Emevîler Dönemi İktisadî ve Sosyal Yapı

Yıl 2023, Sayı: 3, 30 - 48, 30.12.2023

Kerem Çavuşlu

Öz

Bu çalışmayla, Muâviye b. Ebû Süfyân’ın müslümanların büyük bir çoğunluğu tarafından halife olarak kabul edilmesinin ardından başlayan bir dönemin, sosyo-ekonomik yapısının araştırılması hedeflendi. İslâm tarihinde Emevîler devri diye adlandırılan bu dönem, yeni bir siyasî, sosyal ve iktisadî yapılanmayı da beraberinde getirdi. Emevî halifeleri, Hz. Peygamber ve onun dört halifesinin takip ettiği siyasî, sosyal, kültürel ve iktisadî uygulamalardan farklı olarak, kendilerine özgü yeni bir tatbikata giriştiler. Emevî yöneticilerinin başlatmış oldukları bu sosyo-ekonomik uygulamalar yeni şekillenmeye başlayan İslâm toplumu üzerinde olumsuz birtakım etkilere neden oldu. Emevî halifeleri ve onların tayin ettiği valilerin taraflı siyasî kararları ve uygulamaları, iktisadî ve sosyal yapıyı derinden etkiledi. Bu dönemde takip edilen mâlî ve sosyal politikalar toplumsal ayrışmaya neden oldu. Toplumsal sınıflaşmaya bağlı olarak zaman zaman siyasî, sosyal, dinî ve kültürel hareketler ortaya çıktı. Emevîler dönemi, Hz. Peygamber sonrası siyasî, sosyal ve iktisadî etkenlere bağlı olarak ortaya çıkan isyan hareketlerinin yoğun yaşandığı bir devre takabül eder. Bu dönemde toplum Arap, mevâlî, gayri müslim tebaa şeklinde sınıflara ayrıldı. Bu tabakalara ayrılmanın en önemli etkenlerinden biri de şüphesiz toplumdaki sosyo-ekonomik durumun beraberinde getirdiği farklılaşmaydı. Toplumda meydana gelen bu ayrışma zaman zaman Arap-mevâlî sınıfları arasında siyasî, sosyal, kültürel, dinî ve iktisadî çatışmalara neden oldu. Sınıflar arası bu mücadeleler zaman içinde siyasal ve toplumsal bölünmelere sebep olurken, toplumun mal ve can güvenliğini de tehdit edecek boyutlara ulaştı. Bu çalışmada daha ziyade çatışmalara neden olan siyasal, sosyal ve iktisadî etkenler üzerinde duruldu. Ayrıca bu etkenlerin Emeviler dönemi sosyo-ekonomik yapılanmanın teşekkül sürecine yaptığı tesire de vurgu yapıldı. Bu araştırmayla Emevîler dönemine ilişkin yapılmış ve yapılacak olan yeni çalışmalara farklı bir bakış açısı getirilerek katkı sunma amaçlandı. Siyasî, sosyal, dinî ve kültürel etkenlere bağlı olarak ortaya çıkan hâdiselerle iktisadî-sosyal yapı arasındaki ilişkinin birlikte değerlendirilmesinin bu konuda yapılacak yeni çalışmalara ufuk açarak ve katkı sunabileceği düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Emevîler, Halife, Arap, Mevâlî, iktisat, Gayri Müslim

Economic and Social Structure of the Umayyad Period

Öz

This study aims to investigate the socio-economic structure of a period that began after Mu'awiya b. Abī Sufyān was accepted as caliph by the majority of Muslims. This period, which is called the Umayyads era in Islamic history, brought with it a new political, social and economic restructuring. Unlike the political, social, cultural and economic practices followed by the Prophet and his four caliphs, the Umayyad caliphs embarked on a new practice of their own. These socio-economic practices initiated by the Umayyad rulers had a negative impact on the newly formed Islamic society. The biased political decisions and practices of the Umayyad caliphs and their appointed governors deeply affected the economic and social structure. The financial and social policies followed in this period caused social segregation. Political, social, religious and cultural movements have emerged from time to time in response to the divisions in society. The Umayyad period corresponds to a period of intense rebellion movements that emerged due to political, social and economic factors after the Prophet Muhammad. During this period, the society was divided into classes such as Arab, mawali and non-Muslim subjects. One of the most important factors of this stratification was undoubtedly the differentiation brought about by the socio-economic situation in the society. This factionalism in the society caused political, social, cultural, religious and economic conflicts between the Arab-mawali classes from time to time. Over time, these struggles between classes led to political and social divisions and reached dimensions that threatened the security of life and property. In this study, the political, social and economic factors that caused the conflicts were examined. It also emphasized the impact of these factors on the formation of the socio-economic structure of the Umayyad period. his research aimed to contribute to new studies on the Umayyad period by bringing a different perspective. It is thought that evaluating the relationship between the events that occur depending on political, social, religious and cultural factors and the economic-social structure together may open the horizon and contribute to new studies on this subject.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic, Umayyads, Caliph, Arab, Mawali, Economics, Non-muslim

Kaynakça

• Adıgüzel, Adnan - Çakan, Barış. “Emevîler Döneminde Gayri Müslim İstihdamı (41-132/661-750)”. İstem 17/34 (K 2019), 329-351.
• Ağırakça, Ahmed. Emevîler Döneminde Kıyamlar. İstanbul: Şafak Yayınları, 2. Basım, 1994.
• Ahmed, Muhafaza. er-Rakik fi’l Müctemai’l-Arabiyyi’l-İslâmî hatta Sevratiz-Zenc. Amman, 1982.
• Aksu, Ali. “Emevî Devletinin Yıkılışı ve Temel Özellikleri”. İslâm Tarihi ve Medeniyeti. 3/431-546. İstanbul: Siyer Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Akyürek, Yunus. “Muâviye B. Ebî Süfyân’ın Siyasî Kararlarında Kelb Kabilesinin Rolü. İstem 14/27 (2016), 79-98.
• Apak, Âdem. “Emevîler Döneminde Zekât Uygulamaları. Tarihte ve Günümüzde Zekât Uygulamaları. 163-177. İstanbul: Ensar Neşriyat Tic. A.Ş., 1. Basım, 2017.
• Atçeken, İsmail Hakkı. “Emevîlerin Siyasî Tarihi”. İslâm Tarihi ve Medeniyeti-3-Emevîler. Istanbul: Siyer Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Aycan, İrfan. “Emevî İktidarının Devamında Sakîf Kabilesinin Rolü”. Ankara Üniversites İlahiyat Fakültes Dergisi 36 (ts.), 119-141.
• Aycan, İrfan. “Emevîler Dönemi İç Siyasi Gelişmeleri (41-132/661-750)”. Ankara Üniversites İlahiyat Fakültes Dergisi 39 (ts.), 147-173.
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebi Süfyan. Ankara: Fecr Yayınevi, 1. Basım, 1990.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed B. Yahyâ B. Câbir B. Dâvûd. Fütûhu’l-büldân. thk. Ömer Enis et-Tabba’. Beyrut: Müessesetü’l Maarife, 1967.
• Cabiri, Muhammed Abid. İslam’da Siyasal Akıl. çev. Vecdi Akyüz. Istanbul: Kitabevi yayıncılık, 1997.
• Candan, Feyza. Emevîler Dönemi İhtida Olayları. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,2007.
• Çağatay, Neşet. Başlangıçtan Abbasilere Kadar(Dini-İçtimai-İktisadi-Siyasi Açıdan) İslam Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1. Basım, 1993.
• Demircan, Adnan. Hâricîlerin Siyasî Faaliyetleri. İstanbul: Beyan yayınları, 1996.
• Demircan, Adnan. İslâm Tarihinin İlk Döneminde Arap-Mevâlî İlişkisi. İstanbul: Beyan yayınları, 2. Basım, 2015.
• Demirci, Mustafa. “Emevîler Devrinde Aşağı Irak’ta (Sevâd) Büyük Çiftliklerin Doğuşu Ve Gelişimi”. İSTEM 5/9 (2007), 61-83.
• Dînaverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Davud. el-Ahbâru’t-Tıvâl. thk. Ömer Faruk el-Hubba’. Beyrut Lübnan: Şirketü Dâru’l Erkam b. Ebî Erkam, 1. Basım, ts.
• Duri, Abdulaziz. İslâm İktisat Tarihine Giriş. çev. Sabri Orman. İstanbul: İnsan yayınları, 1. Basım, 2014.
• Ebû Ubeyd, Kasım b.Sellam. Kitâbu’l-Emvâl. Beyrut Lübnan: Daru’l-Kütübü’l-İslamiyye, 1. Basım, 1986.
• Ebu Yusuf, Yakup bin İbrahim. Kitâbu’l-Harâç. Kahire: el-Matbaütü’s-Selefiyye ve Mektebetuhâ, 6. Basım, 1397.
• Emin, Ahmet. V. Raşid Halife Ömer İbn Abdulaziz. İstanbul: İnkılap Yayınları, 1. Basım, 1984.
• Esamine, Halil. “Emevîler Döneminde Arapların İskânı ”. çev. Nuh Arslantaş. Öneri 2/12 (1999), 271-280.
• Fayda, Mustafa. “Cerib. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/402. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Gördük, Yunus Emre. “Mevâlî Tabiîlerin Fıkhî Ayetlere Yaklaşımı (‘Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’ Örneği)”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 1/2 (Ekim 2017), 242-269.
• Guzmán, Roberto Marín. “Arap Kabileleri, Emevî Saltanatı ve Abbâsî İhtilali”. çev. Ali Aksu. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (2014), 257-298.
• Halîfe B.Hayyât. Târîhu Halîfe B.Hayyât. thk. Mustafa Necip Fevvâz - Hikmet Keşlî Fevvâz. Beyrut Lübnan: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1. Basım, ts.
• Hammaş, Necdet. “Emevîler Döneminde Mevâlî ve Zımmîlerin İdaredeki Rolü”. çev. İrfan Aycan. Ankara Üniversites İlahiyat Fakültes Dergisi 37 (ts.), 175-190.
• Hitti, Philip K. Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1995.
• Hodgson, M.G.S. İslâm’ın Serüveni, Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih. çev. Komisyon,. 1 Cilt. İstanbul: İz Yayınları, 1995.
• İbn Esîr, İbü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-Tarih. 1-9 Cilt. Beyrut: Daru Sadır, 1965.
• İbn Haldûn, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Ebi Bekr. Mukaddime. çev. Zakir Kadiri Ugan. 3 Cilt. İstanbul: Maarif Basımevi, 1. Basım, 1954.
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dinaveri. el-Maârif. thk. M. İsmail Abdullah Savi. Beyrut: el-Ahyau’t-Turasi’l Arap, 1970.
• İbn Zenceveyh, Hamid. Kitâbu’l-Emvâl. Cilt. Riyad: Merkezu’l- Melik Faysal Li’Buhus ve’d-Dırasati’l-İslâmiyye, 2. Basım, 2007.
• İdrisî, Elbân bin Mahfûz. el-Mevâridu’l-mâliye li’d-devleti’l-İslâmiyye fî asri’l-Emevi. el-Medinetü’l-Münevvere: el-Camiatü’l İslamiyye, 1427.
• Kara, Cahit. “İslâm Coğrafyasında Mecûsîler (Emevîlerin Sonuna Kadar)”. dergiabant (AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Güz 2013), 19-59.
• Kara, Seyfullah. “İslâm Tarihinde İlk Zihniyet Sapması: Emevîler Döneminde Otoritenin Dünyevîleştirilmesi”. İstem 4/8 (2006), 145-170.
• Kebisi, Hamdan Abdulmecid. el-Haraç Ahkamuhu ve Makadiruhu. Beyrut Lübnan: Şirketü Matbuaat littevzi’ venneşr, 1. Basım, 2004.
• Kılıç, Ünal vd. “II. Muhalefetle İlişkiler ve Çatışmalar Emeviler Döneminde Muhalefet Hareketleri”. İslâm Tarihi ve Medeniyeti. 3-Emevîler. 3/71-199. İstanbul: Siyer Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Kılıç, Ünal. Tartışmaların Odağındaki Halife Yezid B. Muaviye. İstanbul: Kayihan Yayınları, 1. Basım, 2001.
• Kurban, Nur Ahmet. “Mevâlî Müfessirlerin Kur’ân Tefsirinin Oluşumuna Katkıları ve Onlara Yöneltilen Eleştireler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 4/16 (K 2011), 259-273.
• Maverdi, Ebu’l Hasan el-. el-Ahkâmu’s -sultaniyye. çev. Ali Şafak. Istanbul: Bedir Yayınevi, 1976.
• Mes’ûdî, Ali b. Hüseyin. Mürûcü’z-Zeheb ve Meʿâdinü’l-Cevher. thk. Yusuf Esad Dağir,. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l Endülüs, 1385.
• Özdemir, Mehmet Nadir. “Emevîler Döneminde ‘Mevâlî’”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Haziran 2020), 19-210.
• Savaş, Hamdi. İslâm Tarihi II Emeviler ve Abbasiler Tarihi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 1993.
• Seyithanoğlu, Kenan (ed.). Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. 14 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1986.
• Söylemez, M. Mahfuz. “Ehl-i Beyt Taraftarları 1. Hücr b. Adi Hareketi”. İslâm Tarihi ve Medeniyeti. 3/79-92. İstanbul: Siyer Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l Fadl İbrahim. I-IX Cilt. Kahire: Daru’l Maarif, 1961.
• Temir, Hakan. Emevîlerde Valilik. Kahramanmaraş: Semer Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Terzi, Mustafa Zeki. “Emevîlerde Kara Ordusu Teşkilatı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1997), 41-88.
• Üçok, Bahriye. İslâm Tarihi Emevîler ve Abbâsîler. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2. Basım, 1983.
• Wellhausen, Julius. Arap Devleti ve Sukut. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1963.
• Wellhausen, Julius. İslâm'ın İlk Devrinde Dini-Siyasi Muhalefet Partileri. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1996.
• Ya‘kûbî, Ebü Ya’kub el-. Târîhu’l-Yaʿkubî. 2 Cilt. Beyrut: Daru Sadır, ts.
• Zeydan, Corci. İslâm Medeniyeti Tarihi. çev. Zeki Megamiz. 5 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1. Basım, 1974.