The Craft of Dyers in the Medieval Islamic Mediterranean (9th–15th Centuries)

Year 2025, Volume: 24 Issue: 1, 75 - 104, 30.06.2025

Sercan Akiniz

https://doi.org/10.14395/hid.1630983

Abstract

The medieval Islamic Mediterranean was a significant hub for textile dyeing, not only due to its technical achievements but also because of its economic and commercial networks that played a defining role across the region and beyond. Compared to their European counterparts, Islamic states historically had broader access to dyestuffs, positioning themselves as key nodes in both production and interregional dyeing networks. Historical sources indicate that dyeing was a widespread economic activity throughout the Islamic world, from Egypt to al-Andalus, from the Maghreb to Anatolia. This study examines dyeing centers in the medieval Islamic Mediterranean, the organizational structures of dyers, their economic and social status, and the legal frameworks regulating their profession. By integrating historical records, legal documents, futuwwa manuals, waqf deeds, and archaeological findings, this research provides a comprehensive analysis of the role of the dyeing industry in medieval Islamic societies. The primary research question of this study is how the dyeing profession was positioned within the socio-economic framework of medieval Islamic societies and how its operational mechanisms were structured. Furthermore, it evaluates the relationship between dyers and governing authorities, as well as the legal and institutional mechanisms that regulated their activities. Previous studies have predominantly focused on specific textile centers, the procurement of dyestuffs, or the technical aspects of dye production. However, there is a notable gap in the literature regarding the institutional, legal, and socio-economic regulations governing the dyeing craft. By examining the position of dyers within medieval Islamic craft organizations and the legal frameworks shaping their profession, this study aims to address this gap. Synthesizing legal texts with historical narratives and archaeological findings, it offers a holistic perspective on the historical development of the dyeing industry and its impact on Islamic economies. Methodologically, this research utilizes a range of primary sources, including legal treatises, travelogues, and historical and geographical accounts, alongside secondary studies. Legal sources provide valuable insights into regulations imposed on dyers, covering taxation, occupational oversight, and commercial disputes. Historical chronicles and travel narratives offer extensive descriptions of the geographical distribution and economic significance of dyeing centers. Waqfiyya archives present evidence regarding the locations of dye workshops and their contributions to local economies, while archaeological findings confirm the material evidence of dye production and practices. The integration of these diverse sources facilitates a multidisciplinary approach that combines historical, legal, and archaeological perspectives. This study demonstrates that the dyeing profession was deeply embedded in the economic and social fabric of medieval Islamic societies. It highlights the professional organization of dyers within different communities, ranging from futuwwa and Ahi brotherhoods to the later development of guilds. Futuwwa manuals emphasize the ethical and spiritual dimensions of the craft, identifying legendary figures as patrons of dyers. Additionally, Islamic legal sources underscore the regulatory role of the ḥisbah institution in overseeing the dyeing profession. Muḥtasibs were responsible for monitoring dye quality, ensuring compliance with professional standards, and preventing fraudulent practices. In this context, ḥisbah treatises and ihtisab laws are examined to delineate the professional obligations of dyers. Another key finding of this study challenges the prevailing notion that dyeing was an exclusively Jewish profession. This widely accepted perspective is critically analyzed, and the study establishes that dyeing was not confined to any particular religious or ethnic group. The research underscores the significant role of Muslim dyers and emphasizes that assessments of the profession must consider regional and demographic variations. In conclusion, this study directly addresses the dyeing craft, which has often remained overshadowed within medieval textile studies. By integrating historical, geographical, legal, and archaeological sources, it provides a broad evaluation that extends from the placement of dye workshops to professional regulations, quality control mechanisms, and consumer protection measures. The findings highlight that the dyeing industry did not develop arbitrarily but rather within the framework of specific legal and social regulations, demonstrating its multicultural and dynamic nature.

Keywords

Medieval History , Islamic History and Civilization , Islamic Law , Hisba , Textile , Fabric Dyer , Dyehouse , Craftmanship.

Ortaçağ İslâm Akdenizi’nde Boyacılık Zanaatı (9.–15. Yüzyıllar)

Abstract

Ortaçağ Akdeniz’inde İslâm dünyası, sadece teknik başarılarıyla değil, aynı zamanda bölge genelinde ve ötesinde belirleyici bir rol oynayan ekonomik ve ticari ağları sayesinde de tekstil boyamacılığı için önemli bir merkezdi. Avrupalı muadilleriyle karşılaştırıldığında, İslam devletleri tarihsel olarak boyarmaddelere daha geniş erişim olanaklarına sahipti ve bu sayede hem üretim hem de bölgesel ve bölgeler arası boyama ağlarında kilit düğümler hâline gelmişlerdir. Tarihî kaynaklar, boyacılığın Mısır’dan Endülüs’e, Mağrip’ten Anadolu’ya kadar tüm İslam dünyasında yaygın bir ekonomik faaliyet olduğunu göstermektedir.
Bu çalışma, Ortaçağ Akdeniz İslâm coğrafyasında öne çıkan boyama merkezlerini, boyacıların örgütsel yapılarını, ekonomik ve sosyal statülerini ve mesleklerini düzenleyen yasal çerçeveleri incelemektedir. Tarihî kayıtlar, hukukî belgeler, fütüvvetnameler, vakfiye kayıtları ve arkeolojik bulguların bütünleştirilmesiyle bu araştırma, boyacılık endüstrisinin Ortaçağ Akdeniz İslam toplumlarındaki rolüne dair kapsamlı bir analiz sunmaktadır.
Bu çalışmanın temel araştırma sorusu, boyacılık mesleğinin Ortaçağ Akdeniz İslam toplumlarının sosyo-ekonomik yapısı içinde nasıl konumlandığını ve işleyiş mekanizmalarının nasıl yapılandığını anlamaktır. Ayrıca, boyacıların yönetsel otoritelerle olan ilişkileri ile meslekî faaliyetlerini düzenleyen yasal ve kurumsal mekanizmaları da değerlendirmektedir.
Önceki çalışmalar büyük ölçüde belirli tekstil merkezlerine, boyarmadde teminine veya boyama tekniklerinin teknik yönlerine odaklanmıştır. Oysa literatürde, boyacılık zanaatını düzenleyen kurumsal, hukuki ve sosyo-ekonomik düzenlemeler konusunda belirgin bir boşluk bulunmaktadır. Bu çalışma, boyacıların Ortaçağ İslam zanaat örgütleri içindeki konumlarını ve mesleklerini şekillendiren hukuki çerçeveleri inceleyerek söz konusu boşluğu gidermeyi amaçlamaktadır. Hukukî metinleri tarihî anlatılar ve arkeolojik bulgularla birleştiren bu çalışma, boyacılık endüstrisinin tarihsel gelişimine ve İslam ekonomileri üzerindeki etkisine dair bütüncül bir bakış açısı sunmaktadır.
Yöntemsel olarak bu araştırma, hukukî risaleler, seyahatnameler ve tarihî ve coğrafî kaynaklar gibi birincil kaynakların yanı sıra ikincil literatürü de kullanmaktadır.
Hukukî kaynaklar, boyacılara yönelik vergilendirme, meslekî denetim ve ticari uyuşmazlıklar gibi düzenlemelere dair önemli bilgiler sunmaktadır. Tarihî kronikler ve seyahat anlatıları, boyama merkezlerinin coğrafi dağılımı ve ekonomik önemi hakkında kapsamlı betimlemeler sunar. Vakfiye kayıtları, boya atölyelerinin konumlarına ve yerel ekonomilere katkılarına dair kanıtlar sunarken; arkeolojik bulgular, boyama üretiminin ve uygulamalarının maddi kanıtlarını teyit etmektedir. Bu çeşitli kaynakların bütünleştirilmesi, tarihî, hukukî ve arkeolojik bakış açılarını birleştiren çok disiplinli bir yaklaşımı mümkün kılmaktadır.
Bu çalışma, boyacılık mesleğinin Ortaçağ İslam toplumlarının ekonomik ve sosyal dokusuna derinlemesine yerleşmiş olduğunu göstermektedir. Farklı topluluklar içinde boyacıların fütüvvet ve Ahi kardeşliklerinden loncaların sonraki gelişimine kadar olan profesyonel örgütlenmelerini vurgular. Fütüvvetnameler, zanaatın etik ve manevi boyutlarını öne çıkararak efsanevi figürleri boyacıların manevi koruyucuları olarak tanımlar. Buna ek olarak, İslam hukuk kaynakları, boyacılık mesleğini denetleyen hisbe kurumunun düzenleyici rolünü vurgular. Muḥtesipler, boya kalitesini denetlemekten, meslekî standartlara uyumu sağlamaktan ve hileli uygulamaları önlemekten sorumluydu. Bu bağlamda, hisbe risaleleri ve ihtisap kanunları, boyacıların meslekî yükümlülüklerini belirlemek amacıyla incelenmektedir. Çalışmanın bir diğer önemli bulgusu, boyacılığın yalnızca Yahudilere özgü bir meslek olduğu yönündeki yaygın görüşe meydan okumaktadır. Bu yaygın kabul eleştirel bir şekilde analiz edilmekte; boyacılığın herhangi bir dinî ya da etnik grupla sınırlı olmadığı ortaya konmaktadır. Araştırma, Müslüman boyacıların önemli rolünü vurgulamakta ve bu mesleğe dair değerlendirmelerin bölgesel ve demografik farklılıkları da hesaba katması gerektiğini savunmaktadır.
Sonuç olarak, bu çalışma Ortaçağ tekstil araştırmalarında sıklıkla gölgede kalan boyacılık zanaatını doğrudan ele almaktadır. Tarihî, coğrafî, hukukî ve arkeolojik kaynakları bütünleştirerek, boya atölyelerinin konumlandırılmasından meslekî düzenlemelere, kalite kontrol mekanizmalarından tüketici haklarının korunmasına kadar uzanan geniş kapsamlı bir değerlendirme sunmaktadır. Elde edilen bulgular, boyacılık endüstrisinin rastgele değil, belirli hukuki ve sosyal düzenlemeler çerçevesinde geliştiğini ve çok kültürlü, dinamik bir yapıya sahip olduğunu ortaya koymaktadır.

Keywords

Ortaçağ Tarihi , İslam Tarihi ve Uygarlığı , İslam Hukuku , Hisbe , Tekstil , Kumaş Boyacısı , Boyahane , Zanaatkârlık.

References

• Abū Dharr Ḥalabī. Kunūz al-Dhahab fī Tārīkh Ḥalab. Volume 1. ed. Shawqi Sha’s-Falih Bakkur. Aleppo: Dar al-Qalam, 1996.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. Volume 1. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. Volume 2. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990.
• Akiniz, Sercan. Ortaçağ Akdeniz’inin Renkleri Boyarmaddelerin Üretimi ve Kullanımının Tarihi Süreci. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Enstitüsü, Ph.D. Dissertation, 2023.
• Aktaş, Serdar. Razavî Fütüvvetnâmesi Hacıbektaş Halk Kütüphanesi No: 49/560 Metin Çevirisi ve Değerlendirmesi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Master’s Thesis, 2014.
• Amiran, D. H. Kallner. “A Revised Earthquake-Catalogue of Palestine”. Israel Exploration Journal 4/1 (1951), 223-246.
• Arabacı, Caner. “Selçuklu Devri Konya Medreseleri”. Konya Kitabı XIX Türkiye Selçukluları ve Konya İlim ve Kültür. Volume 3. ed. Caner Arabacı et al. Konya: Konya Ticaret Odası, 2023.
• Arslantaş, Nuh. İslam Dünyasında İktisadi ve İlmi Hayatta Yahudiler Abbasi ve Fatımiler Dönemi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009.
• Avni, Gideon. The Byzantine-Islamic Transition in Palestine. New York: Oxford University Press, 2014.
• Ayalon, Rosen Myriam. “The First Century of Ramla”. Arabica, L'Oeuvre de Claude Cahen: Lectures Critiques 43/1 (1996), 250-263. https://doi.org/10.1163/1570058962582903
• Ayalon, Rosen Myriam. Islamic Art and Archaeology in Palestine. New York: Routledge, 2016.
• Azizova, Elnure. Hz. Peygamber Döneminde Çalışma Hayatı ve Meslekler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• ʿAynī, al-Badr al-Dīn. al-Bināya Sharḥ al-Hidāya. Volume 10. ed. Ayman Salih Shaban. Beirut: Dar al-Kutub al-ʿIlmiyya,2000.
• Baker, Patricia. Islamic Textiles. London: British Museum Press, 1995.
• Bakır, Abdülhalik. “Ortaçağ İslâm Dünyasında Dokuma Sanayi”. Belleten 64/241 (2000), 749-826. https://doi.org/10.37879/belleten.2000.749
• Bakır, Abdülhalik. Ortaçağ İslam Dünyasında Tekstil Sanayi, Giyim Kuşam ve Moda. Ankara: Bizim Büro, 2005.
• Balādhurī, Kitāb Futūḥ al-Buldān. trans. Philip Khuri Hitti. New Jersey: Gorgias Press, 2002.
• Baltacı, Cahid. İslam Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2010.
• Barkan, Lûtfi Ömer. “XV. Asrın Sonunda Bazı Büyük Şehirlerde Eşya ve Yiyecek Fiyatlarının Tesbit ve Teftişi Hususlarını Tanzim Eden Kanunlar I”. Tarih Vesikaları Dergisi 1/5 (1942), 326-340.
• Barkan, Lütfi Ömer. “Osmanlı İmparatorluğunda İmâret Sitelerinin Kuruluşu ve İşleyiş Tarzına Âit Araştırmalar”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 23/1-2 (1963), 239-296.
• Bayram, Mikâil. “Ahîliğin Selçuklulardan Osmanlılara İntikali”. Osmanlı Öncesi ile Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri Bildirileri. 1/93-104. İstanbul: Globus Dünya Basımevi, 2003.
• Bedevian, K. Armenag. Resimli Çokdilli Bitki Adları Sözlüğü. ed. Ruken Kızıler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2021.
• Belâzuri. Fütûhu‘l Büldân. trans. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Benli, Yusuf. “Ahilikte Şiilik Etkisi ve Ahîliğin Anadolu’da Aleviliğe Tesirleri Meselesine İlişkin Bazı Değerlendirmeler”. The 1st International Symposium on Culture of Akhism and Kirsehir. 1/185-216. Kırşehir: 2011.
• Bessard, Fanny et.al. “Umayyad Dyers’ Workshops of The Hippodrome of Jarash (Preliminary Report 2007)”. ADAJ 52 (2008), 173-179.
• Bozkuş, Ali Mehmet “Ortaçağ Alanya’sında Ticaret ve Ticari Yollar”. Phaselis 2 (2016), 209-222. https://doi.org/10.18367/pha.16014
• Bukhārī, Burhān al-Dīn al-Muḥīṭ al-Burhānī fī al-Fiqh al-Nuʿmānī. Volume 7. ed. ʿAbd al-Karim Sami al-Jundi. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2004.
• Cahen, Claude. Haçlı Seferleri Zamanında Doğu ve Batı. trans. Mustafa Daş. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2013.
• Cahen, Claude. La Syrie du Nord A L'époque Des Croısades Et La Prıncıpauté Franque D'antıoche. Paris: Paul Geuthner, 1940.
• Canan, İbrahim. Kütüb-i Sitte Muhtasarı Tercüme ve Şerhi. Volume 17. Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
• Çayırdağ, Mehmet. “Kayseri’de Kitabelerinden XV. ve XVI. Yüzyıllarda Yapıldığı Anlaşılan İlk Osmanlı Yapıları”. Vakıflar Dergisi 12 (1981), 531-581.
• Çoşkun, Fahri. “888/1483 Tarihli Karaman Eyaleti Vakıf Tahrir Defteri”. Vakıflar Dergisi 33 (2010), 15-52.
• Çöteli, Gül Methiye. “İslâm Kentinde Vakıfların Ticaret Bölgesinin Oluşumu Üzerine Etkisi: Hayrat-Akar İlişkisinin Döngüsel Doğası”. Vakıflar Dergisi 45 (2016), 9-28.
• Dölen, Emre. Tekstil Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1992.
• Dukas. Bizans Tarihi. trans. Vladimir Mirmiroğlu. İstanbul: İstanbul Enstitüsü Yayınları, 1956. Ebû Yûsuf. Kitâbü’l- Harâç. trans. Ali Özek. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2019.
• Esterâbâdî, Erdeşir-i B. Aziz. Bezm u Rezm. trans. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• García, Fábregas Adela. “The Economic Sources and Resources of Islamic Granada (2nd–9th/8th–15th Centuries)”. A Companion to Islamic Granada, ed. Bárbara Boloix-Gallardo. 255-272. Leiden: Brill, 2022.
• Goitein, Dov Shelomo. A Mediterranean Society Volume 1. London: University of California Press, 1999.
• Goitein, Dov Shelomo. A Mediterranean Society. Volume 2. London: University of California Press, 1999.
• Gökbilgin, Tayyip. “XVI. Asırda Karaman Eyaleti ve Lârende (Karaman) Vakıf ve Müesseseleri”. Vakıflar Dergisi 7 (1968), 29-38.
• Gökbilgin, Tayyip. “15 ve 16. Asırlarda Eyâlet-i Rûm”. Vakıflar Dergisi 6 (1965), 51-61.
• Grigoratos, Iason et al. “An Updated Parametric Catalog of Historical Earthquakes around The Dead Sea Transform Fault Zone”. Journal of Seismology 24/4 (2020), 803–832. https://doi.org/10.1007/s10950-020-09904-9
• Güngör, Zeynep. XI-XII. Yüzyıllarda Doğu Akdeniz’de Ticaret. Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ph.D. Dissertation, 2014.
• Heyd, Wilhem. Yakın-Doğu Ticaret Tarihi. Volume 1. trans. Enver Ziya Karal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Hizmetli, Mustafa. “Abbasilerde Hisbe ve Muhtesib: Bağdat Örneği”. Journal of History Culture and Art Research 6/6 (2017), 425-443. https://doi.org/10.7596/taksad.v6i6.1219
• Hizmetli, Mustafa. Endülüs’te Hisbe Teşkilatı. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Huisman, A.J.W. “Abû Kalamûn”. The Encyclopaedia of Islam, ed.H. A. R. Gibb et al. 1/131. Leiden: Brill, 1986.
• Ibn Abī Zarʿ al-Fāsī. al-Anīs al-Muṭrib bi-Rawḍ al-Qirṭās fī Akhbār Mulūk al-Maghrib wa-Tārīkh Madīnat Fās. ed. A. W. Benmansour. Rabat: Dār al-Mansūr, 1972.
• Ibn Anas, Mālik. al-Mudawwana. Volume 3. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya,1994.
• Ibn Bassām. Nihāyat al-Rutbah, ed. Aḥmad Farīd Mazīdī. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2003.
• Ibn Battûta. İbn Battûta Seyahatnâmesi. trans. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Ibn Farḥūn, Tabsirat al-Ḥukkām fī Uṣūl al-Aqḍiyya wa Manāhij al-Aḥkām. Volume 2. Cairo: Maktabat al-Kulliyyāt al-Azharīyya, 1986.
• Ibn ʻAbdūn, Muḥammad ibn Ahmad al-Tujībī. Risāla fī al-Qaḍāʾ wa al-Ḥisba. ed. E. Lévi-Provençal. Cairo: Institut Français d’archéologie Orientale, 1955.
• Ibn Rushd. al-Bayān wa al-Taḥṣīl wa al-Sharḥ wa al-Tawjīh wa al-Taʿlīl li-Masāʾil al-Mustakhraja. Volume 4. ed. Muḥammad Ḥajjī et. al. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1988.
• Ibn Rushd. al-Bayān wa al-Taḥṣīl wa al-Sharḥ wa al-Tawjīh wa al-Taʿlīl li-Masāʾil al-Mustakhraja. Volume 9. ed. Muḥammad Ḥajjī et. al. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1988.
• Ibn Rushd. al-Bayān wa al-Taḥṣīl wa al-Sharḥ wa al-Tawjīh wa al-Taʿlīl li-Masāʾil al-Mustakhraja. Volume 16. ed. Muḥammad Ḥajjī et. al. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1988.
• Ibn Ukhuwwah. Maʿālim al-Qurbā fī Aḥkām al-Ḥisbah. Critical ed. Reuben Levy. London: Cambridge University Press, 1938.
• Ibn ʿAbd al-Raʾūf. “Risāla fī Ādāb al-Ḥisba waʾl-Muḥtasib”. Thalāth Rasāʾil Andalusiyya fī Ādāb al-Ḥisba waʾl-Muḥtasib. ed. Évariste Lévi-Provençal. Cairo: Institut Français d’Archéologie Orientale, 1955.
• Ibn Ḥanbal, Aḥmad. al-Jāmiʿ li-ʿUlūm al-Imām Aḥmad – al-Fiqh. Volume 9. ed. Khālid al-Rabbāṭ – Sayyid ʿIzzat ʿĪd. Fayoum: Dār al-Falāḥ, 2009.
• İbnü’l Esîr. El-Kâmil Fi’t-Tarih. Volume 11. trans. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Bahar Yayınları, 1985.
• İlçim, Ahmet. Hatay’ın Sessiz Güzelleri 900 Yabani Çiçek Hatay Bitki Envanteri. Hatay: Hatay Valiliği Yayınları, 2014.
• İmer, Zahide. “Türklerin Dokuma Sanatında Boyacılık”. Erdem Dergisi 10/29 (1999), 331-353. https://doi.org/10.32704/erdem.1999.29.331
• İnalcık, Halil. “A Case Study of the Village Microeconomy: Villages in the Bursa Sancak, 1520-1593”. The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire Essays on Economy and Society. ed. Ilhan Başgöz. 161-176. Bloomington: Indiana University Turkish Studies, 1993.
• İnalcık, Halil. Bursa Araştırmaları. ed. Yusuf Oğuzoğlu. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Kitaplığı, 2012.
• İnalcık, Halil. Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,2008. İstahri. Ülkelerin Yolları. trans. Murat Ağarı. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2020.
• Kallek, Cengiz. “Hisbe”, TDV İslâm Ansiklopedisi. 18/133-143. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kallek, Cengiz. İslâm İktisat Düşüncesi Tarihi. Volume 2. İstanbul: Klasik Yayınları, 2022.
• Kanunname-i İhtisab-ı Bursa, Türk Standartları Enstitüsü (2013).
• Kāsānī, Badāʾiʿ al-Ṣanāʾiʿ fī Tartīb al-Sharāʾiʿ. Volume 4. ed. ʿAlī Muʿāwaḍ–ʿĀdil ʿAbd al-Mawjūd. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1997.
• Kayaoğlu, İsmet. “Anadolu Selçukluları Devrinde Ticari Hayat”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981), 359-374. https://doi.org/10.1501/ilhfak_0000000594
• Kepçioğlu, Kâmil. “Bursa’da Şer’i Mahkeme Sicillerinden ve Muhtelif Arşiv Kayıtlarından Toplanan Tarihi Bilgiler ve Vesikalar”. Vakıflar Dergisi 2 (1942), 405-421.
• Koca, Salim. “Türkiye Selçuklu Sultanlarının İzledikleri Ekonomik Politikalar”. Türkler Ansiklopedisi. ed. Hasan Celal Güzel et al. 7/519-534. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Konyalı, Hakkı İbrahim. “Bir Hüccet İki Vakfiye”. Vakıflar Dergisi 7 (1968), 97-110.
• Konyalı, Hakkı İbrahim. Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi. ed. M. Ali Orak-Ali Bektaş. Konya: s.n., 2007.
• Lapidus, M. Ira. Muslim Cities in the Later Middle Ages. Cambridge: Cambridge University Press,1984.
• Lombard, Maurice. İslâm Medeniyetinin Altın Çağı. trans. Nezih Uzel. İstanbul: Pınar Yayınları,2020.
• Makdisî. Ahsenü’t-Tekasim. trans. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2022.
• Maqqarī. Nafḥ al-Ṭīb min Ghuṣn al-Andalus al-Raṭīb wa-Dhikr Wazīrihā Lisān al-Dīn Ibn al-Khaṭīb. trans. P. Gayangos et al. London: Allenn &Company, 1840.
• Mardāwī. al-Insāf fī Maʿrifat al-Rājiḥ min al-Khilāf. Volume 7. ed. ʿAbdallāh ibn ʿAbd al-Muḥsin al-Turkī – ʿAbd al-Fattāḥ Muḥammad al-Hilū. Cairo: Hajar, 1995.
• Mawardi. al-Ahkam as-Sultaniyyah. trans. Asadullah Yate. London: Ta-Ha Publishers, 1996.
• Mazaheri, Ali. Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları. trans. Bahriye Üçok. İstanbul: Varlık Yayınevi, 1972. Merçil, Erdoğan. Türkiye Selçukluları’nda Meslekler. Ankara: TTK Yayınları, 2000.
• Miranda, Ana-Cardoso, Isabel Pombo. “Beyond Art Technical Sources: Understanding Colour Production in Andalusi Texts”. Conservar Património 48 (2025), 1-10. https://doi.org/10.14568/cp36258
• Moreno, Manzano Eduardo. The Court of the Caliphate of al-Andalus. trans. Jeremy Roe. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2023.
• Mukaddesî, Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-Takâsîm. trans. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2023.
• Musallam, Basim. “Müslüman Toplumun Düzeni”. trans. Nuri Akbayar. Cambridge Resimli İslâm Ülkeleri Tarihi. ed. Francis Robinson. 224-273. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2005.
• Nasır-ı Husrev. Sefername. trans. Abdülvehap Tarzi. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1967.
• Nâsır-ı Hüsrev. Sefernâme. trans. A. Naci Tokmak. İstanbul: Demavend Yayınları, 2020.
• Öntuğ, Mustafa Murat. “Uşak’ta Ahîlik ve Ahî Kurumları”. Vakıflar Dergisi 32 (2009), 143-154.
• Özdal, Nurullah Ahmet. Ortaçağ Ekonomisi ve Müslüman Tüccarlar. İstanbul: Selenge Yayınları, 2016. Özdemir, Mehmet. Endülüs. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Porras, García Alberto. “From Stones to Clay Bowls. Visual Arts of the City’s Islamic Past”. A Companion to Islamic Granada. ed. Bárbara Boloix-Gallardo. 38-63. Leiden: Brill, 2022.
• Provençal, Lévi Evariste. Séville Musulmane Au Début Du Xııe Siècle: Le Traité d'Ibn 'Abdun Sur La Vie Urbaine et Les Corps De Métiers. Paris: Maisonneuve & Larose, 2001.
• Qarāfī. al-Dhakhīra. Volume 5. ed. Muḥammad Ḥajjī–Muḥammad Bukhubza. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1994.
• Qayrawānī. al-Nawādir wa al-Ziyādāt ʿalā mā fī al-Mudawwana min Ghayrihā min al-Ummahāt. Volume 7. ed. Muḥammad ʿAbd al-ʿAzīz al-Dabbāgh. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1999.
• Sancaklı, Saffet. “Ahi Ahlakının Oluşumunda Hz. Peygamber Hadislerinin Rolü ve Etkisi”. The 1st International Symposium on Culture of Akhism and Kirsehir. 2/899-928. Kırşehir: 2011.
• Shayzarī. Nihāyat al-Rutba fī Ṭalab al-Ḥisba. The Book of the Islamic Market Inspector. trans. R. P. Buckley. Oxford: Oxford University Press, 1999.
• Söylemez, Mahfuz. “Cahız'ın Et-Tebessur Bi't-Ticare Adlı Risalesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42/1 (2001), 305-331. https://doi.org/10.1501/ilhfak_0000000525
• Stillman, Kalfon Yedida. “New Data on Islamic Textiles from the Geniza”. Textile History 10/1 (1979), 184-195. https://doi.org/10.1179/tex.1979.10.1.184
• Şahin, Haşim. Adalet Dürüstlük ve Bereketin Temsilcisi Ahiler. İstanbul: Erdem Yayınları, 2012.
• Şener, Abdulkadir. “Edirne’de Süleyman Paşa Camii Vakfiyesi”. Vakıflar Dergisi 11 (1978), 7-18. Şeşen, Ramazan. Salâhaddîn Eyyûbi ve Devlet. İstanbul: Çağ Yayınları, 1987.
• Tabakoğlu, Ahmet. Türkiye İktisat Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Taeschner, Franz. “İslam Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilatı)”. trans. Fikret Işıltan. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 15/1-4 (2015), 3-32.
• Tal, Oren-Taxel, Itamar. Ramla (South) an Early Islamic Industrial Site and Remains of Previous Periods. Tel Aviv: Emery and Yass Publications, 2008.
• Tez, Zeki. Renk, Pigment ve Boyarmaddelerin Kültürel Tarihi. İstanbul: Doruk Yayınları, 2023.
• Torun, Ali. Türk Edebiyatında Türkçe Fütüvvet-Nâmeler Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Tudelalı Benjamin. Ortaçag'da İki Yahudi Seyyahın Tudela'lı Benjamin ve Ratisbon'lu Petachia İslâm Dünyası Gözlemleri. trans. Nuh Arslantaş. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1965.
• Uludağ, Süleyman. “Fütüvvet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 13/259-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Uṭrūsh. Kitāb al-Iḥtisāb. Studies in Arabian History and Civilisation Sec. VII. ed. Robert Bertram Serjeant. London: Variorum Reprints, 1981.
• Yurtseven, Muhammet. “Abbâsî Dönemi İktisat Coğrafyası ve İslam İktisat Düşüncesine Mekânsal Bir Yaklaşım: Câhiz’in er-Tebassur bi’t-Ticâra İsimli Eseri Üzerine Bir İnceleme”. Hitit İlahiyat Dergisi 23/Din ve Coğrafya (2024), 264-290. https://doi.org/10.14395/hid.1407266
• Yücel, Yaşar. Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.