ABOUT THE THREE-HORNED HEADGEAR AND ITS MEANING IN TURKISH CULTURE

Year 2025, Volume: 7 Issue: 15, 645 - 658, 29.09.2025

Aslı Çandarlı

https://doi.org/10.53718/gttad.1756732

Abstract

Clothing items are important elements of material culture that directly contribute to the illumination of Turkish cultural history and the revelation of its period characteristics. While fulfilling one of the most basic needs, they also provide important data on geographical and economic characteristics, craftsmanship, aesthetic taste, the world of beliefs, and the way society perceives life. Headwear, one of the clothing materials that may initially appear to be a minor detail, should also be evaluated from this perspective. It contains a rich cultural content and conveys information about a person's social and economic status and even their marital status. Among the headdresses that hold a significant place in the continuity of Turkish culture from Turkistan to Anatolia, the three-horned headdress type is particularly interesting. It is depicted in relatively limited areas, in similar compositions but on very different materials, including rock paintings, bone plates, stone sculptures, bronze coatings, and coins. While figures wearing three-horned headdresses are mostly depicted as female characters and associated with Umay, the fact that this headdress has also been found on male stone sculptures, or that it is not found in all Turkish regions where the Umay belief exists, creates a confusing situation. At this point, the three-horned headdress has raised many questions and sparked curiosity about its meaning. This study addresses questions such as: Was it a crown or a headdress? Was it exclusive to women, or did men also use it? What did it signify? What factors led to the widespread belief that it depicted Umay? The study focuses on the meanings of the three-horned headdress beyond its role as a garment.

Keywords

Turkish Culture , Headdress , Three Horned Headdress , Umay.

TÜRK KÜLTÜRÜNDE ÜÇ BOYNUZLU BAŞLIĞIN ANLAMINA DAİR

Abstract

Giyim kuşam unsurları, Türk kültür tarihinin aydınlatılmasına ve dönemsel özelliklerinin ortaya konmasına doğrudan kaynaklık eden önemli maddi kültür öğeleridir. En temel ihtiyaçlardan birini karşılarken aynı zamanda coğrafi ve ekonomik özellikler, zanaatsal beceriler, estetik zevki, inanç dünyası ve toplumun hayatı algılayış biçimi gibi konularda önemli veriler sunar. Giyim kuşam malzemelerinden biri olan ve ilk anda küçük bir kıyafet detayı gibi gözüken başlıklar da bu açıdan değerlendirilmelidir. Zira kültürel değerler açısından zengin bir içeriği barındırmakta; kişinin sosyal ve ekonomik durumu ve hatta medeni hali hakkında bilgiler taşımaktadır. Türk kültürünün Türkistan’dan Anadolu’ya taşınan sürekliliği içinde anlamlı bir yere sahip olan başlıklar arasında üç boynuzlu başlık türü özellikle ilgi çekicidir. Görece sınırlı bir alanda, birbirinin benzeri kompozisyonlar içinde ancak çok farklı malzemeler üzerinde tasvir edilmesi söz konusudur ki, kaya resimleri, kemik plakalar, taş heykeller, bronz kaplamalar ve sikkeler bunlar arasında sayılabilir. Üç boynuzlu başlık taşıyan figürler çoğunlukla kadın karakter olarak tasvir edilip Umay’la ilişkilendirilmişse de erkek taş heykelde de bu başlığa rastlanmış olması ya da Umay inancının bulunduğu tüm Türk coğrafyasında bu başlığa rastlanmaması kafa karıştırıcı bir durum ortaya çıkarmaktadır. Bu noktada üç boynuzlu başlık adlandırmasından ifade ettiği anlama kadar çok sayıda soru işareti ile merak uyandırmıştır. Bu çalışma konuyu bu bir taç mıydı yoksa başlık mı? Sadece kadınlara özgü müydü erkekler de kullanır mıydı? Ne anlam ifade ediyordu? Umay’ı tasvir ettiğine ilişkin yaygın görüşü ortaya çıkaran etkenler ne? gibi sorular çerçevesinde ele alıp üç boynuzlu başlığın bir giyim unsuru olmanın ötesindeki anlamlarına odaklanmıştır.

Keywords

Türk Kültürü , Başlık , Üç Boynuzlu Başlık , Umay.

References

• AHİNJANOV, M., “Ob Etniçeskoy Prinadlejnosti Kamennıh İzvayaniy v “Trehrogih” Golovnıh Uborah iz Semireçya”, Arheologiçeskie Pamyatniki Kazahstana, AlmaAta, 1978, ss. 65-79.
• ASAN,Veli, Tahtacı Türkmen Ozanları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1997.
• BABAYAROV, Gaybulla, Drevneturkskie Monetı Çaçskogo Oazisa (VI-VIII VV), İzdatelstvo Natsionalnoy Biblioteki Uzbekistana İmeni Alimera Naroi, Taşkent 2007.
• ÇEBODAYEVA, M. P., Obraz Bogini Umay (ımay) v İzobrazitelnom i Dekorativnom İskusstve Hakasii, Hakasskiy Nauçno-İssledovatelskiy İnstitut Yazıka, Literaturı i İstorii, Abakan 2019.
• DLUJNEVSKAYA, G. V., “Eşyo raz o «Kudırginskom Valune» (K Voprosu ob İkonografii Umay u Drevnih Turkov)”, TS, 1974, Moskva 1978, ss. 230-237.
• DLUJNEVSKAYA, G. V., “Kudırge Kayası” Eski Türklerdeki Umay Tasvirleri Sorununa Bir Bakış”, çev. Muvaffak Duranlı, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S.1, İzmir 1996, ss. 235-240.
• ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, Kültür Gönüllüleri Yayınları, İstanbul 2003.
• ESİN, Emel, “Börk”, DİA, C.6, ss. 327-328.
• ESİN, Emel, “Bağdaş ve Çökmek Türk Töresinde İki Oturuş Şeklinin Kadim İkonografisi”,Sanat Tarihi Yıllığı, S. 3, 1970, ss. 231-242.
• GAVRİLOVA, A. A., Mogilnik Kudyrge Kak İstoçnik po İstorii Altayskih Plemen, Moskva Leningrad, 1965.
• GÖMEÇ, Saadettin Yağmur, “Umay Meselesi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 5, S. 1, ss. 277-281.
• GÖMEÇ, Saadettin Yağmur, “Türk Kültüründe Umay”, Millî Mecmûa, S. 29, Kasım Aralık 2022, ss. 122-131.
• GÖMEÇ, Saadettin Yağmur, “Kök Börüler ve Arslanlar”, Göktürk Devleti’nin 1450. Kuruluş Yıldönümü Sempozyum Bildirileri, Haz. Yücel Hacaloğlu, Yeni Avrasya Yayınları, Ankara 2001, ss. 77-85.
• GÖMEÇ, Saadettin Yağmur, “Türk Tarihinin Kahramanları: İki Aşite Beyi”, Orkun, S. 65, İstanbul 2003.
• GRAÇ, A. D., “Drevneturkskaya Kamennaya Figura İz Rayona Mungu-Hayrhan-Ula (Yugo- Zapadnaya Tuva)”, İnstitut Etnografii Kratkie Soobşeniya, XXX, 1958, ss. 151-158.
• GÜRCAN, Kevser, Kutsal Şaman Elbiseleri, Ötüken Yayınları, İstanbul 2018.
• İNDİRKAŞ, Zühre, Türklerde Hükümdar Tacı Geleneği, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002.
• İNDİRKAŞ, Zühre, “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türklerde Taç Geleneği”, Türkler, Ed. Hasan Celal Güzel, Salim Koca, vd., C. 4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 151-156.
• KAYABAŞI, Onur Alp, “Türk Mitolojisinin Kutsal Dişisi: Umay”, Düşünce Dünyasında Türkiz, Yıl 2016, C.7, S. 38, ss. 109-116.
• KAYABAŞI, Onur Alp, “Taşeli Yöresi Tahtacılarının Geçiş Dönemlerinde Mitolojik Unsurlar”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 2016, 78, ss. 139-158.
• KIRZIOĞLU, Neriman Görgünay, “Edremit Doyran Köyü Tahtacı Türkmenleri’nde Geleneksel Evlenme Adetleri”, I. AkdenizYöresi Türk Toplulukları Sosyo-Kültürel Yapısı (Tahtacılar) Sempozyum Bildirileri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1995, ss. 133- 148.
• KIZLASOV, L. P. “K İstorii Şamanskih Verovaniy Na Altae”, Kratkie Soobşeniya Instituta Istorii Materialnoy Kulturı AN SSSR., XXIX, 1949, ss. 49-52.
• KİNDİKOV, B. M., İ. B. Kindikov, Drevnie Nadpisi Ongudayskogo Rayona, Gorno-Altaysk, 2018.
• KİSELEV, S.V. Drevnyaya İstoriya Yujnoy Sibiri, Materialı i İssladovaniya po Arheologii SSSR, No 9, Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskva Leningrad, 1949.
• KLYAŞTORNIY, S. G., Mifologiçeskie Sujetı v Drevneturkskih Pamyatnikah”, Turkologiçeskiy Sbornik 1977, Moskva 1981, ss. 117-138.
• KUBAREV, G. V., K voprosu o Jenskih Drevneturkskih İzvayaniyah na Altae, Kulturı Stepnoy Evrazii i ih Vzaimodeystvie s Drevnimi Tsivilizatsiyami, İnstitut İstorii Materialnoy Kulturı RAN, Novosibirsk, Rossiya, 2012, ss. 339-346.
• KUBAREV, G. V., “Drevneturkskie İzvayaniya İz Apşiyaktı v Tsentralnom Altae (K Prebleme Vıdeleniya Jenskih Statuarnıh Pamyatnikov u Drevnih Turok)”, Arheologiya, Etnografiya i Antropologiya Evrazii, Tom 45, No 1, 2017, ss. 93-104.
• KUBAREV, G. V., Izobrajenie Jenşinı v Trehrogom Golovnom Ubore İz Apşiyaktı i Yivo İstoriko-Kulturnıy Kontekst, Drevnee iskusstvo v kontekste kulturno-istoriçeskih protsessov Evrazii: i 300-letiyu nauçnogo otkrytiya Tomskoy Pisanitsy, Materialı vserossiyskoy nauçnoy konferentsii s mejdunarodnym uçastiyem, 18–20 avgusta 2021 g., Kemerovo, ss. 170.
• MALYAVKİN, A. G., Materialı Po İstorii Uygurov v IX-XII vv. Novosibirsk, 1974.
• OKTAY ÇEREZCİ, Özlem “Türk Sanatında Üç Dişli Başlığa Sahip Şamanlar ve Savaşçılar”, Sanat Tarihi Dergisi, 29/2, Ekim 2020, ss. 765-781.
• ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1994.
• POTAPOV, L. P. Umay-Bojestvo Drevnih Turkov v Svete Etnografiçeskih Dannıh-“Turkologiçeskiy Sbornik, 1972” Moskva 1973, ss. 265-286.
• ROGOJİNSKİY, A.E., Novıe Nahodki Pamyatnikov Drevneturkskoy Epigrafiki i Monumentalnogo İskusstva Na Yuge i Vostoke Kazahstana”, Rol Nomadov v Formirovanii Kulturnogo Naslediya, Kazahstana, Almatı 2010, ss. 329-348.
• SALMAN, Fikri, “Göktürk Dönemi Kıyafetleri”, Sanat Dergisi, Yıl 2006, S. 9, ss. 12-34.
• STARK, Sören, “Some remarks on the headgear of the royal Türks”, Journal of Inner Asian Art and Archaeology, 4, 2009, ss. 119–133.
• ŞER, Ya. A., Kamennıe İzvayaniya Semireçya, Moskva Leningrad, 1966.
• TABALDIYEV, K. Ş., Kurganı Srednevekovıh Koçevıh Plemen Tyan-Şanya, Bişkek: Aybek, 1996.
• TABALDIYEV, K., ABDİYEV, T. “O Kamennıh İzvayaniyah Kırgızstana v Obraze Umay/Katun”, Turkic Studies Journal, S.2, 2025, ss. 106-127.
• TEKİN, Talat, Orhun Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995.
• YATSENKO, S. A., Drevniye Turki: kostum na raznotsvetnih izobrajeeniyah, Museum Inernet Konferentsiya Drevnosti v Muzeynih Kollektsiyah, Harkov, 2007. https://swordmaster.org/uploads/2011/oldturks/ancient_turks_costume_in_a_color_images.pdf (Erişim tarihi 20.07.2025).
• ZUEV, Yu. A., Rannie Turki: Oçerki İstorii i Ideologii, Dayk Press, Almatı 2002.