ARSLAN BESÂSÎRÎ İSYANI VE BU İSYANIN SELÇUKLU-ABBASÎ-FATIMÎ DEVLETLERİ EKSENİNDE BÖLGE KADERİNE OLAN ETKİLERİ

Year 2025, Volume: 7 Issue: 15, 695 - 710, 29.09.2025

Sedat Bilinir

https://doi.org/10.53718/gttad.1718142

Abstract

Arslan Besâsirî isyanı yalnızca Abbasi Devleti’ne karşı yapılmış bir isyan olarak görülse de Selçuklu Devleti, Fatımi Devleti ve bölge emirliklerini de doğrudan etkileyen bir isyan olmuştur. Ayrıca Selçuklu Devleti Bünyesinde oluşan İbrahim Yınal isyanının da teşvikçisi konumundadır. Henüz daha yeni kurulmuş olan Selçuklu Devleti’nin ilk hükümdarı Tuğrul Bey döneminde meydana gelen bu gelişmeler, kısa sürede Selçuklu Devleti’nin beka meselesi haline geldi. Selçuklu Devleti, Fatımi Devleti’nin ciddi miktarda silah, para ve asker yardımları ile desteklediği bu isyanlardan hem kendisi için hem de Abbasi Devleti için mücadele etmek durumundaydı. Olası bir olumsuz gelişme, henüz yeni kurulmuş olan Selçuklu Devleti’ni yıkılmanın eşiğine getirebilecek seviyede idi. Aynı şekilde, devletin merkezi olan Bağdat’ı ve tahtını kaybetmiş olan Abbasi Halifeliğinin de sonunu getirebilirdi. Tüm bu kritik varsayımların neticesinde Selçuklu Devleti bu isyanlardan başarılı bir şekilde çıktı ve hem bölgede hem de İslam dünyasında saygınlığı ve otoritesi artmış bir devlet konumuna ulaştı. Bundan sonraki süreçte de Halifeliğin en büyük destekçisi olma vasfına sahip oldu. XI. Yüzyılın başlarında İslamiyet’i kabul eden Selçuk oğullarının, devlet kurduktan sadece 18 yıl sonra İslam ülkelerinin ve halifeliğin koruyucusu vasfına ulaşması, isyanın sonuçları arasında vurgulanması gereken bir diğer önemli husustur. Bu açıdan bakıldığında iki tehlikeli isyanı içerisinde barındıran bu olay silsilesi aslında İslam dünyası için de bir kırılmanın ve güç dengesinin değişmesine vesile olabilecek seviyedeydi.

Keywords

Besâsîrî , Selçuklu , Abbasi , Fatımi , İsyan.

ARSLAN BASHĀSĪRĪ REBELLİON AND ITS EFFECTS ON THE FATE OF THE REGİON İN THE AXİS OF SELJUK-ABBASİD-FATİMİD STATES

Abstract

Although the rebellion of Arslan Bashāsirī is considered as a rebellion against the Abbasid State, it was a rebellion that directly affected the Seljuk State, the Fatimid State and the emirates of the region. It was also the instigator of the Ibrahim Yınal rebellion within the Seljuk State. These developments, which took place during the reign of Tugrul Beg, the first ruler of the newly established Seljuk State, soon became a matter of survival of the Seljuk State. The Seljuk State had to fight against these rebellions, which were supported by the Fatimid State with significant amounts of weapons, money and military aid, both for itself and for the Abbasid State. A possible unfavourable development could have brought the newly established Seljuk State to the brink of collapse. Likewise, the loss of the capital Baghdad and the throne of the Abbasid Caliphate could also spell the end of the state. As a result of all these critical assumptions, the Seljuk State emerged successfully from these revolts and became a state with increased prestige and authority both in the region and in the Islamic world. In the following period, they became the biggest supporter of the Caliphate. The fact that the Seljuk sons, who accepted Islam at the beginning of the XIth century, became the protector of Islamic countries and the Caliphate within only 18 years after establishing a state is another important issue that should be emphasised among the results of the rebellion. From this perspective, this chain of events, which included two dangerous rebellions, was actually significant enough to cause a rupture and a shift in the balance of power within the Islamic world.

Keywords

Besasiri , Seljuk , Abbasid , Fatimid , Revolt.

References

• ABÛ’L FARAC Gregory, (Bar Hebraeus), Abû’l Farac Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, C.1, TTK, 3. Baskı, Ankara 1999.
• AKSARAYÎ, Kerîmüddin Mahmud-i, Musâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, TTK, Ankara 2000.
• AZÎMÎ, Azîmî Tarihi, çev. Ali Sevim, TTK, 2. Baskı, Ankara 2006.
• BALTACI, Cahit, “Ebü’l-Fütûh el-Mûsevî”, TDV İslâm Ansiklopedisi Yayınları, C. 10, İstanbul 1994, ss. 321.
• BİLİNİR, Sedat, Orta Çağ’da Türklerin Halep Hakimiyeti 944-1117, Duvar Yayınevi, İzmir 2021.
• BOZKURT, Nahide, Abbâsîler, İSAM Yayınları, İstanbul 2014.
• BRETT, Michael, Fâtımî İmparatorluğu, çev. Fatih Yücel, Kronik Yayınevi, İstanbul 2021.
• DEMİRKENT, Işın, “Bizans”, TDV İslâm Ansiklopedisi Yayınları, C. 6, İstanbul 1992, ss. 230-244.
• FAYDA, Mustafa, “Mir’âtü’z-zamân Fî Târîhi’l-Âyân, Kitap Tanıtma ve Tenkitleri”, C. 16. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1970, ss. 201-202.
• GENÇ, Süleyman, Fâtımî-Abbâsî-Selçuklu Münasebetleri ve Besâsîrî İsyanı, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir 1995.
• İBN FAZLÂN, (Ahmed b. İbn Fazlân), İbn Fazlân Seyahatnâmesi. çev. Ramazan Şeşen, Tarih Encümeni Yayınları, İstanbul 2020.
• İBN KESÎR, El-Bidâye Ve’n-Nihâye, çev. Mehmet Keskin, C. 12, Çağrı Yayınları, İstanbul 1994.
• İBN TAĞRIBERDÎ, En-Nücûmü'z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve'l-Kâhire, çev. İhsan Abbas, C. 1-8, Beyrut 1970.
• İBNÜ’LADÎM, Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb (1055-1127), çev. Ali Sevim, TTK, Ankara 2014.
• İBNÜ’L ADÎM, Bugyetü’t-Taleb fî Tarihi Haleb. (Biyografilerle Selçuklu Tarihi), çev. Ali Sevim, TTK, 2.Baskı, Ankara 1989.
• İBNÜ’L CEVZÎ, El-Muntazâm fi Tarihi’l-Ümem, (Selçuklular), trc. Ali Sevim, TTK, Ankara 2014.
• İBNÜ’L ESİR, El-Kâmil Fi’t-Tarih, çev. Abdülkerim Özaydın, C. 9, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
• İBN HALLİKÂN, Ebû’l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr, Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’zzamân, çev. İhsan Abbas, C. 3, Dâr Sâdar, Beyrut 1978.
• İBNÜ’L KALÂNİSÎ, Zeylü Târîhi Dımaşk, çev. Hasan Aydın, KDY Yayıncılık, İstanbul 2023.
• İBNÜ’L VERDİ, Tetimmetü’l- Muhtasar fi Ahbari’l Beşer, (Bir Orta Çağ Şairinin Kaleminden Selçuklular), çev. Mustafa Alican, Kronik Yayınevi, İstanbul 2017.
• İBNÜ’T-TIKTAKA, El-Fahrî. (Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirler Tarihi 632, 1258), çev. Ramazan Şeşen, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul 2016.
• İNANIR, Ahmet, “Eyyûbîler Dönemi Dımaşk’ta Mezhep Tartışmaları: Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin ‘el-İntisâr ve’t-tercîh li’l-mezhebi’s-sahîh’ Adlı Eseri Bağlamında Hanefi Mezhebinin Diğer Mezheplere Tercih Gerekçeleri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, https://doi.org/10.17120/omuifd.717107, Samsun 2020, ss.203-239.
• KAZVÎNÎ, Hamdullâh Müstevfî, Târîh-i Güzîde, Zikr-i Padişâhân-i Selçukiyân, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, edt. Erkan Göksu, İstanbul 2015.
• KERİMÜDDİN MAHMUD-Î AKSARAY-Î, Musâmeretü’l-Ahbâr, (Selçukî Devletleri Tarihi), çev. M. Nuri Gençosman, Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara 1943.
• KÜTÜK, Ahmet, “Orta Çağ’da Bir Kale Şehri: Rahbe ve Tarihi”, Cihannûma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, C. 7, İzmir 2021, ss. 1-28.
• MERÇİL, Erdoğan, “Besâsîrî”, TDV İslâm Ansiklopedisi Yayınları, C. 5, İstanbul 1992, ss. 528-529.
• MERÇİL, Erdoğan, “Büveyhîler”, TDV İslâm Ansiklopedisi Yayınları, C. 5, İstanbul 1992, ss. 496-500.
• MİRHÂND, Ravzatu’s-Safâ. (Tabaka-i Selçûkiyye), çev. Erkan Göksu, TTK, 2. Baskı, Ankara 2018.
• MÜNECCİMBAŞI, Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel, (Selçuklular Tarihi), haz. Ali Öngül, C.1, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2017.
• NÎŞÂBÛRÎ, Zahîru’d-Dîn, Selçuknâme, çev. Ayşe Gül Fidan, Kopernik Yayınevi, İstanbul 2018.
• ÖZAYDIN Abdulkerim, “Kâim Biemrillah”, TDV İslâm Ansiklopedisi Yayınları, C. 24, İstanbul 2001, ss. 210-211.
• PİYADEOĞLU, Cihan, “Selçuklu Hanedanının Önemli Bir Mensubu: İbrahim Yınal”, Türkiyat Mecmuası Dergisi, C. 23, S. 2, İstanbul 2013, ss. 117-143. RÂVENDÎ, Râhat-ûs-Sudûr ve Âyet-ûs-Sürûr, çev. Ahmet Ateş, C.1, TTK., 2. Baskı, Ankara 1999.
• RESÎDÜ’D-DÎN FAZLULLAH, Cami’ü’t-Tevârih. (Selçuklu Devleti), çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş, Selenge Yayınevi, 2. Baskı, İstanbul 2011.
• SEVİM, Ali, “Sıbt İbnü’l Cevzî”, TDV İslâm Ansiklopedisi Yayınları, C. 37, İstanbul 2009, ss. 87-88.
• SEVİM, Ali, MERÇİL, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi, TTK, Ankara 1995.
• SEYYİD Eymen Fuâd, “Fâtımîler”, TDV İslâm Ansiklopedisi Yayınları, C. 12, İstanbul 1995, ss. 228-237.
• SIBT İBNÜ’L CEVZÎ, Mir’âtü’z-zamân Fî Târîhi’l- Âyân. C. 19, El-Resalah El-A’lamiah, Beirut 2013.
• SIBT İBNÜ’L CEVZÎ, Mir’âtü’z-zamân Fî Târîhi’l- Âyân. (Selçuklular), trc. Ali Sevim, TTK, Ankara 2011.
• SÜMER Faruk, “Tuğrul Bey”, TDV İslâm Ansiklopedisi Yayınları, C. 41, İstanbul 2012, ss. 344-346.
• SÜMER Faruk,”Selçuklular”, TDV İslâm Ansiklopedisi Yayınları, C. 36, İstanbul 2009, ss. 365-371.
• TOKUŞ, Ömer, Arslan El-Besâsîrî ve İbrahim Yınâl İsyanlarının Gizli Kahramanı Fâtımî Dâisi “El-Mü’eyyed Fi’d-Din Hibetullah Eş-Şirâzi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 31, İzmir 2016, ss. 569-594.
• TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Boğaziçi Yayınları, 8. Baskı, İstanbul 1999.
• ZAKKAR, Suhayl, The Emirate of Aleppo 1004-1094, prefaced by Bernard Lewis, Dar Al-Amanah, Beirut 1971.
• ZEHEBÎ, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, El-ʿİber fî ḫaberi men ġaber et-Târîhu’l-evsaṭ. thk. Fuad Seyyid, C. 2-3, Dâru Turâsi’l-Arabî, Kuveyt 1961.