OSMAN ZEKİ BEY’İN HAYATI VE KUVÂ-YI MİLLİYE HATIRALARI

Year 2025, Volume: 7 Issue: 15, 865 - 886, 29.09.2025

Hasan Ali Polat

https://doi.org/10.53718/gttad.1740519

Abstract

Bu çalışma, Osman Zeki Işık’ın hayatını ve Kıymettar Hatıralarımdan Kuvâ-yı Milliye adlı hatıratını esas alarak, bir idarecinin biyografisi ile Anadolu’daki millî direniş sürecine tanıklığını birlikte sunmaktadır. 1892 yılında İstanbul’da dünyaya gelen Osman Zeki Bey, Mekteb-i Mülkiye-i Şahane mezunu olup Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde çeşitli kaza ve sancaklarda kaymakamlık yapmıştır. Özellikle Ünye’de görev yaptığı yıllarda, Mondros Mütarekesi sonrasında yaşanan otorite boşluğu ve güvenlik krizine karşı halkın kendini koruyabileceği yerel savunma mekanizmaları kurarak aktif bir rol üstlenmiştir. Ermeni ve Rum çetelerinin saldırılarına karşı köy koruculuğu sistemini teşkil etmiş, halka doğrudan temas kurarak kamu düzenini yeniden sağlamaya çalışmıştır. Bu saha tecrübesiyle birlikte Osman Zeki Bey, bir idareci olarak yalnızca sahadaki faaliyetleriyle değil, kaleme aldığı eserlerle de dönemin idarî-içtimai hayatı ve eğitimi hakkında düşüncelerini ifade etmiştir. Bizde Maarif-i İptidaiye adlı çalışmasında taşrada eğitim hizmetlerinin geliştirilmesi için halkın imece usulüyle katılımını esas alan bir model önermiştir. İdari ve İçtimai Düsturlar ile İdare isimli eserlerinde ise on yılı aşkın idarecilik tecrübelerini sistematik prensipler halinde aktarmıştır. En dikkate değer eseri olan Kıymettar Hatıralarımdan Kuvâ-yı Milliye, Osmanlı’nın son döneminde yaşanan çözülmeyi, işgallerin getirdiği travmaları ve Anadolu halkının millî direnişini şahsî tanıklıkla harmanlayan güçlü bir metindir. Nitekim Osman Zeki Bey, Kuvâ-yı Milliye’yi yalnızca askerî bir başkaldırı olarak değil, halkın içinden doğan tabii bir hareket olarak değerlendirmiş; İstanbul hükûmetinin politikalarının aksine, Anadolu’daki millî direnişini “meşru” ve bir “varoluş mücadelesi” olarak görmüştür. Bu bağlamda, Meşrutiyet ve Cumhuriyet devri bürokrasisinde görev almış Osman Zeki Bey’in biyografisinin ele alınması, ilgili dönemin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Öte yandan, Zeki Bey’in Kuvâ-yı Milliye hatıraları da bir taşra idarecisinin gözünden millî direnişin gelişim sürecini yansıtması bakımından önemlidir ve literatüre anlamlı bir katkı sunmaktadır.

Keywords

Osman Zeki Bey , Biyografi , Hatıra , İşgaller , Kuvâ-yı Milliye.

THE LIFE OF OSMAN ZEKİ BEY AND HIS MEMOIRS OF THE NATIONAL FORCES

Abstract

This study presents both the biography of Osman Zeki Işık, a government official, and his eyewitness account of the national resistance movement in Anatolia, based on his memoir titled Kıymettar Hatıralarımdan Kuvâ-yı Milliye (From My Valuable Memories: The National Forces). Born in Istanbul in 1892, Osman Zeki Bey graduated from the Imperial School of Civil Administration (Mekteb-i Mülkiye-i Şahane) and served as district governor (kaymakam) in various towns and regions during the late Ottoman and early Republican periods. Especially during his tenure in Ünye, in the aftermath of the Armistice of Mudros, he assumed an active role in establishing local defense mechanisms to protect the population against the prevailing security crisis and administrative vacuum. He organized a village guard system to counter attacks from Armenian and Greek armed bands and engaged directly with the local population to reestablish public order. In addition to this field experience, Osman Zeki Bey expressed his views on the administrative, social, and educational life of the period through his writings. In his work Bizde Maarif-i İptidaiye (Primary Education in Our Country), he proposed a model based on community cooperation (imece) for improving educational services in rural areas. In his books İdari ve İçtimai Düsturlar (Administrative and Social Principles) and İdare (Administration), he systematically conveyed over a decade of experience in civil administration. His most notable work, Kıymettar Hatıralarımdan Kuvâ-yı Milliye, is a compelling narrative that blends personal testimony with historical observation, depicting the collapse of the late Ottoman order, the traumas of occupation, and the grassroots dimensions of national resistance. Notably, Osman Zeki Bey did not view the National Forces merely as a military uprising but rather as a natural movement emerging from within the people themselves. In contrast to the policies of the Istanbul government, he perceived the national resistance in Anatolia as a legitimate and existential struggle. In this context, analyzing the biography of Osman Zeki Bey, who served in the Ottoman and early Republican bureaucracy, contributes to a deeper understanding of the administrative framework of the period. Moreover, his memoir provides valuable insight into the evolution of the national resistance from the perspective of a provincial official and thus makes a meaningful contribution to the literature.

Keywords

Osman Zeki Bey , Biography , Memoir , Occupations , National Forces (Kuvâ-yı Milliye).

References

• 1.   Arşiv Belgeleri
• ``` Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Bâbıâli Evrak Odası Belgeleri: 4384/328793; 4497/337216; 4498/337295; 4502/337587.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Asayiş Kalemi: 4/45.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiyye: 19/1.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus: 52-2/44.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi: 80/119; 82/206; 83/28; 84/08; 98/216; 576/34; 624/65.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İrade-Dâhiliye: 1518/14.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İrade-Dosya Usulü İradeler Tasnifi: 46/66; 48/3; 48/29; 48/55; 114/59.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Şura-yı Devlet Evrakı: 1700/20.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cumhuriyet Arşivi, Kurum: Bakanlıklararası Tayin Daire Başkanlığı (30-11-1-0): Yer Bilgisi: 154-18-4, Kararname, 05.06.1942; Yer Bilgisi: 159-3-19, Kararname, 05.02.1943; Yer Bilgisi: 177-25-5, Karar, 06.09.1945; Yer Bilgisi: 179-35-1, Karar, 14.12.1945; Yer Bilgisi: 207-21-11, Karar, 19.07.1949; Yer Bilgisi: 27-33-16, Kararname, 21.09.1926; Yer Bilgisi: 56-17-06, Kararname, 26.06.1930.
• 2.   Kitaplar
• AKANDERE, Osman, POLAT, Hasan Ali, Damat Ferit Paşa Hükümetlerinin Millî Mücadele Karşıtı Politikaları, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2011.
• ÇANKAYA, Mücellidoğlu Ali, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (1. Cilt Tarihçe) 1859-1949 M.M. ve S.B.O, C. I, Örnek Matbaası, Ankara, 1954.
• ÇANKAYA, Mücellidoğlu Ali, Yeni Mülkiye Tarihi ve Yeni Mülkiyeliler (Mülkiye Şeref Kitabı) 1909-1923 Mekteb-i Mülkiyye Mezunları, C. IV, Mars Matbaası, Ankara 1968-1969.
• OSMAN ZEKİ BEY (Işık), Kıymetdar Hatıralarımdan: Bizde Maarif-i İptidaiyye, haz. İbrahim Caner Türk, Arı Sanat Yayınları, İstanbul, 2016.
• OSMAN ZEKİ BEY, Bizde Maarif-i İptidaiye, Şems Matbaası, İstanbul, 1337/1921.
• OSMAN ZEKİ BEY, İdare, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1340/1924.
• OSMAN ZEKİ BEY, İdari ve İçtimai Düsturlar, Evkaf-ı İslamiye Matbaası, İstanbul, 1339/1923.
• OSMAN ZEKİ BEY, Kıymettar Hatıralarımdan Kuvâ-yı Milliye, Evkâf-ı İslamiye Matbaası, İstanbul 1338/1922. (İBB, Atatürk Kitaplığı, Demirbaş No: SEL_Osm_00876/01; Yer No: 956.1023 OSM 1338 R/1922 k.1/1).