İlk Dönem Tefsir Birikimini Geleceğe Aktaran Özgün Bir Kaynak Olarak Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ının Önemi: Ebû Muâz en-Nahvî Örneği

Year 2023, , 589 - 607, 30.12.2023

Şükrü Maden

https://doi.org/10.14395/hid.1328158

Abstract

Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân adlı eseri, dirayet ağırlıklı bir tefsir olarak temayüz etmesine rağmen hicrî ilk üç asırda telif edilen tefsirlerden önemli miktarda görüş ve düşünce ihtiva eder. Mâtürîdî’nin aynı zamanda başvuru kaynakları olan bu müktesebatın bir kısmı, Taberî ve İbn Ebî Hâtim gibi tefsirlerin kaynakları ile mukayese edildiğinde onlardan daha özgün olmaktadır. Onun naklettiği bazı tefsir bilgileri başka kaynaklarda yer almaz. Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ın kendisiyle aynı dönemdeki ve kendisinden önceki tefsirlerle karşılaştırmalı olarak incelenmesi tefsirin özgün kaynaklarının tespitine imkân sağlamaktadır. Bu durum Mâverâünnehir bölgesindeki ilmî gelenek ve orada tedavülde olan eserlerin, dönemin Bağdat, Basra ve Kûfe gibi önemli ilim merkezlerindeki ilmî ortamdan belli noktalarda farklılaşmasına bağlanabilir.
Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da çok sayıda görüşü nakledilen âlimlerden biri Ebû Muâz en-Nahvî’dir (öl. 211/826). Kendisi Merv’li olup müfessir, dilci, kârî ve râvî olarak tanınmaktadır. Ebû Hanîfe, Abdullâh b. Mübârek ve Ubeyd b. Süleymân’dan rivayette bulunmuş ve sika raviler arasında zikredilmiştir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Ebû Muâz’ın tefsir ve kıraat alanında 140 civarındaki görüşü, -çoğu tefsir eseri olmak üzere- çeşitli kaynaklarda günümüze ulaşmıştır. Bunların yarısı sadece Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da yer almaktadır. Bu da Mâtürîdî’nin tefsirini ilk üç asrın tefsir malumatının tespitinde özel bir konuma yerleştirmektedir. Bu münasebetle çalışmamızda Ebû Muâz’ın, Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ında nakledilen tefsir ve kıraatle ilgili görüşleri incelenmiştir. Çalışmada Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ın ilk üç asrın tefsir birikiminin geleceğe aktarımına katkısı vurgulanarak hem Mâtürîdî hem de Ebû Muâz özelinde tefsir tarihi araştırmalarına katkı sağlamak amaçlanmaktadır. Ebû Muâz’a Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da nispet edilen görüşler henüz müstakil bir araştırmaya konu olmamıştır. Nitel bir araştırma olan bu makalede dokümantasyon analizi yöntemi takip edilmekte, ilgili eserler tasvirî bir yöntemle karşılaştırmalı olarak incelenmektedir.
Ebû Muâz’ın Te’vîlât’ta nakledilen beyanları ekseriyetle dilbilimsel tefsir ve kıraatle ilgilidir. Bu durum onun günümüze ulaşmayan Meâni’l-Kur’ân ve Kitâbü’l-Kırâât adlı eserlerinin varlığına dair bilgileri de teyit etmektedir. Zira İbnü’n-Nedîm onun bir Meâni’l-Kur’ân telif ettiğini belirtirken, Kâtib Çelebi de Kitâbü’l-Kırâât isimli bir eserinden bahsetmiştir. Ne var ki bugünkü tespitlerimize göre bu eserler elimizde mevcut değildir.
Ebû Muâz’ın Mâtürîdî tarafından Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da yer verilen açıklamalarına ayrıntılı olarak bakıldığında bazı sözcüklerin manaları, morfolojik yapıları; cümle içerisinde kazandıkları sözdizimsel özellikleri gibi hususların ön planda olduğu görülür. Ayrıca bu açıklamalar, şiir, Arapların genel kullanımları ve bir diğer âyet ile delillendirilmiştir. Ebû Muâz, sahih ve şaz kıraatlere değinmiş, kıraat farkından kaynaklanan anlam farklılıklarını izah etmiştir. Mâtürîdî’nin Ebû Muâz’dan naklettiği görüşler içinde Mukâtil b. Süleymân’a yöneltilen itirazlar da dikkat çeker. Ebû Muâz, ilgili açıklamalarında Mukâtil’e kabir azabının delillendirilmesi noktasında Cehmiyye’nin iddialarına karşı dakik olmama ve bağlama riayet etmeme gibi eleştiriler yöneltmiştir. Burada dikkat çeken noktalardan birisi ise Ebû Muâz’ın eleştirdiği bazı hususların Mukâtil’in bugün elimizdeki tefsirinde yer almıyor oluşudur. Bu ise bir taraftan Mukâtil’in tefsirinin farklı versiyonlarını gündeme getirmekte bir taraftan da Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ın rivayet içeriğinin değerini artırmaktadır. Yine Mâtürîdî’nin atıflarında Ebû Muâz’ın Mücâhid, Mukâtil ve Kisâî gibi ilk dönem müfessirlerinin görüşlerini de naklettiği görülmektedir.
Son tahlilde Mâtürîdî’nin Ebû Muâz’a çok sayıda atıf yapması onun Mâverâünnehir coğrafyasında eserleri okunup görüşlerine itibar edilen bir dil, tefsir ve kıraat âlimi olarak kabul edildiğine dayanak kabul edilebilir. Ebû Muâz’ın Mâtürîdî tarafından yer verilen görüşlerine Mâtürîdî öncesi ve sonrası kaynaklarda rastlanmaması ise Mâtürîdî’nin Ebû Muâz’ın eserlerini bizzat görme ihtimalini kuvvetlendirdiği gibi Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ın bu özgün rivayet yönünün sonraki dönem tefsir literatürünce ihmal edildiğinin göstergelerinden sayılabilir.

Keywords

Tefsir, Kıraat, Meani’l-Kur’an, Matüridi, Te’vilatü’l-Kur’an, Ebu Muaz en-Nahvi

Al-Maturidi’s Ta’wilat al-Qur’an as an Original Source Transmitting the Vast Exegetical Knowledge of the Early Period to the Future: The Example of Abu Muadh al-Nahwi

Abstract

Although al-Maturidi's work called Ta’wilat al-Qur'an has been distinguished as a commentary based on diraya (opinion) method, it contains a significant amount of exegetical knowledge of the first three centuries of Hijra. Moreover, a part of this exegetical acquis, which also forms al-Maturidi's reference sources, is original when compared to the sources of the commentaries such as al-Tabari and Ibn Abi Hatim. Some of the exegetical knowledge transmitted by him are not found in other sources. As a matter of fact, a comparative analysis of Ta’wilat al-Qur'an with the commentaries of the same period and before enables one to determine its original sources. This may be attributed to the fact that the scholarly culture in the Transoxiana region and the works in circulation there differ in certain points from the scientific milieu in the principal science centers such as Baghdad, Basra, and Kufa. For instance, Abu Muadh al-Nahwi (d. 211/826) is one of the scholars whose views are cited in Ta'wilat al-Qur'an. Hailing from Merv, he is known as a mufassir, linguist, reciter, and narrator. Narrating from Abu Hanifa, Abdullah b. Mubarak and Ubaid b. Sulaiman, he is regarded among the trustworthy narrators. As we determine, around 140 views of Abu Muadh in the fields of tafsir and recitation (qiraat) have survived in various sources, mostly exegetical works. However, half of his views are not included in any other work than Ta'wilat al-Qur'an. Thus, it attains a unique position in ascertaining the exegetical knowledge of the first three centuries of Hijra. Abu Muadh's statements cited in Ta'wilat are mainly related to linguistic tafsir and recitation. This confirms the information about the existence of Abu Muadh’s works, Ma'ani al-Qur'an, which Ibn al-Nadim states that he authored, and Kitab al-Qiraat, which Katib Chalabi mentions as his book. However, according to our findings, these books have not survived to the present day.
As we examine the statements of Abu Muadh in Ta'wilat in detail, it is seen that aspects such as the meanings of some words as used in Arabic, their roots, patterns, and grammatical features are at the forefront. The meanings assigned to the words of the Qur'an are proved by Arabic sayings and Qur'anic verses. Abu Muadh touches upon the sahih (authentic) and shadh recitations and explains the differences in meaning arising from the difference in recitation. Among the opinions cited by al-Maturidi from Abu Muadh, his objections to Muqatil b. Suleiman draw attention. In the said objections, Abu Muadh criticizes Muqatil for not having theological sensitivity and not observing the context. One of the remarkable points here is that some of the issues that Abu Muadh criticizes do not appear in Muqatil's exegesis, which is available today. This, on the one hand, brings up different versions of Muqatil's commentary, and on the other hand, increases the value of the narration (riwaya) content of Ta'wilat al-Qur'an. In addition, in the references of al-Maturidi, it is seen that Abu Muadh also cites the views of the first-era mufassirs such as Mujahid, Muqatil b. Suleiman, and Kisai.
In the final analysis, the fact that al-Maturidi makes numerous references to Abu Muadh may be considered a proof of that he was accepted as a respected linguist, mufassir, and reciter whose works had been widely read in the geography of Transoxiana. The fact that Abu Muadh's views cited by al-Maturidi are not found in the sources before and after al-Maturidi strengthens the possibility of that al-Maturidi saw the works of Abu Muadh personally. It may also be seen as an indication that the narration aspect of Ta'wilat al-Qur'an is neglected by the later exegetical literature.

Keywords

Tafsir, Recitation (Qiraat), Ma’an al-Qur, Ta, Abu Muadh al-Nahwi.

References

• Abay, Ahmet. “Te’vîlâtü’l-Kur’ân Bağlamında Mâtürîdî’nin Benimsemediği Rivayet ve Görüşlere Yaklaşımı”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 5/2 (2021), 457-476. https://doi.org/10.32711/tiad.1017779
• Abdullâh, Adnân Kahtân. “Cühûdü ‘Ebî Muâz en-Nahvî’ es-Sarfiyye: Dirâse fî Dav’i’d-Dirâsâti’l-Lisâniyyeti’l-Hadîse”, Mecelletü Âdâbi’l-Ferâhîdî 11/38 (2019), 41-59.
• el-Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd. Rûhu’l-Meânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Aydın, İsmail. “Kur’ân’la İlgili İlk Filolojik Çalışmaların Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 11/1 (2011), 37-63.
• Aydın, İsmail. “Meâni’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/meanil-kuran , Erişim 19 Haziran 2023.
• el-Bağdâdî, İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-Ârifîn: Esmâü’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951-1955.
• Bakkal, Mustafa Cihad. “Mâtürîdî’nin Nüzûl Sebebi Rivâyetlerini Değerlendirmesi -Reddettiği Rivâyetler-”. İmâm Mâtürîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân. ed. Hatice K. Arpaguş - Mehmet Ümit - Bilal Kır. 231-256. İstanbul: Ümraniye Belediyesi, 2019.
• el-Bedrî, Naîm Selmân. “Ebû Muâz en-Nahvî (v. 211 h.): Ahbâruhû ve Ârâuhû”. Lark li’l-Felsefeti ve’l-Lisâniyyâti ve’l-Ulûmi’l-İctimâiyyeti 1/12 (2013), 79-109.
• el-Begavî, Ebû Muhammed. Meâlimü’t-Tenzîl. Riyad: Dâru Taybe, 1409.
• Bulut, Ali. “Kur’ân Filolojisiyle İlgili Üç İlim Dalı (Garîbü’l-Kur’ân, Meânî’l-Kur’ân, İ’râbu’l-Kur’ân) ve Bu Dallarda Eser Veren Müellifler (Hicrî İlk Üç Asır)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12-13 (2001), 391-408.
• Can, Mesut. “Merv’de İslâmî İlimlerin Doğuşu (Hicrî İlk İki Asır)”. Mütefekkir: Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 3/6 (2016), 399-425. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.284574
• el-Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed. Tabakâtu’l-Müfessirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ebû Hayyân, Muhammed el-Endelûsî. el-Bahru’l-Muhît. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• el-Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Kitâbu Meâni’l-Kırâât. thk. Îd Mustafa Dervîş - Avd b. Hamd Kavezî. y.y., Dârü'l-Meârif, 1991.
• el-Ezherî, Muhammed b. Ahmed, Tehzîbu’l-Lüga, thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn - Muhammed Alî en-Neccâr, Kahire: el-Muessesetu’l-Mısriyyeti’l-ʿAmme li’t-Teʾlîf ve’l Enbâʾ ve’n-Neşr, 1964.
• Galli, A. M. Ahmad. “Mâtürîdî’nin Tefsirinin Bazı Yönleri”. çev. Hanifi Özcan. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1987), 467-480.
• Gengil, Veysel. “Mâtürîdî’nin Siyer’e Dair Kritik Ettiği Bazı Rivayetler”. Akademik Siyer Dergisi 1/1 (2020), 63-83.
• el-Hattâbî. Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed el-Büstî. Garîbü’l-Hadîs. thk. Abdülkerim İbrâhim Azbâvî. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 2001.
• el-Hatîb, Abdullatîf. Mu‘cemu’l-Kırâât. Dımeşk: Dâru Sa‘diddîn, 2000.
• http://hadith.islam-db.com/narrators/26475/%D9%81%D8%B6%D9%84-%D8%A8%D9%86-%D8%AE%D8%A7%D9%84%D8%AF. Erişim 15 Haziran 2023.
• https://tarajm.com/people/97764, Erişim 15 Haziran 2023.
• el-Hüzelî, Ebü’l-Kasım Yusuf. el-Kâmil fi’l-Kırâât. thk. Ebû İbrâhîm Ömer b. Abdullâh. Kahire: Dâru Semâ li’l-Kitâb, 2014/1435.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Ömer. el-Lübâb fî Ulûmi’l-Kitâb. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed el-Endelûsî. el-Muharrerü’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîz. Doha: Vizâretü’l-Evkâfi ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1428/2007.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahmân er-Râzî. el-Cerh ve’t-Ta‘dîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1952.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahmân er-Râzî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1417/1997.
• İbn Hâleveyh, Muhtasarun fî Şevâzzi’l-Kur’ân min Kitâbi’l-Bedî‘. Kâhire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Hibbân. Kitâbü’s-Sikât. Haydarabad: Matbaatü Meclisi Dâireti’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1983.
• İbn Mücâhid, Kitâbü Kırââti’s-Seb‘. thk. Şevki Dayf. Kâhire: Dâru’l-Meârif bi-Mısr, ts.
• İbn Sa‘d, Tabakâtu’l-Kübrâ. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2001.
• İbnü’l-Cezerî. Gâyetü’n-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İbnü’l-Cezerî. en-Neşr fî’l-Kırââti’l-Aşr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. nşr. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• İmamoğlu, M. Ragıp. İmâm Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ve Te’vilâtü'l-Kur'ân’daki Tefsir Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1991.
• Karataş, Ali – Ethem, Mürsel. “Tefsir ve Tefsir Tarihi Açısından Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân Adlı Eseri”. Uluslararası Sempozyum: Orta Asya Alimlerinin İslam Medeniyetine Katkıları. 735-750. Bishkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Karataş, Ali. “Ehl-i Sünnetin Kur’ân Yorumunda Mutezile Etkisi Ebu Bekir el-Esamm Örneği”. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 2 (2016), 178-187.
• Karatay, Zafer. “Bâhile (Benî Bâhile)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/483. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn. Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Kaya, Mesut. Taberî Tefsiri’nin Kaynakları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-Müellifîn: Terâcimü Musannifi’l-Kütübi’l-Arabiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• el-Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed. el-Câmi‘ li-Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî v.dğr. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Maden, Mustafa – Baltacı, Burhan. "Te'vilâtü'l-Kur'ân'da Yer Alan Rivâyetlerin Yapısal Özellikleri (Fatiha Tefsiri Örneği). Bir Müfessir Olarak İmam Mâtürîdî. ed. Ali Karataş vd. 275-319. İstanbul: Kitâbî Yayınevi, 2022.
• Maden, Şükrü. “Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ânındaki Meçhul Kaynağı Ebû Avsece ve Dilbilimsel Tefsire Dair Açıklamaları Üzerine Bir İnceleme”. Dergiabant: Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/14 (2019), 410-436. https://doi.org/10.33931/abuifd.611502
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu v.dğr., mürâcaa: Bekir Topaloğlu. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2007.
• el-Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali, en-Nüket ve’l-Uyûn, nşr. es-Seyyid Abdülmaksûd b. Abdirrahîm, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mertoğlu, M. Suat. “Mukâtil b. Süleyman ve Tefsire Dair Eserlerinin Klasik Dönemdeki Tedavülü”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 26/50 (2021), 183-222.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdurrahmân Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 1423/2002.
• en-Neysâbûrî, Hâkim. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• en-Neysâbûrî, Nizâmüddîn. Tefsîru Garâibi’l-Kur’ân ve Reğâibi’l-Furkân. nşr. Zekeriyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Nüveyhiz, Âdil. Mu‘cemu’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslâm hatta’l-Asril’l-Hadır. Beyrut: Müessesetu Nuveyhizi’s-Sekafiyye, 1983.
• Ömer, Ahmed Muhtar – Mekrem, Abdülâl Sâlim. Mu‘cemu’l-Kırââti’l-Kur’âniyye. Matbûâtü Câmiati Kuveyt, 1988.
• Özata, Havva. “Hz. Peygamber’den Modern Zamana Dilbilimsel Tefsir Faaliyetleri: Bir Dönemlendirme Modeli”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/2 (2020), 443-471. https://doi.org/10.31121/tader.748834
• Özata, Havva. Dilbilimsel Tefsirde Farklılaşma Süreci. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Özdeş, Talip. İmam Mâturîdî’nin Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne Adlı Eserinin Metodolojisi Açısından Tahlil ve Tanıtımı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• er-Râzî, Fahreddîn. et-Tefsîru’l-Kebîr: Mefâtîhu’l-Gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• es-Sa‘lebî, Ebû İshâk. el-Keşf ve’l-Beyân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2002.
• es-Safedî, Salâhuddîn Halîl. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Sağlam, Mustafa. “Keşfü’z-Zunûn’da Kıraat Kaynakları Üzerine Genel Bir Değerlendirme”. İslam Medeniyetinin Keşfi Kâtip Çelebi’yi Anlamak. ed. Sıddık Korkmaz v.dğr. 553-599. İstanbul: Hiper Yayın, 2021.
• Saylan, Nesrişah. “Hz. Hafsa’ya Nispet Edilen Kıraat Vecihlerinin Mâtürîdî Tefsiri Bağlamında İncelenmesi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20/1 (2020), 397-420. https://doi.org/10.33415/daad.662757
• es-Sem‘ânî, Abdülkerîm. el-Ensâb. nşr. Abdurrahmân b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî. Haydarabad: Matbaatü Meclisi Dâireti’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1988.
• es-Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer. Tefsîru’l-Kur’ân. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1997.
• es-Semîn el-Halebî. ed-Dürrul-Mesûn fî Ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. thk. Ahmed Muhammed Harrâd. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Sezen, Melikşah. İmâm Mâturîdî’nin Tefsir Literatürüne Etkisi. İstanbul: Kökler Yayınları, 2018.
• Sezgin, Fuad. Târîhu’t-Türâsi’l-Arabî. trc. Mahmûd Fehmî Hicâzî. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1991.
• es-Süyûtî, Celâlüddîn. el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Mustafa Dîb el-Buğa. Beyrut: Dâru İbn Kesîr 1422/2002.
• es-Süyûtî, Celâlüddîn. Buğyetü’l-Vüât fî Tabkaâti’l-Lügaviyyîn ve’n-Nühât. y.y., Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1965.
• Şahin, Davut. “Mâtürîdî’nin İbn Abbas Rivayetlerine Yaklaşımı”. ATEBE: Dini Araştırmalar Dergisi 8 (2022), 95-114. https://doi.org/10.51575/atebe.1203162
• Şahin, İskender. “Tefsir İlminin Kaynakları Açısından İbn Nedim’in el-Fihrist Adlı Eseri”. EKEV Akademi Dergisi 20/67 (2016), 137-162.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethu’l-Kadîr el-Câmi‘ beyne Fenni’r-Rivâye ve’d-Dirâye min İlmi’t-Tefsîr. thk. Abdurrahman Umeyra. Mansure: Dârü’l-Vefa, ts.
• et-Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru Hecr, 2001.
• Topaloğlu, Bekir. “Te’vîlâtü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/32-33. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Tuğlu, Nuri. “İmam Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân Adlı Tefsirinin Rivayet İlimleri Açısından Bazı Özellikleri”. Arayışlar -İnsan Bilimleri Araştırmaları- 3/5-6 (2001), 115-130.
• el-Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali. el-Vasît fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• el-Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali. et-Tefsîru’l-Basît. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, ts.
• Yâkût, el-Hamevî. Mu‘cemu’l-Üdebâ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.