الآثار السلبية للاشتغال بعلم الحديث في نظر الإمام الغزالي

Year 2019, Issue: 3, 129 - 162, 31.12.2019

Enes Salih

https://doi.org/10.5281/zenodo.3595395

Abstract

ألف الإمام الغزالي رحمه الله كتابه إحياء علوم الدين في مجال تهذيب
النفس وإصلاح القلب، وعرّف فيه سبل الالتزام بالكتاب والسنة واتباع السلف الصالح،
أي بعبارة أخرى: كان كتابه بما يخص التقرب إلى الله من كافة جوانبه وأحواله
وشروطه.

وبيّن في كتابه الإحياء أنواع العلوم التي تُعين المرء على التدين
والتقرب إلى الله، ومن بينها العلوم الشرعية، وقسّم الاشتغال بها إلى اقتصار
واقتصاد واستقصاء، فأشاد بالاقتصار والاقتصاد، وحذر من الاستقصاء، ووضّح رؤيته
للأنواع الثلاثة (الاقتصار والاقتصاد والاستقصاء) في علم الحديث، فذكر أنواع الكتب
المطلوب دراستها في الاقتصار، وأنواعها في الاقتصاد، ومجال الكتب التي تدخل في قسم
الاستقصاء.

وللغزالي نظرية مختلفة في الاشتغال بعلم الحديث، فهو يرى أن الاشتغال
بعلم الحديث من أعمال الدنيا وليس من أعمال الآخرة، وأن الاشتغال به بشكل عام يؤدي
إلى آثار سلبية، وبيّن أسباب ذلك ومواطن مخاطر ذلك، واستشهد لفكره هذا بأقوال
لعلماء الحديث والسلف.

ولمعرفة رؤية الغزالي ونظريته كان لا بد من إلقاء النظر على علم الحديث
في سيرته الشخصية، وعلى علم الحديث والاشتغال به في عصره، ثم تأصيل المسألة عنده،
وبيان المواطن التي حذر منها، والمواطن التي أشاد بها، مع بيان الأسباب والأدلة
التي اعتمد عليها في رؤيته هذه، إضافة إلى ذلك آراء ورؤية العلماء المحدثين
المعاصرين له لهذه المسألة.

بعد ذلك سأناقش هذه القضية من جوانبها، وفيما إذا
كانت رؤية الإمام تخص عصره، أو تشمل العصور التي قبله، وفيما إذا تنطبق رؤيته
وأسبابها ونتائجها على المنشغلين بالحديث الشريف في هذا العصر أم لا، وسأبين
الجوانب التي أوافقه الرأي فيها والتي أخالفه فيها مع أدلة ذلك كله.

Keywords

الحديث, الغزالي, الآثار السلبية, إحياء علوم الدين, الاشتغال بعلم الحديث, المحدثون

Negative Effects of Being Busy with Ḥadīth Science According to Imam Al- G̲h̲azālī

Abstract

One of the most important works written by Imam Al-G̲h̲azālī
about obeying the Book and sunna (Prophetic traditions), following the path of
good predecessor and purifying the self (nafs) and the heart is Ihyā’ū
‘Ulūmi’d-Dīn. In this work, Al-G̲h̲azālī divides the sciences into two
categories: useful [mahmūdah] and harmful [mazmūmah]; Sharīʿa law sciences are
included in the category of useful sciences. Al-G̲h̲azālī classifies the
knowledge acquisition in three ways as lower degree, intermediate degree and
higher degree. However, while Al-G̲h̲azālī welcomed lower and middle level
knowledge in science branches; it has a negative approach to higher level
information acquisition. categorized the works of ḥadīth according to this
triple division. Al-G̲h̲azālī categorized the his works about  Ḥadīth according to this triple division.
Also Al-G̲h̲azālī has had different views about the  Ḥadīth. The most striking point here is that
Al-Ghazali’s opinion - based on the views of his predecessors - has come to the
conclusion that the science of ḥadīth is not a worldly issue but a matter of
the Hereafter. Al-G̲h̲azālī in Ihyā’ū ‘Ulūmi’d-Dīn mentions the factors that
make the ḥadīth science a worldly matter. Essentially, the Al-G̲h̲azālī tafsīr,
while talking about the negative effects of being engaged in the ḥadīth and
fiqh, focuses heavily on the subject of ḥadīth. In this study, we will examine
in detail Al-G̲h̲azālī 's perspective on the negative effects of being engaged
in the ḥadīth. First of all, in order to learn Al-Ghazali's approaches on this
subject, it is necessary to know the basis of the his ḥadīth knowledge and the
reference point  of him about Ḥadīth, the
state of ḥadīth and the status of the muḥaddiths in his time and the views of
his contemporaries about the occupation with ḥadīth. Later on, we will then
discuss this issue from different perspectives and mention the views adopted
and criticized by Al-Ghazali. In this study, we will discuss whether the
convictions of Al-G̲h̲azālī had about the ḥadīths are only specific to their
own period or are inclusive (by providing different evidence).

Keywords

Ḥadīth, Imam al-G̲h̲azālī, Iḥyā′ ‘Ulūm al-Dīn, Being Busy with, Ḥadīth Science, Muḥaddithūn

İmam Gazzâlî’ye Göre Hadis İlmiyle Meşgul Olmanın Olumsuz Etkileri

Abstract

İmam Gazzâlî’nin
tasavvufi bir yaşam tarzını benimsedikten sonra Kitap ve Sünnet’e uyma, selef-i
salihinin yolunu takip etme ve nefsi ve kalbi terbiye/ıslah etme konusunda
yazdığı en önemli eserlerinden biri İhyâ’ü ‘Ulûmi’d-Dîn’dir.

Gazzâlî, eserlerinde
kalbi ve nefsi etkileyen ilimler hakkındaki görüşlerini detaylı bir biçimde
aktarmaktadır. Bu çalışma özelde hadis ilmi, genel olarak dini/şer’i ilimler
ile meşgul olmanın olumsuz etkileri konusunda Gazzâlî’nin yaklaşımını
irdelemektedir.

Gazzâlî’nin hadis ilmi
konusundaki yaklaşımlarını tetkik etmek için öncelikle onun hadis bilgisi ve
hadis öğrenimine dair tarihi malumatları edinmemiz gerekmektedir. Bu çalışmada Gazzâlî’nin
hadis bilgisi hakkındaki yorumları doğru değerlendirmek amacıyla klasik dönem
âlimlerinin ve çağdaş düşünürlerin görüşlerini mukayeseli bir şekilde ortaya
koymaya çalıştık. Ayrıca Gazzâlî döneminde hadis ilminin durumu, bu dönemde öne
çıkan hadis eserleri ve muhaddislerin hadis ile meşgul olma konusundaki
görüşlerini ele aldık. Böylece bu dönemdeki hadis ilmi ve muhaddisler konusunda
genel bir kanaate ulaştık.

Gazzâlî ilimleri faydalı
[mahmûde] ve zararlı [mezmûme] ilimler olmak üzere ikiye ayırmakta; şer’î
ilimleri faydalı ilimler kategorisine dâhil etmektedir. Şeri ilimler içerisinde
yer alan hadis ilmini de ‘(sahih hadis metinleri ile ilgili olan) usûl’ ve
‘(cerh-tadil ve rical ilmi ile ilgili olan) mutemmimat/teferruat’ olmak üzere
ikiye ayırmaktadır.

Gazzâlî ilimler
konusundaki bilgi edinimini ‘alt derece [iktisar]’, ‘orta derece [iktisad]’ ve
‘üst derece [istiksa]’ olmak üzere üç şekilde sınıflandırmaktadır. Gazzâlî
hadis ilmini öğrenmeyi de bu üçlü taksime göre şekillendirmektedir. Buna göre
Buhari ve Müslim’deki hadisleri bilme alt dereceyi [iktisar]; Buhari ve Müslim
dışındaki sahih eserleri öğrenme orta dereceyi [iktisad] ve bu iki kategori
dışındaki eserleri bilme de üst dereceyi [istiksa] kapsamaktadır. Ancak Gazzâlî
genelde dini/şer’i, özelde hadis ilmi konusunda alt ve orta derecede
bilgilenmeyi olumlu karşılarken; üst derecede bilgi edinimine olumsuz yaklaşım
sergilemektedir.

Aynı zamanda Gazzâlî
ilimleri kabuk (sadef) ilimleri ve öz (cevher) ilimleri olmak üzere de ikiye
ayırmaktadır. Hadis ilmini de bu kategori içinde yeniden değerlendiren Gazzâlî
anlamı dikkate almaksızın hadis ezberlemeyi, hadisleri zahire göre anlamayı ve
rical ilmiyle ilgilenmeyi kabuk (sadef) ilimler içerisine dâhil etmektedir.

Gazzâlî hadis rivayetiyle
meşgul olmanın veya hadis ve isnad öğrenmek için rihle/seyahat etmenin olumsuz etkilerinde
bahsetmekte ve bu konuda görüşlerini delillendirmek amacıyla önceki
muhaddislerin/âlimlerin kanaatlerine yer vermektedir.  

Gazzâlî’ye göre hadis
ilminin usulü sema’ (hadisi işitme), fehm (anlama), hıfz (ezberleme), amel ve
neşrden (hadisi rivayet etme) oluşmaktadır. Ancak muhaddisler sema’ ve neşr ile
yetinip fehm, hıfz ve amel gibi asıl amacı ihtiva eden unsurları terkettiler

Esasen Gazzâlî tefsir,
hadis ve fıkıh ilmiyle meşgul olmanın olumsuz etkilerinden bahsederken hadis
konusuna fazlasıyla odaklanmaktadır. Kibir, kendini beğenme, riya, makam
sevgisi, gurur ve fitne gibi olumsuz özellikler hadis ilmi ile meşgul olmanın
etkilerindendir. Ancak Gazzâlî’ye göre bu olumsuz etkiler terkedilmesi gereken
nitelikler olmakla birlikte bu etkiler, hadis ilmini öğrenmeyi ihmal sebebi
olmamalıdır. Bununla birlikte Gazzâlî hadis ilminin kişiyi doğru yola
ulaştıracak ilimlerden biri olduğu kanaatini taşımaktadır. Bu konuda Sufyan
es-Sevri’nin “İlmi Allah’tan başkası için öğrendik. Ancak ilim Allah’tan başkası
için öğrenilmeyi reddetti.” görüşünü aktarmaktadır.

Gazzâlî’nin hadis ilmi
ile meşgul olmanın olumsuz etkilerine dair görüşlerini ve bu konudaki
delillerini değerlendirdikten sonra Gazzâlî’nin kanaatinin tutarlılığını farklı
açılardan ortaya koymaya çalıştık

Birincisi, Gazzâlî’ye
göre hadis ilmi faydalı [mahmûde] dini/şer’i ilimler, farz-ı kifaye ve
usulu’d-din kapsamına girmektedir. Nitekim bu görüş islam alimlerinin genel
kanaatidir.

İkincisi, Gazzâlî hadis
ilmi ile ilgili olarak alt [iktisar] ve orta derecede [iktisad] bilgilenmeyi
olumlu karşılarken; üst derecede [istiksa] bilgi edinimini olumsuzlamaktadır. Gazzâlî’nin
bu yaklaşımı kendi dönemindeki bilgi anlayışı ile uyum içerisindedir. Çünkü bu
dönemde cerh-tadil ve rical ilmine dair bilgiler mevcut kitaplarda yer aldığı
için bunları öğrenmek kişiye fayda sağlamamakta ve bu tür bilgi edinimi
‘istiksa [üst derece]’ kapsamına girmektedir. 

Üçüncüsü, Gazzâlî hadis
ehlinin hadiste manaya/anlama önem vermesi gerektiğini vurgulamaktadır. Önceki
dönemlerde zaruri olmasına ragmen bu dönemde hadis öğrenimi için gereklilik
arzetmeyen rıhlenin/seyahatin terkedilmesi gerektiğini belirtmektedir. Bu
sebeple Gazzâlî ve çağdaşı olan muhaddis Hatib Bağdadi, hadislerin lafızlarını
önceleyip anlamı ve ameli öteleyen tutumu eleştirmektedir. Esasen Gazzâlî’den
önceki dönemde hadis öğrenmek için yapılan seyahatler (rıhle) sona ermiş olup
hadisler sahih, sunen, musned, cami ve mucem türü eserlerde bir araya
getirilmiştir. Bu sebeple Gazzâlî’ye göre bu dönemde hadis rivayeti için
meclisler oluşturmak ve bu meclislere iştirak etmek sadece kişiye dünyevi
açıdan fayda sağlamaktadır. Çünkü erken dönemde muhaddisler bu faaliyeti
gerektiği biçimde icra etmişler ve hadis literatürünün oluşması için ciddi çaba
harcamışlardır. Nitekim Gazzâlî’nin vurguladığı üzere seyahat/rıhle, erken
dönemde hadis öğrenme yollarından biridir.         

Dördüncüsü, Gazzâlî
döneminde hadisçiler ve ehl-i rey arasındaki tartışmalar neticesinde bu iki
grup görüş ayrılığına düşmüşler ve bunun sonucunda hadisçilerin ilmi
seviyesinde gerileme meydana gelmiştir. Aynı zamanda Hatib Bağdadi de tarihi
vakıayı destekleyici bilgiler aktarmaktadır.

Sonuç olarak bu çalışmada
Gazzâlî’nin görüşlerini kendinden önceki ve sonraki dönemleri göz önünde
bulundurarak değerlendirdik. Bu değerlendirme sonucunda Gazzâlî’nin bazı
kanaatlerinin sadece kendi dönemini kapsadığını, bir kısmının ise tüm zamanları
kapsayıcı genel nitelikte olduğunu detaylı bir biçimde ortaya koyduk.

Keywords

Hadis, Gazzâli, İhyâ’ü ‘Ulûmi’d-Dîn, Hadis İlmiyle Meşguliyet, Muhaddisler

References

• ابن أبي حاتم، عبد الرحمن بن محمد بن إدريس الرازي (ت:327هـ)، الجرح والتعديل، دار إحياء التراث العربي –بيروت، ط1، 1952م.ابن الأثير، المبارك بن محمد بن محمد بن محمد الجزري (ت:606هـ)، جامع الأصول في أحاديث الرسول، ت: عبد القادر الأرنؤوط، مكتبة الحلواني-دمشق، ط1: 1/47.ابن تيمية، تقي الدين أبو العباس أحمد بن عبد الحليم بن عبد السلام الدمشقي (ت:728هـ)، درء تعارض العقل والنقل، ت: الدكتور محمد رشاد سالم، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، المملكة العربية السعودية، ط2، 1991م.ابن عبد الهادي، شمس الدين محمد بن أحمد الحنبلي (ت:744هـ)، تنقيح التحقيق في أحاديث التعليق، ت: سامي بن محمد بن جاد الله وعبد العزيز بن ناصر الخباني، أضواء السلف –الرياض، ط1، 2007م.ابن كثير، أبو الفداء إسماعيل بن عمر القرشي الدمشقي (ت:774هـ)، البداية والنهاية، ت: علي شيري، دار إحياء التراث العربي، ط1، 1988م.أحمد بن محمد بن حنبل الشيباني (ت:241هـ)، المسند، ت: شعيب الأرناؤوط -عادل مرشد، وآخرون، مؤسسة الرسالة، ط1، 2001م.أنس الجاعد "مدى تساهل الحاكم"، مجلة الشرقيات، الجلد10، العدد4، 2018م.Anas ALJAAD "Hâkim'in Mütesâhilliğinin Kapsam" Ie-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Aralık-2018 Cilt:10 Sayı:4 (22), s: 1398. البخاري، محمد بن إسماعيل أبو عبد الله الجعفي، الأدب المفرد، ت: محمد فؤاد عبد الباقي، دار البشائر الإسلامية-بيروت، ط3، 1989م.البخاري، محمد بن إسماعيل أبو عبد الله الجعفي، صحيح البخاري، ت: محمد زهير بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة، ط1، 1422هـ.تاج الدين السبكي، عبد الوهاب بن تقي الدين (ت:771هـ)، طبقات الشافعية الكبرى، ت: د. محمود محمد الطناحي د. عبد الفتاح محمد الحلو، دار هجر، ط2، 1413هـ.الترمذي، أبو عيسى محمد بن عيسى بن سَوْرة (ت:279هـ)، سنن الترمذي، ت:أحمد محمد شاكر، مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي –مصر، ط2، 1975م.الخطيب البغدادي، أبو بكر أحمد بن علي (ت:463هـ)، الجامع لأخلاق الراوي وآداب السامع، ت: د. محمود الطحان، كتبة المعارف-الرياض،الخطيب البغدادي، أبو بكر أحمد بن علي بن ثابت (ت:463هـ)، الفقيه والمتفقه، ت: عادل بن يوسف الغرازي، دار ابن الجوزي –السعودية، ط2، 1421ه.الخطيب البغدادي، أبو بكر أحمد بن علي بن ثابت (ت:463هـ)، تاريخ بغداد، ت: د.بشار عواد معروف، دار الغرب الإسلامي – بيروت، ط1، 2002م.الذهبي، شمس الدين أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (ت:748هـ)، سير أعلام النبلاء، دار الحديث-القاهرة.الذهبي، شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان (ت:748هـ)، تاريخ الإسلام، ت: د. بشار عوّاد معروف، دار الغرب الإسلامي، ط1، 2003 م.رشيد أحمد الكنكوهي (ت:1323هـ)، الكوكب الدري على جامع الترمذي، ت:محمد زكريا بن محمد يحيى الكاندهلوي، مطبعة ندوة العلماء الهند، 1395هـ.السيد محمد عقيل بن علي المهدلي، الإمام الغزالي وعلم الحديث، دار الحديث-القاهرة، 1998م.الصريفيني، إبراهيم بن محمد بن الأزهر العراقي(ت:641هـ)، المنتخب من كتاب السياق لتاريخ نيسابور، ت: خالد حيدر، دار الفكر-بيروت، 1414ه.عبد العزيز بن عبد الله الهليل، التصنيف في السنة النبوية وعلومها في القرن الخامس الهجري، الناشر: مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف بالمدينة المنورة: ص(13-87).عبد العزيز بو شعيب العسرواي، أحاديث موضوعة في سنن ابن ماجة من خلال عمل المحققين شعيب وبشار، مجلة أصول الدين في الجامعة الأسمرية الإسلامية في ليبيا، العدد الثالث، 2017م.الغزالي، أبو حامد محمد بن محمد الطوسي (ت:505هـ)، إحياء علوم الدين، دار المعرفة –بيروت. قاسم بن قُطْلُوْبَغَا السُّوْدُوْنِي، أبو الفداء زين الدين الجمالي الحنفي (ت:879هـ)، الثقات ممن لم يقع في الكتب الستة، ت: شادي بن محمد بن سالم آل نعمان، مركز النعمان للبحوث والدراسات الإسلامية وتحقيق التراث والترجمة-صنعاء، ط1، 2011م.محمد بن حبان بن أحمد أبو حاتم، الدارمي، البُستي (ت:354هـ)، الثقات، دائرة المعارف العثمانية بحيدر آباد الدكن الهند، ط1، 1973م.محمد بن حبان بن أحمد بن حبان التميمي، البُستي (ت:354هـ)، صحيح ابن حبان، ت: شعيب الأرناؤوط، مؤسسة الرسالة –بيروت، ط2، 1993م.يوسف القرضاوي، الإمام الغزالي بين مادحيه ومنتقديه، مؤسسة الرسالة-بيروت، 1994م.