəndəsi Məhəmməd Xan Təkinski”, https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/detail/azerbaycanin-ermenistandaki-ilk-diplomatik-numayendesi-mehemmed-xan-tekinski-188069 , 09.08.2024 Time. 10:13.
• MUSTAFA Nazim, “Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanın Ermənistandakı daimi nümayəndəliyinin fəaliyyəti.”, Xalq qəzeti, 28 may 2015. s.9.
• MUSTAFA Nazim, İrevan şehri. Türk-İslam varlığı nasıl yok edildi, Berikan Ofset Matbaa, Ankara. 2015.
• MUSTAFA Nazim, Qərbi Azərbaycan: faktlar, sənədlər, reallıqlar, “Orxan” NPM, Bakı, 2025.
• NIFTALIYEV İlgar, Derived from the history of Azerbaijani Diplomatic Mission in Armenia (1918-1920). İrs jurnalı. no. 2-3/39-40, Bakı 2019, pp. 104-107.
• НИФТАЛИЕВ Ильгар, Геноцид Азербайджанцев в Ираванской Губернии (1918-1920), Элм, Баку, 2017.
• PAŞAYEV Ataxan, “Məmməd xan Təkinski kimdir?”, Xalq qəzeti, 18 iyul 2010. s.6
• SƏFƏROV Rafiq, “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət xadimi və tanınmış diplomatlarından biri - Məmməd xan Təkinski (1879-1938)”, http://milliarxiv.gov.az/az/memmed-xan-tekinski-1 .19.08.2024 Time. 11:05.
• СОЕГОВ Мурадгелди, “О знаменитостях первых десятилетий ХХ века, носивших нехарактерные для туркмен фамилии с окончаниями -ский и -ская: Мамед-хан Текинский”, Этническая культура. no. 3/3, Чувашия, 2021, c. 10-14.
• “Tarixdə iz qoyanlar: Azərbaycanın Ermənistandakı səfirləri - İrəvanda növbəti diplomatımız...” https://modern.az/reportaj/329539/tarixde-iz-qoyanlar-azerbaycanin-ermenistandaki-sefirleri/ , 09.08.2024 Time. 12:00.
• “Vienna Convention on Diplomatic Relations and Optional Protocols. 1961. Article. 24, 27” https://www.oas.org/legal/english/docs/viennaconvdiplomrelat..htm , 12.09.2024 Time. 11:04.
• VIRABYAN Vanik, “Armenian-Azerbaijani territorial conflict and the Karabakh issue in the context of the activities of the military and political representation of Great Britain in the Republic of Armenia and Transcaucasia in 1918-1920”, Fundamental Armenology, no. 1/15, Yerevan, 2022, pp. 39-71.
• VİRABYAN Vanik, “Revealing The Khan Tekinsky Conspiracy (from the history of counterintelligence of the First Republic of Armenia)”, Fundamental Armenology, no. 1/13, Yerevan, 2021, pp. 51-79.
• VIRABYAN Vanik, “The Suppression Of The 1919 Anti Armenian Unrest Of The Muslim Population In The Zod-Basargechar Region And The Restoration Of The Territorial Integrity Of Republic Of Armenia InThe Context Of The Activity Of Colonel Clive Temperley, The Military And Political Representative Of Great Britain”, Fundamental Armenology, no. 2/16, Yerevan, 2022, pp. 79-113.
• ХАЧИКЯН Армен, История Армении (краткий очерк), Эдит Принт, Эреван. 2009.
• XANMƏMMƏDOVA Nərmin, Transkafkasyada (Güney Kafkasya) Devletlerarası İlişkiler ve Mülteci Sorunları (1918-1920). Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, no. 6/4, Türkiye 2019, 2589-2604.
• YAQUBLU Nəsiman, Cümhuriyyət qurucuları, Nurlar, Bakı, 2018.