The Analysis of the Narration ‘Love Arabs for three Reasons’ by its Saned and Text

Year 2021, , 751 - 774, 30.12.2021

Mehmet Emin Çiftçi

https://doi.org/10.14395/hid.972549

Abstract

The determination of hadith belonging to the Prophet is one of the most important and complicated issues of Hadith discipline. This issue which started since the Prophet Mohammed passed away, allowed the hadith scholars to determine many criterias to investigate the authenticity of the narrations. These criterias have become a body of rules in Hadith methodology. However, these rules contain some problems although they are the most suitable method to actualize the investigation. However, some scholars had put so much effort on narrators and saned, so they passed over to criticize the text. This is an effectual determinant on many narrations as it is on the narration of “Love Arabs for three reasons. Because I am Arab, Quran is Arabic and the language of Heaven’s people is Arabic.” This statement is attached to the Prophet and so it is named as hadith. The different judgments about this hadith’s authenticity are noticeable. Some hadith scholars rated this hadith as sahîh while others accept it as mevzu‘. These different judgements cast doubt on the belonging of narration to the Prophet himself. Although the existence of all doubts some reference books such as tafsir and hadith commentaries scribes this narration and implies the acceptance of authenticity of the narration. One of the reasons for this problem is not to criticize the text of narration as its narrators. But it is obvious that the main part in a hadith is its text. İgnoring the critical of the text is an absence. The criticalness of the text becomes more important in the situations that the criticism of narrators gives you different results such as in the case of “Love Arabs…” narration. This is a chance for us to prove that a narration should be criticized by two angles; text and narrators. This method provides a protection of authentic narrations by combing out the wrong words.

In this paper, I researched the narration of “Love Arabs for three reasons” by criticizing its text and narrators. I ascertained that the first book that express the narration is Mesâʾilu Harb written by al-Kirmânî. I also found out that this narration has no place in Kütüb-i Sittah or Tis‘ah or more extensively in any books that written in the first Hijri IV. century. This situation causes negative thoughts about the authenticity of the narration. In fact, there are opponent judgements of hadith scholars about it. Based on different jurisprudences about its narrators, this narration is rated by hadith scholars as many different results such as mevzu‘, daîf, hasen, sahîh and no authentic originals. As a result of the examination of all of the tarîks together, I decided that this narration is muttasil and ferd. I also exemined isnâd of the narration. This narration has same three narrators in its first three tabakas. There are positive comments about them by the angle of carh and ta‘dil. But the fourth narrator Yahyâ b. Büreyd is judged as daîf (weak). The fifth narrator A‘lâ el-Hanefî is accused with kizb (dishonesty). These two narrators are the weakest rings of the narrators’ chain. However, the other narrators after these two are judged as sika. Therefore, judging about this narration as mevzu‘ (accomandation) is not possible.

In this research, despite the many scholars’ judgments it came to the conclusion that the narration is highly weak by the angle of its narrator’s chain. So, it is a problem that the hadith scholars have judged as hasen or sahih about this narration. In addition, there are also many weak elements in its text. A text criticism is based on its content’s suitability to the Quran, sunnah (tradition) and historical facts. It also expected that the content should not be opposed to the Prophet’s position and his mission. So, I compared the narration’s content with the certain principles of the Prophet. It also came to the conclusion that the narration has many problems from this angle. Despite this narration is judged as merfu‘ in the content of the Prophet's asking for Arabs to be loved by their race and language conflict with his principles in substance. Accordingly, I judged this narration daîf by its saned and text. This research also claims that the saned criticism is not sufficient by itself. It should be supported by text criticism. In the cases of one of these criticism absences, the conclusions could be fallible.

Keywords

Ḥadīt̲h, Arab, Sened, Text, Examination, Authentic

‘Arapları Üç Şeyden Dolayı Seviniz’ Rivâyetinin İsnad ve Metin Açısından Tahlili

Abstract

Rivâyetlerin Hz. Peygamber’e aidiyetinin tespiti hadis ilminin en önemli meselesidir. Resûlullah’ın vefatı ile başlayan bu mesele, muhaddislere hadislerin sıhhatlerini tetkik etmek için birçok kriter geliştirmelerine olanak sağlamıştır. Âlimler tarafından haberlerin tashihlerinin tespiti için öne sürülen kriterler, özgün bir usûl ilmi meydana getirmiştir. Hadis usûlünün sahih hadis kriterleri hadislerin tespitinde elverişli bir sistem olmakla beraber bünyesinde bazı problemler de barındırmaktadır. Bunlardan biri muhaddislerin sened ve râvi hakkındaki sıhhat kriterlerinin birbirinden farklı olması ve âlimlerin içtihatlarındaki ihtilaflardır. Bazı âlimlerin kriterlerinin sened ve rical üzerine yoğunlaşması ve metin değerlendirmesinin ihmal edilmesi de diğer bir problemdir. Birçok rivâyette olduğu gibi “Arapları üç şeyden dolayı seviniz. Ben Arabım, Kur’an Arapçadır, Cennet ehlinin dili Arapça’dır.” haberi için de durum böyledir. Bazıları bu hadis için uydurma kanaatinde bulunmuş iken başkaları da en muteber derece olan sıhhat hükmünü vermiştir. Bu durum hadisin Hz. Peygamber’e aidiyeti hususunda ciddi problem arz etmektedir. Buna rağmen bazı tefsir ve hadis şerhleri gibi kaynaklarda bu haberin sahih bir rivâyet gibi aktarılması ayrı bir problemdir. ‘Arapları üç şeyden dolayı seviniz’ rivâyeti hakkında hüküm vermiş olan muhaddisler ve bunu şerh eden âlimler metin tetkiki hususunda herhangi bir şey söylememiştir. Hâlbuki hadisin aslı metindir. Rivâyetlerin Hz. Peygamber’e aidiyetinin tespiti için sadece isnad tenkidi ile yetinmek hadis hakkında hüküm vermek için yeterli değildir. Özellikle isnadı hakkında muhtelif hükümlerin verilmiş olduğu haberin metin tenkidi daha da önem arz etmektedir. Dolayısıyla sıhhatleri hakkında kuşku duyulan bu ve buna benzer rivâyetlerin hem sened hem de metin yönünden tahlil edilmesi gerekmektedir. Zira problemli haberlerin iki yönden tahlili Hz. Peygamber’in hadislerinin yanlış haberlerden korunmasına katkı sağlayacaktır. Yapılan araştırma sonucunda “Arapları üç şeyden dolayı seviniz” rivâyetinin geçtiği ilk eser, tespit edilebildiği kadarıyla el-Kirmânî’nin Mesâʾilu Harb’ıdır. Bu rivâyet Kütüb-i Sitte veya Kütüb-i Tis‘a eserlerinde yer almamaktadır. Ayrıca bu rivâyet hicri IV. asra kadar başka herhangi bir eserde de tahrîc edilmemiştir. Bu durum rivâyetin sıhhati hususunda olumsuz kanaat oluşturmaktadır. Araştırmamızda ‘Arapları üç şeyden dolayı seviniz’ rivâyetinin de sened ve metin tetkiki birlikte yapılmıştır. Rivâyet hakkında muhaddislerin uydurma, zayıf, hasen, sahih ve aslı yok gibi muhtelif hükümleri, râvi ve sened tetkiki üzerine bina etmiş oldukları tespit edilmiştir. Bütün tariklerin birlikte değerlendirilmesi neticesinde rivâyetin muttasıl ve ferd olduğu görülmüştür. İsnad incelemesinin neticesine göre bu hadisin değişmeyen ilk üç ravisi hakkında cerh ve ta’dil açısından olumlu değerlendirmeler söz konusudur. Dördüncü râvi Yahyâ b. Büreyd’in ise zayıf olduğu söylenmiş, beşinci râvi A’lâ el-Hanefi ise kizb ile itham edilmiştir. Dolayısıyla bu rivâyetin dördüncü ve beşinci tabakasında olan raviler cerh-ta’dil yönünden ağır kusurlu görülmüştür. Rivâyetin en zayıf halkaları da bunlardır. Bunlardan sonraki râvilerin sika olarak değerlendirilmiş olması rivâyet hakkında uydurma hükmünü vermeyi de zorlaştırmıştır. Hâkim'in mutabaat için göstermiş olduğu rivâyetin râvilerinden Muhammed b. el-Fadl da kizb ile itham edilmiştir. Yapılan bu tetkikte haberin isnad yönünden çok zayıf olduğu kanaati hâsıl olmuştur. Dolayısıyla haber hakkında verilen hasen ve sahih hükümleri problemli görünmektedir. İsnad, metni bize ulaştıran araçtır. Böyle olunca da sadece aracın araştırılıp asıl hadis olan metnin tenkid dışı bırakılması büyük bir eksiklik olur. Dolayısıyla, mutlaka metnin de tetkik ve tenkidinin yapılması icap eder. Metin tahlilinde metnin muhtevasına göre Kur’ân’a, sünnete, tarihî bilgi ve vâkıaya arzı gibi krtiterlere başvurulmaktadır. Ayrıca metin tahlilinde Hz. Peygamber’in konumunun ve misyonunun göz önüne alınması da gerekmektedir. ‘Arapları üç şeyden dolayı seviniz’ rivâyetinin metni Kur’ân’a, sünnete, sahih hadislere ve Hz. Peygamber’in konumu ve misyonuna arz edilmiştir. Yapılan metin tenkidi neticesinde rivâyet bu yönüyle de sahih görülmemiştir. Ebû Hüreyre’nin “Ben Arabım, Kur’an Arapçadır ve cennet ehlinin lisanı Arapçadır” şeklinde merfu olarak rivâyet etmiş olduğu haber de işaret edilmiş olan bu özelliklerden dolayı Arapların sevilmesinin istenmiş olması, Hz. Peygamber’in misyonu ve konumuna aykırı görülmektedir. Dolayısıyla ‘Arapları üç şeyden dolayı seviniz’ rivâyeti hem sened hem de metin yönünden zayıf görülmüştür. Araştırmamız aynı zamanda sened tetkikinin tek başına yeterli olmadığını, metin tetkiki ile desteklendiğinde hadis hakkında hüküm elde etmenin imkanının arttığını gösteren bir uygulama mesabesindedir.

Keywords

Hadis, Arap, Sened, Metin, Tenkit, Sıhhat

Thanks

Hayırlı çalışmalar dilerim.

References

• Ahmed İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed. Müsned. thk. Şuayb Arnavût-Âdil Mürşid vd. 45 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 2001.
• Ahmed Naim Babanzade. Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sahih Tercemesi ve Şerhi. Ankara: DİB Yayınları, 1982.
• Aliyu’l-Kârî, Nureddin Ali b. Muhammed. el-Esrâru’l-Merfuâtu fî’l-Ahbâri’l-Mevdûâ. Beyrût, ts.
• Aliyü’l-Kârî, Nureddin Ali b. Muhammed. Mikatu’l-Mefâtih Şerhu Mişkati’l-mesâbih. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-fikir, 2002.
• Babanzâde, Ahmed Naim. İslâm’da Irkçılık ve Milliyetçilik Dâvâsı. ed. Fahrettin Gün. İstanbul: Beyan Yayınları, 2018.
• Bâsrî, Ebû Hüseyn. el-Mu’temed. thk. Halil el-Maysi. Beyrût: Dâru kütüb-i ilmiye, 1403.
• Bayraktutar, Muammer. “‘Arabın Arap Olmayana Takvâ Dışında Bir Üstünlüğü Yoktur’ Hadîsinin Hz. Peygamber’e İsnâdına Yönelik Fazlur Rahman’ın Eleştirileri ve Değerlendirilmesi”. Milel ve Nihal İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 9/1 (2012).
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyn Ebû Bekir el-Beyhakî. Şu’bu’l-İmân. thk. Abdulâli Abdulhamid Hâmid. 14 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed b. Zuheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Beyrût: Dâru tûku’n-necât, 1422.
• Çiftçi, Mehmet Emin. Hadis Usûlünde Sahih Hadisin Tanımı Problemi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Çiftçi, Mehmet Emin. “Hadislerin Sıhhatinin Tespitinde İçtihad Problemi”. Erzurum Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5/8 (2019), 45-54.
• Ebû Bekir el-Enbârî, Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed b. Beşâr. Îdâhu’l-Vakf ve’l-İbtidâ. thk. Muhyiddîn Abdurrahman Ramazân. 2 Cilt. Dımeşk: Matbûâtu mecmau’l-luğati’l-arabî, 1971.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistanî. Risâletu Ebî Dâvud ilâ Ehl-i Mekke fî Vasfi Sünenih. Beyrût, 1394.
• Ebû Hanîfe, Numan b. Sabit. el-Âlim ve’l Muteallim. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî, 1368.
• Ebû Sa’d, Abdulmelîk b. Muhammed. Şerefu’l-Mustafâ. 6 Cilt. Mekke: Dâru’l-beşâiru’l-İslâmî, 1424.
• Efendioğlu, Mehmet. “Münker”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/114. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Elbânî, Ebû Abdurrahman Muhammmed Nâsruddîn. Silsiletu’l-Ehâdîsi’l-Daîfe ve’l-Mevdûa’. 14 Cilt. Riyâd: dâirtu’l-me’arif, 1992.
• el-Makdisî el-Fevâidu’l-Mevdûa’ fî’l-ahâdîsi’l-Mevdûa’. thk. Muhammed b. Lütfî es-Sabâğ. Riyâd: Dâru’l-verrâk, 1998.
• Fettenî, Muhammed Tâhir b. Ali es-Siddîkî el-Hindî. el-Tezkiratu’l-Mevdûât. İdâretü’-Tabaât’ü-Münire, 1343.
• Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillâh en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkâdir A’tâ. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târihu Bağdâd. thk. Beşâr Avâd Ma’rûf. 16 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• Hattâbî, Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm el-Hattâbî. Me’âlimu’s-sünen. Haleb: Matbaâtu’l-ilmiye, 1932.
• Heysemî, Ebû’l-Hasan el-Heysemî el-. Macmeu’z-Zevâid ve Menbeu’l-Fevâid. thk. Husâmüddîn el-Kudsî. 10 Cilt. Kâhire: Mektebetu’l-Kudsî, 1994.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdilberr en-Nemerî el-Kurtubî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta mine’l-meânîve’l-esânîd. Thk. Mustafâ b. Ahmed el-Alevî-Muhammed Abdulkebîr el-Bekrî-Said Ahmed A’rab. Mağrib, 1976.
• İbn Adîy. el-Kâmil fî Duafâ’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcud-Alî Muhammed. Beyrût: el-Kütübü’l-ilmiye, 1997.
• İbn Arrâk, Nureddin. Tenzîhu’ş-Şeriatu’l-Merfûa’ ani’l-Ahbâri’ş-Şeniati’l-mevdûa’. 2 Cilt. Beyrût: Daru’l-kütübü’l-ilmiye, 1399.
• İbn Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman. ed-Dua’fâ ve’l-Metrûkîn. thk. Abdullah el-Kâdî. 6 Cilt. Beyrût: Daru’l-kütübü’l-ilmiye, 1406.
• İbn Cüneyd, Ebû’l-Kâsım Temam b. Muhammed b. Abdullah. el-Fevâid. thk. Hamdî Abdulmecîd es-Selefî. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1412.
• İbn Ebû Hâtim. el-İlel. 7 Cilt. Metâbiu’l-Humeydî, 2006.
• İbn Ebû Hâtim. el-Cerh ve’t-Ta’dîl. Beyrût: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, 1952.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali. en-Nuket alâ kitâbi İbnu’s-Salâh. thk. Rabi’ b. Hâdî Ümeyr’l-Madhalî. Medine: İmâdetü’l-bahsi’l-ilmî, 1984.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânu’l-Mîzân. thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde. 10 Cilt. Dâru’l-beşâiri’l-İslâmî, 2002.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Hibbân. es-Sikât. 9 Cilt. Hind: Vizâretu’l-meârif, 1973.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Dâru’l-kutubi’l-arabî, ts.
• İbnu’l- Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman. ed-Düafâ ve’l-Metrûkûn. thk. Abdullah el-Kâdî. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1406.
• İbnu’l- Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman. el-Mevzûât. thk. Abdurrahmân Muhammed Osmân. 2 Cilt. Medîne: Mektebetü’s-selefiye, 1966.
• İbnu’s-Salâh. Mukaddimetu İbnu’s-Salâh. thk. Nureddin Itr. Suriye: Dâru’l-fikir, 1986.
• İsbehânî, Ebû Nuaym el-. Sıfatu’l-Cennet. thk. Alî Rızâ Abdullah. 6 Cilt. Beyrût: Daru’l-Me’mun li’t-Turâs, ts.
• Kâsımî, Muhammed Cemâlüddin ed-Dimeskî. Kavâidü’t-tahdîs min funûn-i mustalahı’l-hadîs. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmi, ts.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. İslam Düşüncesinde Hadis Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu, 1999.
• Kirmânî, Ebû Muḥammed Ḥarb b. İsmâʿîl b. Ḫale. Mesâʾilu Ḥarb. thk. Fâyiz b. Aḥmed b. Ḥâmid. 3 Cilt. Arabistan: Câmiʿatu Ummu’l-Ḳurâ, 1422.
• Köktaş, Yavuz. Hadis Usûlü Yazıları. İstanbul: Ensar Yayınevi, 2010.
• Mamer b. Raşid. el-Câmi’. thk. Habîburrahman A’zamî. 11 Cilt. Pakistân: el-Meclisu’l- ilmiye, 1403.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman b. Yûsüf. el-Tehzîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl. thk. Beşâr Avvâd Ma’ruf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, ts.
• Muhammed Avvame, M. Hayri Kırbaşoğlu. İmamların Fıkhi İhtilaflarında Hadislerin Rolü. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2011.
• Munâvî, Zeynelabidin Abdurrauf el-Munâvî. et-Teysîr bi Şerhi’l-Câmiu’s-sağîr. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetu’l-İmâmu’ş-Şâfiî, 3. Basım, 1988.
• Munâvî, Zeynelabidin Abdurrauf el-Munâvî. Feyzu’l-Kadîr Şerhu’l-Câmii’s-sağîr. 6 Cilt. Mısır: el-Mektebetu’t-ticâriyei’l-kebîr, 1356.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyn Müslim İbnü’l-Haccâc el-Kuseyrî. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muammed Fuâd Abdülbâki. 5 Cilt. Beyrût: Dâru ihyai’t-türâsi’l-arabî, ts.
• Nevevî. et-Takrîb ve’t-teysîr lî ma’rifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr fî usûlü’l-hadis. thk. Muhammed Osman el-Haşt. Beyrût: Dâru’l-kitâbu’l-arabî, 1985.
• Polat, Salahattin. Metin Tenkidi. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman. el-Mekâsidu’l-Hesene fî Beyâni Kesîr mine’l-Ehâdîsi’l-Müştehere ale’l-Elsine. thk. Muhammed Osmân. Beyrût: Dâru’l-kütübü’l-arabî, 1958.
• Semânî, Ebû’l-Muzaffer. Tefsîru’l-Kurân. Riyâd: Dâru’l-vatan, 1997.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekir. el-Leâli’l-Masnû’a fi’l-Ehâdîsi’l-Mevdûa. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1996.
• Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu’cemü’l-Evsat. thk. Târık b.İvadullah b. Muhammed - Abdülmuhsin b. İbrâhîm. 10 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Haremeyn, ts.
• Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu’cemü’l-Kebîr. thk. Hamdi b. Abdilmecid es-Silefi. 25 Cilt. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiye, 1994.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre. Sünen-i Tirmizî. thk. Ahmed Fuad Şâkir vd. 5 Cilt. Mısır: Şirketü mektebetu ve matbaatu’l-albâbî, 1975.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Ukaylî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ. ed-Duafâu’l-Kebîr. thk. Abdulmu’tî Emîn Kal’acî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1984.
• Vâhidî, Ebû’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Vâhidî. el-Vesit fî Tefsiri’i-Kurân’il-Mecîd. 4 Cilt. Beyrût: Daru’l-kütübü’l-ilmiye, 1994.
• Zehebî, Ebû Abdillêh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. el-Kâşif. Cidde: Dâru’l-kıble, 1992.
• Zehebî, Ebû Abdillêh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Mizânu’l-İ‘tidâl fî Nakdi’r-Ricâl. thk. Ali Muhammed Buhârî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ma’rife, 1963.
• Zehebî, Ebû Abdillêh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavût. 25 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillêh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Târâhu’l-İslâm ve Vefayât’il- Meşâhir ve’l-A’lâm. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kitâbu’l-arabî, 1993.