18. Yüzyılın İkinci Yarısında Ayıntab’da Bir Âlimin Terekesi: Fazılzâde Hacı Halil Efendi bin Hacı Ali Ağa

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 1, 35 - 63, 21.07.2020

Kerim Tiryaki

Öz

Özet
Osmanlı arşiv kaynakları içerisinde yer alan şeriyye sicilleri, kadılar tarafından tutulan mahkeme tutanakları olup ilgili bölgenin sosyal, ekonomik ve kültürel hayatını yansıtan önemli belgelerdir. Şeriyye sicilleri içerisinde yer alan tereke kayıtları ise kişilerin ölümünden sonra varislerine bıraktığı mirası ihtiva etmektedir. Bu kayıtlardan, kişilerin mal varlığı, iktisadi durumu, aile üyeleri arasında mirasın nasıl taksim edildiği gibi konulara ulaşabilmektedir. Bu yönüyle tereke kayıtları, Osmanlı sosyal, kültürel ve iktisadi tarihinin anlaşılması açısından birinci el kaynak niteliğindedir. Araştırmaya esas aldığımız tereke kaydı, Gaziantep’in (Ayıntab) Şehreküstü Mahallesinde ikamet etmiş olan Âlim Fazılzâde Hacı Halil Efendi bin Hacı Ali Ağa’ya aittir. İlgili tereke kaydında; Âlim Fazılzâde Hacı Halil Efendi bin Hacı Ali Ağa’nın sosyal statü, kültürel seviye ve düşünce dünyasını yansıtan ilmi eserler, unvan gibi bulgular, ekonomik durumunu yansıtan gayri menkul, menkul ve günlük hayatta mutfak vb. eşyalar tespit edilmiştir. Ayrıca tereke kaydında; âlimin mirasçıları, bu mirasın ne şekilde taksim edildiği, terekenin maddi olarak değeri ve mirasa bahis olunan menkul ve gayrimenkuller, şahsın alacak ve verecekleri gibi bilgilerin yer aldığı görülmektedir. Buradan hareketle, Âlim Fazılzâde Hacı Halil Efendi bin Hacı Ali Ağa’nın tereke kaydı üzerinden ilgili dönemde toplumsal yapıda bir âlimin günlük yaşamı ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Arşiv Kaynağı

Teşekkür

Sayın Ahmet Hocam, ilginize teşekkür ederim.

Kaynakça

• KAYNAKÇA A) Arşiv Malzemesi 131 Nolu Gaziantep Kadı Sicili
• B) Araştırma Eserler
• Abdullah Kara, “18. Yüzyılın İkinci Yarısında Turgutlu’da Bir Seyyidin Terekesi: Es-seyyid Mehmet Bin Halil Çelebi”, Uluslar arası Turgutlu Sempozyumu Bildirileri, Cilt II, (Edit. Muzaffer Tepekaya, Zafer Atar, Ferhat Berber, İlker M. Çağlar), Turgutlu 2018. Ahmet Yaşar Ocak “Osmanlı Beyliği Topraklarındaki Sufi Çevreler ve Abdalan-ı Rum Sorunu (1300-1389)”, Osmanlı Beyliği (1300-1389), (Edit. Elizabeth A. Zachariaou) (çev: Gülçağlı Güven, İsmail Yergüz, Tülin Altınova),Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997. Ali Bardakoğlu, “Iskat”, DİA, C.19, İstanbul 1999. Alpaslan Aliağaoğlu - Abdullah Uğur, “Osmanlı Şehri”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.38, Ağustos 2016. Arif Bilgin, Osmanlı Saray Mutfağı, Kitapevi Yayınları, İstanbul 2004. Ayşe Güdeloğlu, “131 Nolu Şer’iye Sicil Defterine Göre Gaziantep’in Kültürel, Sosyal ve Ekonomik Durumu”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarih ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı, İstanbul 2013. Celal Esat Arseven, Sanat Ansiklopedisi, MEB Yayınları, C. II, İstanbul 1947. Enver Demir,“19.Yüzyılda Turgutlu’da Varlıklı Bir Kölenin Günlük Yaşamına Dair”, Uluslar arası Turgutlu Sempozyumu Bildirileri, Cilt II, (Edit. Muzaffer Tepekaya, Zafer Atar, Ferhat Berber, İlker M. Çağlar), Turgutlu 2018. Gaziantep El ve Ev Sanatları, Gaziantep İl Turizm Müdürlüğü, Gaziantep 1999. Gerry Oberling - Grace Martin Smith, Osmanlı Sarayında Yemek Kültürü, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2001. Halil İnalcık, “15. Asır Türkiye İktisadî ve İçtimaÎ Tarihi Kaynakları”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, Eren Yayıncılık, İstanbul 1996. Hasan Yüksel,“Osmanlı Toplumunda Sadat-ı Kiram”,Uluslar arası Osmanlı Tarihi Sempozyumu (8-10 Nisan 1999) Bildirileri ( Haz. Turan Gökçe), İzmir 2000. Hulusi Kılıç, “Ahterî”, DİA, C.2, İstanbul 1989. Hülya Canbakal, “Barkan’dan Günümüze Tereke Çalışmaları”, Ömer Lütfi Barkan Türk Tarihçiliğine Katkıları ve Etkileri Sempozyumu, İstanbul 2011. Hüseyin Öztürk, Kınalızade Ali Çelebi’de Aile, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Ankara 1990.
• Hüseyin Atay, Kur’an Türkçe Çeviri, 2/184, Atayy Yayıncılık, Ankara 2016. İ. Gündağ Kayaoğlu, Eski İstanbul’da Gündelik Hayat, Aksoy Yayıncılık İstanbul 1998. İlber Ortaylı, Türkiye Teşkilat ve idare Tarihi, Cedit Neşriyat, Ankara 2008. __________, “Kadı”, DİA, C.24, İstanbul 2001. __________, Osmanlı Devleti’nde Kadı, Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara 1994. __________, Osmanlı Toplumunda Aile, Pan Yayıncılık, İstanbul 2001. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara 1965. ____________________, Osmanlı Devleti’nde Saray Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara 1988. Mehmet Akif Aydın, “Aile”, DİA, C.2, İstanbul 1989. Mehmet İpçioğlu, Konya Şer’iye Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi, Nobel Yayınları, Ankara 2001. M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.1, MEB Yayınları, İstanbul 1993. Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Fakülte Kitabevi, Isparta 1997. Metin Menekşe, “XIX. Yüzyıl Ortalarında Sosyo-Kültürel Bir Ürün Olarak, Lakaplar; Birgi Kasabası Örneği”, Uluslar arası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.9, S.43, Nisan 2016. Muhammed Khalid Masud, “Mecmua-i Fetâvâ”, DİA, C. 28, İstanbul 2003. Mustafa Uzun, “Muhammediyye”, DİA, C.30, İstanbul 2005. Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi,1243-1453, C.1,Tekin Yayınevi, Ankara 1979. Mücteba İlgürel, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Tüfeğin Halk Arasında Yayılışı”, Birinci Askeri Tarih Semineri, Bildiriler II, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayını, Ankara 1983. Nuri Köstüklü “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Tarih Araştırmalarında Tereke Defterlerinin Yeri ve Önemi (Muğla Örneğinde)”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 29 (5), 2009. Orhan Fuad Köprülü, “Efendi”, DİA, C.10, İstanbul 1994. Ömer Asım Aksoy, Gaziantep Ağzı, C. III, İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul 1946. Ömer L. Barkan “Edirne Askeri Kassamına Ait Tereke Defterleri (1545- 1659)”, Belgeler III, 1993. Ömer Demirel,“1700-1730 Tarihlerinde Ankara’da Ailenin Niceliksel Yapısı”, Belleten, C.LIV, S.211, Ankara 1991. Özer Ergenç, “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, S.IV, Ankara 1984. Ramazan Muslu, “Türk Tasavvuf Kültüründe Tarikat Kıyafetleri ve Sembolik Anlamları”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl:12, S.36, 2008. Reşat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümerbank Kültür Yayınları, Ankara 1969. Rıfat Özdemir “Tokat’ta Aile”, Belleten, C.LIV, S.211, Ankara 1991. Rüya Kılıç, Osmanlıda Seyyidler ve Şerifler, Kitap Yayınevi, İstanbul 2016. Saadet Maydaer “XVI. yüzyılda Bir Osmanlı Müderrisi: Mevlana Muslihiddin Efendi ve Mirası”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20/1, 2011. Sait Öztürk,“Osmanlı Toplumunda Çok Evliliğin Yeri”,Osmanlı, C.5, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1998. __________, “Kassam”, DİA, C.24, İstanbul 2001. Serhat Kuzucu, 123 Numaralı Gaziantep Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (H. 1180-1181/M. 1766-1767), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep 2006. Serkan Geduk, “Osmanlı Saray Kültüründe Buhur ve Gülsuyu Geleneği”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllığı 6, İstanbul 2013. Sevgi Gürtuna, “Klasik Dönemde Osmanlı Kadınının Giyim Tarzı”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C. 11, Ankara 2002. Sezer Tansuğ “ Türk Ev Mimarisinin Değişme ve Gelişme Çizgisi”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C.II, Ankara 1992. Süleyman Ateş, Yüce Kuran’ın Çağdaş Tefsiri, C.II, Yeni Ufuk Neşriyat, İstanbul 1989. Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Enederun Kitabevi, İstanbul 1989. Şemsettin Günaltay, “İslam’dan Önce Araplarda Kadının Durumu Aile ve Türlü Nikah Şekilleri”, Belleten, C.XV, S.60, TTK, Ankara 1951. Şerafettin Turan, Türk Kültür Tarihi, Bilgi Yayınevi, Ankara 1990. Şinasi Acar, “Düşlerin Kokusu Buhurdan ve Gülabdanlar”, Antik Dekor Dergisi, S.75, İstanbul 2001. Tevfik Güran, “ Osmanlı Tarım Ekonomisi 1840-1910”, İ.Ü İktisat Fakültesi: Türk İktisat Tarihi Yıllığı 1987. Tevkii Abdurrahman Paşa, “Osmanlı Kanunnameleri”, MTM, İstanbul 1331. Tülay Artan,“Terekeler Işığında 18. Yüzyıl Ortasında Eyüp’te Yaşam Tarzı ve Standartlarına Bir Bakış Orta Halliğin Aynası”, 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp’te Sosyal Yaşam. Edit. Tülay Artan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998. Türk Tarih Kurumu Tarih Çevirme Kılavuzu, http://www.ttk.gov.tr/genel/tarih-cevirme-kilavuzu/. (erişim tarihi: 13/07/2018). Türkçe Sözlük, C.I- II, T.D.K, Ankara 1983. Vehbi Günay “Balkanlara Ait Siciller ve Karaferye Kazası Şeriyye Sicilleri Kataloğu”, Türk Dünyası İnceleme Dergisi, S.2, İzmir 1997. Yener Altuntaş -Y.K. Mücella Şahin, Gaziantep İli Halk Oyunları Kıyafetleri Teknik Çizimleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1997. Zeynel Özlü, “Ayıntablı Âlim Torunzâde Molla Mustafa (Terekesi Işığında)” Gaziantep’te Dinî Hayat, Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Gaziantep 2017. __________, 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Gaziantep, Gaziantep B.B. Eğitim Kültür Serisi, Gaziantep 2004. __________, “18. Yüzyıl’ın İkinci Yarısında Gaziantep’te Sivillerin Kullandığı Silahlar ve Fiyatları”, Polis ve Sosyal Bilimler Dergisi Journal of Police and Social Studies , Yıl:4, C.4, S.1, Nisan 2016. ___________,“Terekeler Işığında Bolu-Göynük'te Giyim Kuşam" Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Dergisi, S.36, 2005. ____________,“ XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Revân Seferinde Vefat Eden Ayıntablı Bir Şehidin Terekesi: Hacı Mustafa İbni Hacı İsmail”, Abdulkadir Özcan’a Armağan, Hazırlayanlar; Hayrunnisa Alan, Ömer İşbilir, Zeynep Aycibin, Muhammet Ali Kılıç, Kronik Kitap, İstanbul 2018. ____________, “ Tereke Kaydından Hareketle 18. Yüzyılda Turgutlulu Bir Gayrimüslimin Günlük Yaşamı; Oganes veled Pedros”, Uluslar arası Turgutlu Sempozyumu Bildirileri, Cilt. II, ( Edit.Muzaffer Tepekaya, Zafer Atar, Ferhat Berber, İlker M. Çağlar), Turgutlu 2018. _____________, “Osmanlı Döneminde Gaziantep’te (Ayıntab) Isınma Kültürü”, 4.Kazan Uluslar arası Halk Kültürü Sempozyumu, 29 Eylül-1 Ekim, _____________, “Terekeler Işığında Göynükte (Bolu) Aile”, Akademik Araştırmalar Dergisi, S.29, 2006. ____________, “Bir Bektaşi Babasının Terekesi: Haydar Baba ibni Halil bin Abdullah”, Türk Kültürü Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S.71, 2014. ____________, “Terekeler Işığında Göynük’te Konutlarda Mekan Düzenlemesi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.163, Temmuz