نقد المتن في كتاب "علل الحديث" لابن أبي حاتم

Yıl 2022, Sayı: 9, 1 - 49, 31.12.2022

Mehmet Ali Çalgan

Öz

لقد كان العالم ابن أبي حاتم الذي كان أول من استعمل مصطلح "النقد" بين أنه يمكن أن نستدل على صحة الحديث من خلال عدالة رواته وإمكانية كون ذلك المتن من كلام النبوة. وإذا ما أمعنا النظر وجدنا أن الشرط الأول الذي وضعه ابن أبي حاتم متعلق بالسند وأما الشرط الثاني فمتعلق بالمتن مباشرة. ويعتبر شرط الصحة هذا الذي نقله ابن أبي حاتم دليلا واضحا على الأهمية التي أولاها للمتن في نقد الحديث. كما نرى أيضا بشكل مختصر وضمني أن الحكم على حديث ما بأنه كلام صادر عن النبي عليه الصلاة والسلام يستند إلى مقاييس عدة مثل موافقته للقرآن الكريم والأحاديث الصحيحة والعقل أيضا.
وقد ادعى العديد من الباحثين في علم الحديث بأن أمثلة نقد المتن لم تكن متواجدة في كتب العلل. وقد تكرر هذا الادعاء من قبل الكثيرين لتدعيم أبحاثهم التي تحدثت عن إهمال المحدثين لنقد المتن. وقد كان هدف هذه المقالة تحقيق الأبحاث التي تقول بأن مصادر الحديث وخصوصا كتب العلل لم تتناول نقد المتن إلا أنه في نهاية التدقيق في كتاب علل الحديث لابن أبي حاتم (ت 327-938) حصلنا على إثباتات تبين عكس هذه الادعاءات. وقد وجدنا أن الكاتب في أثره هذا من خلال 139 مثال استطاع أن ينتقد أحد عشر متن من خلال النظر في موافقتها للقرآن والأحاديث الصحيحة والإجماع والمعلومات التاريخية والوقائع وقول الراوي وسياق الكلام ومخالفته أو موافقته للمعمول به، وكذلك لعدم مشابهتها لكلام النبوة والتفرد في أصول الدين والإسرائيليات منها أيضا. وعلاوة على ذلك، وجدنا أن هناك 288 حديثا قد نُقِد من خلال الإشارة إلى إمكانية فهم صحته من خلال النظر في نقده أو عدم نقده بسبب تفرد المتن أو مخالفته عبر التحقيق في الأحاديث التي أطلق عليها تعابير مجملة مثل المنكر والباطل. وسنقوم برفع هذا الرقم الذي حصلنا عليه في بحث موسع من خلال الاستفادة من معطيات بعض الأبحاث وملاحظات محققي هذا الأثر. وبالإضافة لذلك فقد قمنا بشكل موسع في ضوء إيضاحات المحدثين وما قاموا به بتحليل الخصوص الذي يدعي أن التفرد في نقد المتن من قبل المحدثين سبب هام أيضا كما عموم البلوى. وقد أثبت هذا البحث أنه تم نقد 559 متن حديث بالمجموع في كتاب العلل، ويعتبر هذا العدد خُمس عدد الأحاديث التي في كتاب العلل تقريبا. إن النسبة العالية هذه ليست دليلا على الاهتمام الذي أظهره النقاد نحو السند أو المتن، وإنما تظهر كثرة الأخطاء التي ظهرت في متن الحديث. وقد بين كتاب العلل الأخطاء في المتن التي قام بها الرواة المشهورون مثل شعبة وسفيان الثوري وسفيان بن عيينة، كما تم نقد كثير من متون الأحاديث في مصادر الحديث المعتبرة مثل الصحيحين وصحيح ابن حبان وصحيح ابن خزيمة.

Anahtar Kelimeler

الحديث, نقد المتن, ابن أبي حاتم, العلل, المنكر

İbn Ebu Hâtim’in ʿİlelü’l-hadîs İsimli Eserinde Metin Tenkidi

Öz

Bu makalede genel olarak hadis kaynakları, özel olarak da ilel eserlerinde metin tenkidi yapılmadığı tezi tahkik edilmiş ancak İbn Ebû Hâtim’in (öl. 327/938) ʿİlelü’l-ḥadîs̱ isimli eserinin incelenmesi neticesinde bu tezin aksini ispatlayan bulgular elde edilmiştir. ʿİlel’de Kur’ân-ı Kerîm’e, sahih hadislere, icmâa, tarihî bilgilere, vâkıaya, râvinin sözüne, kelamın siyâkına, amele muvafakat/muhalefet, nübüvvet kelamına benzememe, dinin asılları konusunda teferrüd, isrâiliyata benzeme gibi on bir metin tenkidi kıstasının tasrih edilerek kullanıldığı toplam 139 örnek tespit edilmiştir. Bunlara ilaveten haklarında münker veya batıl gibi mücmel tabirlerin kullanıldığı hadislerin tahkik edilerek metnin teferrüdü veya muhalefeti sebebiyle tenkit edilip edilmediğinin anlaşılabileceğine işaret edilerek bu şekilde metni tenkit edilen 288 hadis tespit edilmiştir. Bazı araştırmaların bulgularından ve eserin muhakkiklerinin notlarından istifadeyle tespit edilen bu rakam daha geniş bir araştırmayla çok daha artacaktır. Ayrıca, umûmü’l-belvâya benzer şekilde teferrüdün de muhaddislerce metnin tenkidi için önemli bir gerekçe olduğu hususuna değinilmiş ve ʿİlel’de teferrüd gerekçe gösterilerek metni tenkit edilmiş olan 51 örneğe işaret edilmiştir. Muhafazakâr bir tahminle ʿİlel’de toplam 559 hadisin metninin tenkid edildiği saptanmıştır; bu rakamın eserdeki toplam hadis sayısına oranı yaklaşık beşte birdir. Ancak münker/bâtıl/kezib/mevzû hükmü verilen haberlerin çoğunun mâna nekâreti sebebiyle tenkit edildiği düşünüldüğünde önceki hesaplamaya dâhil edilmeyen 313 hadis daha ilave edilerek toplamda 872 haberin (toplam hadis sayısının yaklaşık yüzde otuzu) metninin tenkit edildiği anlaşılmaktadır. Ancak bu sayısal çokluk münekkitlerin senede ya da metne gösterdiği ihtimamın değil, hataların yapılış sıklığının bir göstergesidir. ʿİlel’de Şu’be, Süfyân es-Sevrî ve Süfyan b. Uyeyne gibi en önde gelen muhaddislerin metindeki hataları tespit edilmiş; Sahîhayn, Sahîh İbn Hibbân ve Sahîh İbn Huzeyme dâhil olmak üzere muteber hadis kaynaklarındaki pek çok hadis metin tenkidine tâbi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Metin Tenkidi, İbn Ebû Hâtim, İlel, Münker

Content Criticism of Ibn Abī Ḥātim in His Work ‘Ilal al-ḥadīth

Öz

In this article, the thesis that content criticism was not applied in ḥadīth works in general and in ʿilal books in particular has been investigated. However, as a result of examining Ibn Abī Ḥātim’s ‘ilal al-ḥadīth, findings that prove the opposite of this claim have been obtained. In ʿilal a total of 139 examples in which eleven content criticism criteria such as contradiction to al-Ḳurʾān, ḥadīth, consensus, historical facts, reality, the words of the transmitter; not resembling to the words of the Prophet, being single in transmitting a ḥadīth an important topic of the religion have been applied were detected. Furthermore, it has been pointed out that by examining the ḥadīths about which concise terms such as munkar have been used it can be understood whether these ḥadīths have been criticised due to the singleness or contradiction of the text. A total of 288 ḥadīth the text of which were criticised in this manner has been determined. This number which was found by the findings of some studies and by making use of the notes of the editors of the work will increase by a more comprehensive research. Furthermore, the fact that singleness of the text of the ḥadīth is an important criterion for the ḥadīth scholars for the purpose of content criticism has been examined in an extensive way in the light of the explanations and applications of ḥadīth scholars. A total of 51 examples in which the singleness of the text of the ḥadīth has been used as a reason for content criticism has been detected. In sum it has been determined that in ʿilal the texts of a total of 559 ḥadīths have been criticised. This number corresponds to twenty percent of the total number of ḥadīths in ʿilal. This quantity does not represent the attention paid to the sanad or text of the ḥadīth by the ḥadīth scholar; it only represents the frequency of the mistakes done in sanad or the text. 

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Content Criticism, Ibn Abī Ḥātim, ʿIlal, Munkar

Kaynakça

• Ahmed, Abdullah Ahmed – Abdullatif, Riyad Hüseyn. “el-Hadîsi’l-bâtıl inde’l-İmam Ebî Hâtim er-Râzî: dirâse tatbikiyye min hilâl kitâb el-İlel li’bnihî Abdurrahman”. Mecelletu’l-Mizan li’d-dirâsât’il-İslâmiyye 2015 (2/2), 297-318.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed Şeybani. Mesâilu’l-İmam Ahmed rivâye ibnihi Ebi’l-Fadl Salih. thk. Fadlurrahman Muhammed. Delhi: Daru’l-ilmiyye, 1988.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. Şuabu’l-Îmân. thk. Muhammed Said Zağlul. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiʿu’s-Sahîh. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1434.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. et-Târîhü’l-kebîr. thk. Muhammed b. Sâlih el-Debbâsî. Riyad: en-Naşirü’l-mütemeyyiz, 2019.
• Dârekutnî, Ebü'l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed. el-ʿİlelü’l-vâride fi’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye. thk. Mahfuzürrahman Selefi. Riyad: Daru Taybe, 1985.
• Dârekutni, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed. Sünenü’d-Dârekutnî. thk. Şuayb Arnaut. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2004/1424.
• Dümeynî, Müsfir. Mekâyis nakdi mutûni’s-sünne. Riyad: y.y., 1984.
• Durays, Halid b. Mansur. Nakdu’l-metni’l-hadîsî ve eseruhû fi’l-hükmi ale’r-ruvât inde ulemâi’l-cerhi ve’t-ta’dîl. Riyad: Daru’l-Muhaddis, 2007.
• Düzenli, Muhittin. “Metin Tenkidi Açısından İlel Eserleri: İbn Ebî Hâtim’in İlel Adlı Eseri Özelinde”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2010), 225-250.
• Düzenli, Muhittin. “Bir Tenkit Terimi Olarak “Sülûkü’l-Câdde””. İslâm Araştırmaları Dergisi 30 (2013), 1-23.
• Ebu Semha, Abdusselam. el-Hadîsu’l-münker dirâse nazariyye tatbikiyye fî kitâb ileli’l-hadîs li’bni Ebî Hâtim. Beyrut: Dâru’n-nevâdir, 2012.
• Ebu Süfyan Mustafa Bâcû. el-İlletu ve ecnâsuhâ inde’l-muhaddisîn. Tanta: Dâru’d-diyâ, 2005.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. Kitâbü’r-Red ʿale’s-Siyeri’l-Evzâʿî. nşr. Ebu’l-vefâ el-Afgânî. Mısır: ts.
• Fahl, Mahir Yasin. el-Câmiʿ fi’l-ilel ve’l-fevâid. Demmam: Dâru İbni’l-Cevzî, 1431.
• Fatıma Yerbuʿ. Davâbıt nakdi’l-metn inde İbni Ebî Hâtim min hilâli kitâbihi’l-ilel. Mağrib: Dâru’l-hadîsi’l-haseniyye, Şehâdetu’t-te’hîl, 2011.
• Hatîb el-Bağdadi, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali. el-Kifaye fî ilmi’r-rivaye. Beyrut: Müessesetu’r-risale nâşirûn, 2013.
• Hatiboğlu, Said. İslami Tenkit Zihniyeti ve Hadis Tenkidinin Doğuşu. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• İbn Abdulhâdi, Ebu Abdullah Muhammed. Şerhu ileli İbni Ebî Hâtim. Kâhire: el-Fâruku’l-hadisiyye li’t-tıbâa, 2002.
• İbn Ebû Hâtim, Ebu Muhammed Abdurrahmân er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1371/1952.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman er-Râzî. ʿİlelü’l-ḥadîs̱. thk. Rıfʿat Fevzî Abdulmuttalib, Ali Abdulbasit Mezîd. Kâhire: Mektebetü’l-hâncî, 2009.
• İbn Hacer el-ʿAskalânî, Ahmed b. ʿAli. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdulaziz b. Abdullah b. Bâz. Beyrut: Dâru’l-Mâʿrife, 1379.
• İbn Hacer el-ʿAskalânî, Ahmed b. ʿAli. Tehzîbu’t-tehzîb. Haydarabad: Matbaatu Daireti’l-Maarifi’n-Nizamiyye, 1326.
• İbn Hacer el-ʿAskalânî, Ahmed b. ʿAli. en-Nüket ala kitâbi İbni's-Salah. thk. Rebi' b. Hadi Umeyr. Riyad: Dârü'r-Raye, 1988.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân Büstî. el-İhsan fî takribi Sahihi İbn Hibban. thk. Şuayb el-Arnaut. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1986/1406.
• İbn Hibban, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibban Büstî. Kitâbu’l-mecrûhîn mine'l-muhaddisin ve'd-duafa ve'l-metrukin. thk. Hamdi Abdulmecid Selefi. Riyad: Dârü’s-Sumay’i, 2000.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed. Şerhu ʿİleli’t-Tirmizi. thk. Nureddin Itr. Riyad: Dârü’l-Atâ, 1421.
• İbnü’l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân. el-ʿİlelü’l-mütenâhiye fi’l-eḥâdîs̱i’l-vâhiye. thk. İrşâdülhak el-Eserî. Faysalâbâd: İdaretu’l-ulumi’l-eseriyye, 1401/1981.
• İbnü’l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. Kitâbü’l-mevzûât. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2008.
• Karadeniz, Hatice. “Istılahlaşma Sürecinde Münker Hadis Kavramı”. Hadis ve Siyer Araştırmaları 3/2 (2017), 57-92.
• Kırbaşoğlu, Hayri. İslam Düşüncesinde Hadis Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Kırbaşoğlu, Hayri. Alternatif Hadis Metodolojisi. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Koç, İbrahim. Günümüz Arap Dünyasında Hadis Usulü Tartışmaları. Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Küçük, Raşit. “İbn Ebû Hâtim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Şubat 2022, https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-ebu-hatim.
• Lâhim, İbrahim b. Abdillah. Mukâranetü’l-Merviyyât. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2013.
• Mahmud, Ahmed Şakir. “Ta’lîlu’l-ehâdis bi’l-karâin dirase tatbikiyye fi Kitabi’l-İlel li’bni Ebî Hâtim”. Mecelle Külliyye Ulumi’l-İslamiyye 38 (2014), 10-181.
• Melîbârî, Hamza b. Abdullah. Nazarât Cedîde fî Ulûmi’l-Hadîs. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2003.
• Muhammedî, Abdülkâdir Mustafa. eş-Şâz ve’l-münker ve ziyâdetu’s-sika muvazene beyne’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mu’tez el-Hatîb. Reddu’l-hadîs min ciheti’l-metn. Beyrut: eş-Şebeketü’l-arabiyye li’l-ebhâs, 2011.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn b. Haccâc. Kitâbu’t-Temyîz. thk. Muhammed b. Ali el-Ezherî. Kâhire: el-Fâruku’l-hadîse li’t-tibâa, 2008.
• Nebîl Ahmed Belhî. Mesâlik nakdî’l-metn inde nukkâdi’l-hadîs fi’l-karni’s-sâlisi’l-hicrî. Kuveyt: el-Hey’etü’l-Âmme li’l-inâye bi-tıbâati ve neşr, 2021.
• Nehlâ bint Hamdân el-Harbî. Meâyîru nakdi’l-metn inde’l-İmâm el-Hattâbî. Suudi Arabistan: Câmiatu Taybe, Yüksek Lisans Tezi, 1436.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdulmun’im Şelebi. Beyrut: el-Müessesetu’r-risale, 2001.
• Özüdoğru, Bekir. Rivayetlerin Hz. Peygamber'e aidiyetini tespitte amel olgusu. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Polat, Salahattin. “Garîb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 4 Aralık 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/garib--hadis.
• Suyûtî, Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tedribü’r-ravi fî şerhi Takribi’n-Nevevî. thk. Bedî Seyyid Lahhâm. Dımaşk: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 2010.
• Sülemî, Abdurrahman b. Nüveyf. el-Hadîsu’l-münker inde nukkâdi’l-hadîs. Riyad: Mektebetü’r-Rişd, 2005.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü'l-evsat. thk. Târık b. Ivadullah. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, 1415.
• Târık b. Ivadullah. Şerhu Lügati’l-muhaddisîn. Cîze: Mektebetu İbn Teymiyye, 2002.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-ʿİlelü’l-kebîr. nşr. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî. Beyrut: Mektebetü’n-nehda, 1409/1989.
• Topgül, Muhammed Enes. Rivayetten Râviye: Cerh-Ta’dil Hükümleri Nasıl Oluştu? İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Tübeyşî, Sultan b. Fahd. Nakdu’l-mutûn fî kütübi ileli’l-hadîs, cem‘ ve dirâse. Riyâd: Câmiatü’l-Melik Suud, Doktora Tezi, 1427.
• Tülü, Mehmet Emin. İbn Ebî Hâtim'in el-İlel adlı eserinde metin yönünden illetli saydığı rivayetler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ukaylî, Ebû Cafer Muhammed b. Amr. ed-Duafâü’l-kebîr. thk. Abdülmu’ti Kal’aci. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984/1404.
• Yıldırım, Enbiya. Hadiste Metin Tenkidi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2014.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed. Mîzânü’l-iʿtidâl fî nakdi’r-rical. thk. Ali Muhammed Becâvî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1963.