The Moral Dimension of Trade in Islam

Yıl 2025, Sayı: 6, 41 - 71, 30.06.2025

Şeyhmus Balcı

https://doi.org/10.69801/haid.1663620

Öz

In the classical period of Islamic law, commercial ethics and matters related to muʻāmalāt (transactions) were addressed comprehensively. Scholars thoroughly analyzed not only contracts such as sales, partnerships, and leasing, but also morally questionable practices like fraud, monopolization, and interest (ribā). These analyses demonstrate that Islamic commercial ethics is not merely an abstract ideal but is rooted in concrete legal norms. Islam views trade not solely as a means of material gain, but as a moral responsibility. In this regard, principles such as lawful earning (ḥalāl), honesty, trustworthiness, and justice form the foundation of Islamic commercial ethics. The Qur'an and Hadith provide clear guidance by establishing core principles that regulate economic conduct, contributing to social justice, public welfare, and economic stability.During the period when Islamic jurisprudence was systematized, jurists placed significant emphasis on the moral dimension of economic activity. Some jurists underscored the link between lawful earnings and virtues such as asceticism (zuhd), piety (taqwā), and scrupulousness (warāʼ). Islamic commercial ethics prioritizes not only individual profit but also collective benefit, promoting responsible resource use and discouraging wastefulness. Moreover, adherence to ethical norms in trade fosters social trust and stability. The foundational principles of Islamic commercial ethics serve today as a guide for fair and ethical practices in global economic systems. In an increasingly globalized world, the need for values-based commerce is more apparent than ever.This study aims to identify the ethical principles of trade based on the Qur'an and Sunnah, employing analytical and descriptive methods. It examines both the normative foundations and practical applications of Islamic commercial ethics. By emphasizing the moral standards Islam introduces to economic life, the study seeks to provide a framework for applying these principles in contemporary commerce. Ultimately, this research aspires to contribute to the development of an ethics-oriented commercial mindset in Muslim societies, offer guidance in addressing ethical dilemmas in trade, and enhance understanding of Islamic legal perspectives on economic life.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Morality , Justice , Trade , Halal Earnings , Honesty

İslâm’da Ticaretin Ahlâkî Boyutu

Öz

İslâm hukukunun klasik döneminde, ticaret ahlâkı ve muâmelat kapsamında meselelere ilişkin olarak geniş bir şekilde ele alınmıştır. Âlimler alışveriş, ortaklık ve kiralama gibi ticarî sözleşmelerin yanı sıra hile, tekelcilik ve faiz gibi ahlâk dışı uygulamaları da detaylı bir şekilde incelemişlerdir. Bu incelemeler, İslâm ticaret ahlâkının sadece soyut bir ideal olmadığını, aynı zamanda somut hukukî normlara dayandığını da göstermektedir. İslâm, ticareti sadece maddî bir kazanç aracı olarak değil aynı zamanda ahlâkî bir sorumluluk alanı olarak da ele alır. Bu bağlamda helal kazanç, dürüstlük, güvenilirlik ve adalet gibi değerler, İslâm ticaret ahlâkının temelini oluşturur. Kur’ân-ı Kerim ve hadisler, ticaretin temel ilkelerini belirleyerek Müslümanlara rehberlik eder. Bu ilkeler, ekonomik faaliyetlerin ahlâkî boyutunu vurgulayarak, toplumsal refahın artmasına, sosyal adaletin tesis edilmesine ve ekonomik istikrarın sağlanmasına katkıda bulunur. İslâm fıkhının sistemleştiği dönemde âlimler, ekonomik faaliyetlerin ahlâkî boyutuna büyük önem vermişlerdir. Bazı fakihler, helal kazanç ve tüketim ile zühd, takva ve verâ' gibi erdemler arasındaki ilişkiyi vurgulamışlardır. İslâm ticaret ahlâkı, sadece bireysel kazancı değil aynı zamanda toplumsal faydayı da gözetir. Bu yaklaşım, israfın önlenmesine ve kaynakların daha verimli kullanılmasına yardımcı olur. Ayrıca, ticarette ahlâkî prensiplere uymak, toplumda güven ve istikrarın tesis edilmesine katkıda bulunur. İslâm ticaret ahlâkının temel esasları çağdaş ticarî faaliyetlerde de etik ve âdil uygulamalar için bir kılavuz niteliği taşımaktadır. Nitekim küreselleşen dünyada etik değerlerin önemi giderek artmaktadır. Bu ilkeler, sürdürülebilir bir ekonomik düzenin oluşturulmasına ve toplumsal refahın arttırılmasına katkıda bulunabilir. Bu çalışmada, İslâm hukukunun temel kaynakları olan Kur'ân-ı Kerim ve Sünnet’in ilgili âyet ve hadisleri tahlil edilerek ticaretin ahlâkî ilkelerinin belirlenmesi amaçlanmaktadır. Analitik ve betimleyici bir yöntem benimsenerek, İslâmî perspektifte ticaret ahlâkının temel esasları ve bunların pratik uygulamaları incelenmektedir. İslâm'ın ticarî hayata getirdiği ahlâkî standartları anlamak, bu standartların önemini vurgulamak ve günümüz dünyasındaki ticarî faaliyetlere bu ilkelerin nasıl uygulanabileceğine dair bir çerçeve sunmaktır. Bu çalışma, Müslüman toplumlarda etik değerlere uygun bir ticaret anlayışının geliştirilmesine katkıda bulunması, ticarî hayatta karşılaşılan ahlâkî ikilemlere rehberlik etmesi ve İslâm hukukunun ekonomik hayata dair prensiplerinin daha iyi anlaşılmasını sağlaması açısından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku , Ahlâk , Adalet , Ticaret , Helal Kazanç , Dürüstlük.

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu’cemü’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l- Kerîm. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1945.
• Affâne, Hüsameddîn. Fıkhî ve Ahlâkî Yönleriyle İslâm’da Ticaret. çev. Servet Bayındır. İstanbul: Polen Yayınları, 1. Basım, 2007.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsned. 50 Cilt. Lübnan: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 2001.
• Âlûsî, Ebû’s-Senâ Şihâbuddîn Mahmûd b. Abdillâhb. Mahmûd el- Hüseynî el-. Rûhu’l-Meâni. 30 Cilt. Dmaşk: Dâru Risâleti’l-Âlemî, 4. Basım, 2022.
• Apaydın, H. Yunus. “Karz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/520-525. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. Aslan, Mahsum. İslam Hukukunda Efdaliyet. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2023.
• Bahçekapalı, Mehmet - Dağ, Mehmet. Kur’an-ı Kerim’i Anlamak. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Şuabü’l-Îmân. 14 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 2003.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali. et-Ta’rîfât. İstanbul: Hâşimi Yayınevi, 1. Basım, 2022.
• Çağrıcı, Mustafa. “İnfak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/289-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Çağrıcı, Mustafa. “Ticaret (Ticaret Ahlâkı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/144-147. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Çalışkan, Necmettin. “Kur’an’da Ticarî Ahlak Kuralları ve Günümüzdeki Yansımaları” 1/1 (2018), 22-42.
• Dârimî, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. ʿAbdurrahman et-Temîmî ed-. Sünenü’d-Dârimî. thk. Ḥuseyn Selîm ʾEsed ed-Dârânî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Muğnî, 1412.
• Döndüren, Hamdi. Delilleriyle ticaret ve iktisat ilmihali. İstanbul: Erkam Yayınları, 2012.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eşas el-Ezdî es-Sicistânî. Sünen Ebî Dâvûd. 7 Cilt. Mısır: Dârû’r-Risaleti’l-Âlemiyye, 1. Basım, 2009.
• Erdem, Ekrem. “Helal Kazanç, İnsan Onuru ve Erdemli Toplum İnşası: İlgili Hadisler Üzerinden İktisadi Bir Değerlendirme”. Helal ve Etik Araştırmalar Dergisi 4/1 (2022), 1-17.
• Erman, Uğur. “İslâm’da Ticaret Ahlâkının Oluşmasında Hadislerin Rolü” 5/4 (2019), 719-730.
• Feyizli, Hasan Tahsin. Kur’an’da Ahlâk-Hukuk İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 1. Basım, 2020.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâ’u Ulumi’d-Dîn. 5 Cilt. Lübnan: Daru Sadır, 1. Basım, 2000.
• Güneş, Cengiz. “Kur’an’da Ticaretin Uhrevî Boyutu”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2019), 101-124.
• Haznevî, Muhammed Mutâ’. el-Lü’lü’l-Ferîd. Haseke: Merkezü’l-’İlmi ve’l-’İrfân, 1. Basım, 2015.
• Hin, Mustafa el- vd. el-Fıkhü’l-Menhecî. 3 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 2020.
• İbn Âşûr, Muḥammad Tâhir. İslâm Hukuk Felsefesi: Gaye problemi = Mekâsıdu’ş-Şeri’ati’l-İslâmiyye. çev. Vecdi Akyüz - Mehmet Erdoğan. İstanbul: Rağbet, 4. Basım, 2013.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. 5 Cilt. Beyrut: Darü’l- Mârife, 6. Basım, 2012.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 10 Cilt. Lübnan: Darü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• Kalkavan, Hakan. Ahlak ve İktisat Temelinde İslâm Ahlak Değerlerinin İktisadi Davranışa Olan Etkileri. Ankara: Gazi Kitap Evi Yayınları, 1. Basım, 2020.
• Karadoğan, Sercan. “Ahlak Temelli Ekonomi: İslam Ahlak Ekonomisinin Kuramsal Temelleri ve Bileşenleri”. Maruf İktisat İslâm İktisadı Araştırmaları Dergisi 8 (31 Aralık 2024), 4-22.
• Karagöz, İsmail vd. Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Karakoç, Sezai. İslâm Toplumunun Ekonomik Strüktürü. İstanbul: Diriliş Yayınları, 16. Basım, 2017.
• Kazıcı, Ziya. “Ahîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/540-542. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Kızıler, Hamdi. “Osmanlı Toplumunun Sosyal Dinamiklerinden Ahilik Kurumu”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 4/2 (19 Nisan 2015), 408-423.
• Köse, Murtaza. “Ticaret Hukuku Tarihi Açısından Mudarebe ve Commenda Ortaklıklarının Etkileşimi Hakkında Bir Deneme”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İLTED) 17 (2002), 151-177.
• Köse, Saffet. İslâm İş ve Ticaret Ahlâkı. İstanbul: İGİAD Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Kurtubî, Ebu Abdillah, Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi‘li Ahkâmi’l-Kur’ân. 21 Cilt. Lübnan: Dârü’l-Kutubi’l İlmiyye, 5. Basım, 2023.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Kuşeyrî Risalesi. çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 11. Basım, 2014. Marx, Karl. Kapital. çev. Alaatin Bilgi. 3 Cilt. Ankara: Sol Yayınları, 2014.
• Mâverdî, Ali b. Muhammed b. Habib Ebû’l Hasen el- Basrî. Edebü’d -Dünyâ Ve’d -Dîn. çev. Ersan Urcan. İstanbul: İlk Harf Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Müslim, Ebu’l Huseyn Müslim b. el- Kuşeyrî. Sahih-i Müslim. Lübnan: Darü’l- Mârife, 18. Basım, 2010.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-. Sünen-i Nesâî. Riyad: Darü’l-Hadâreti, 2. Basım, 2015.
• Özafşar, Mehmet Emin vd. Hadislerle İslâm: hadislerin hadislerle yorumu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1. baskı., 2014.
• Özdemir, Ahmet. “Karz Akdinin Mahiyeti ve Faizli İşlemleri Önleme Fonksiyonu”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 12/1 (2012), 125-145.
• Özkavukcu, Şaban. Kur’an-ı Kerim Işığında Ticaret Ahlakı. İstanbul: İz Yayıncılık, 1. Basım, 2021.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed. El-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an. 2 Cilt. Pakistan: Darü’l- Maârife, 2011.
• Sallâbî, Ali Muhammed. İslâm Tarihi Asrı Saadet Dönemi : Siyer-i Nebi. çev. Mustafa Kasadar vd. 2 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2017.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 3. baskı., 2004.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad eş-. Kitabû’l-Kesb. Beyrut: Dârû’l-Beşâiri’l-İslâmî, 1. Basım, 1997.
• Tabbâra, Afif Abdülfetâh. Rûhu’d - Dini’l İslâmî. Lübnan: Darü’l-İlm li’l-Melayin, 1977.
• Taşer, Seyit. “Ticaret Ahlakı -Tarihsel Bir İnceleme-Konya Örneği”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8/2 (2019), 406-418.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-. el-Câmiu’s-Sahîh. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Uludağ, Süleyman. “Fütüvvet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/259-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Wensinck,. el-Mu’cemü’l Müfehres Li Elfâzı’l Hadisi’n-Nebevî (Concordance). 8 Cilt. Lahey: Brill, 1936.
• Yeniçeri, Celal. Peygamber ve Sonrasında İslâmın Emeğe Bakışı ve Emek Hayatını Düzenlemesi Hukukî- Ahlâkî- İktisadî- Felsefî Yönleriyle Emek ve Emekçi Hayvanlar. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 1. Basım, 2009.
• Yüksek, Ali - Coraeva, Camilahon. “İslâm Ticaret Hukukunda Temel Ahlâki Ölçütler”. Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 30 (2021), 7-22.
• Zebîdî, Zeynüddîn Ahmed B. Ahmed B. Abdillatîf ez-. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercümesi ve Şerhi. çev. Ahmed Naim - Kâmil Miras. 8 Cilt. Lübnan; Beyrut: Daru İbn Kesir, 15. Basım, 2019.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletühü. 11 Cilt. Dimaşk: Daru’l-Fikr, 9. Basım, 2006.