In the Footsteps of Tradition: Pitch Raising in Turkish Religious Music

Year 2024, Volume: 23 Issue: 2, 1015 - 1039, 30.12.2024

Safiye Şeyda Erdaş , Ferdi Koç

https://doi.org/10.14395/hid.1522731

Abstract

The word “perde” (pitch) is a Persian-derived noun corresponding to meanings such as “a covering hung over places like doors and windows,” “a sheet or ihrām separating two places,” “each of the sounds composing a piece of music,” “veil,” “the rings placed on the arm of musical instruments,” “screen,” “honor, chastity,” and “something that prevents seeing the truth.” In maqām music, it is the fundamental element of the sound system, indicating the location or region where the sound is positioned. Additionally, in Sufi literature, it is used as a term for the veils that separate a person from the Truth, preventing one from seeing the Divine. In Sufi music, “raising the pitch” symbolizes revealing the richness of meaning behind these terms through musical elements and is a performance tradition that has survived from the past to the present. Although there is no specific information about when this tradition began, its appearance in various regions (such as Aleppo) and its survival to the present day, centered in Istanbul, indicates that this performance is among the ancient traditions of Sufi music. It appears that such a deep-rooted and significant practice in our musical tradition has not been addressed in a dedicated study before. Therefore, after conducting a literature review, interviews were held with experts who have experience and knowledge about this tradition. The obtained information and documents were classified according to the part of the dhikr where the pitch raising performance takes place (quûd, qiyâm) or the structure of the performed pieces (special compositions), and an independent study on the pitch raising tradition was presented. As references, recordings of the pitch raising performance were obtained from the Turkish Sufi Music Folklore Research and Preservation Foundation, which has played a significant role in the survival of Sufi music to this day and has brought together many names from the Ottoman heritage under its roof, ensuring their experiences are passed on to new generations. The performance for the Kuûd Pitch Raising Tawhid was based on the recording made at the Turkish Sufi Music Folklore Research and Preservation Foundation on April 25, 2024. The recording for the Beyyūmī Zikri was based on the performance made at the same foundation on March 8, 2012. For the Kıyam Pitch Raising Kalima al-Tawhid, the recording from the performance at the “Elmalı’nın Canları Symposium” in 2015 by the performers from the same foundation was taken as a reference. The archive of Cüneyt Kosal, who has rendered great services in this field and has the mission of fountainhead person, was used as a reference for the pieces recited during the pitch raising performance. If the entire piece was recited, the scores signed by Cüneyt Kosal were presented in the article; if only a part of it was performed, the performed part was transcribed using the Mus2 program and presented in the article. Thus, the main lines, varieties, and performance methods of the pitch raising tradition were clearly outlined. In the pitch raising performance, as in other applications of our Sufi music, the musical competence and knowledge of the performers and followers, namely the kasidehān and dervishes, are very important. Knowledge and experience in matters such as maqām and rhythm, and voice control are crucial for performing this practice. According to the knowledge passed down from tradition, it is said that five or seven pitches are raised, but the number of pitches raised and the sound area where the performance is conducted can vary depending on the initial pitch given by the sheikh and the vocal range and area of the kasidehān. Moreover, the time period during which the dhikr is performed also affects the duration and number of pitches raised. On days or nights when the ritual lasts long, five or seven pitches are raised. If the ritual is short, even three pitches can be raised. Here, the discretion lies with the sheikh or the deputy managing the dhikr. The pitch raising tradition adds enthusiasm to the dhikr, increasing the joy and spiritual pleasure of the participants. As a performance, besides being a source of enrichment for music and also inspires the music world outside the dervish lodge, leading to the emergence of different improvised performances. In this sense, pitch raising is an important tradition that nourishes maqām music. This study aims to detail and explain this important tradition that nourishes our music, contributes to the literature, and ensure the tradition is passed on to future generations.

Keywords

Turkish Religious Music, Sufi Lodge Music, Pitch Raising, Kalima al-Tawhid, Dhikr, Hymn

Geleneğin İzinde Türk Din Musikisinde Perde Kaldırma

Abstract

Perde kelimesi “kapı, pencere gibi yerlere asılan örtü”, “iki yeri birbirinden ayıran çarşaf veya ihram”, “bir müzik parçasını meydana getiren seslerden her biri”, “peçe”, “musiki aletlerinin kol kısmına konulan halkalar”, “ekran”, “ar, namus” ve “hakikati görmeyi engelleyen şey” gibi anlamlara karşılık gelen Farsça kökenli bir isimdir. Makam müziğinde ise ses sisteminin temel unsurudur. Sesin konumlandığı yere, bölgeye işaret etmektedir. Ayrıca tasavvufî literatürde kişiyi Hak’tan ayıran, Hakk’ı görmeye engel olan örtüler anlamında kullanılan bir terimdir.
Tekke musikisinde ‘perde kaldırma’, arkasındaki bu anlam zenginliğini müzikal unsurlar ile ortaya koyan bir sembolizm, geçmişten günümüze intikal etmiş bir icra geleneğidir. Bu geleneğin ne zaman başladığına dair herhangi bir malumat bulunmasa da farklı bölgelerdeki (Halep) tekkelerde görülmüş olması ve İstanbul merkezli olarak günümüze ulaşmış olması, bu icranın kadim tekke musikisine dair gelenekler arasında yer aldığını göstermektedir. Müzik geleneğimize dair böylesine köklü ve önemli bir icranın daha önce müstakil bir çalışma ile ele alınmadığı görülmektedir. Bu sebeple yapılan literatür taramasının ardından bu geleneğe dair tecrübesi ve malumatı olan alanında uzman kişiler ile görüşmeler yapılmıştır. Elde edilen bilgi ve dokümanlar perde kaldırma icrasının zikir içerisinde yapıldığı kısma (kuûd, kıyâm) ya da icra edilen eserlerin yapısına göre (özel beste) sınıflandırılmış ve perde kaldırma-indirme geleneği üzerine müstakil bir çalışma ortaya konmuştur. Referans olarak tekke, musikinin bugüne ulaşmasında önemli rolü olan ve bu vesile ile Osmanlı bakiyesi birçok ismi çatısı altında buluşturmuş, onların tecrübelerini yeni nesillere aktarmasını sağlamış Türk Tasavvuf Musikisi Folklorünü Araştırma ve Yaşatma Vakfı’ndan perde kaldırma icrasına dair kayıtlar temin edilmiştir. Kuûd Perdeli Tevhidi için Türk Tasavvuf Musikîsi ve Folklorünü Araştırma ve Yaşatma Vakfı’nda 25 Nisan 2024 tarihinde yapılan icra esas alınmıştır. Beyyûmî Zikri için yine Türk Tasavvuf Musikîsi ve Folklorünü Araştırma ve Yaşatma Vakfı’nda 8 Mart 2012 tarihinde icra edilmiş kayıt esas alınmıştır. Perdeli Kıyam Kelime-i Tevhid’i için ise 2015 senesinde Türk Tasavvuf Musikîsi ve Folklorünü Araştırma ve Yaşatma Vakfı icracıları tarafından “Elmalı’nın Canları Sempozyumu”nda icra edilmiş olan Kıyam Kelime-i Tevhîdi kaydı esas alınmıştır. Perde kaldırma icrası esnasında okunan eserler için yine bu alanda büyük hizmetleri olan ve kaynak kişi misyonunu haiz Cüneyt Kosal’ın arşivi referans alınmıştır. Eserlerin tamamının okunması halinde Cüneyt Kosal imzalı notalar, tamamından az bir kısmının icrası halinde ise okunduğu kadarı Mus2 programı ile notaya alınarak makalede sunulmuştur. Böylece perde kaldırma-indirme geleneğinin ana hatları, çeşitleri ve nasıl icra edildiği açık bir şekilde ortaya koyulmuştur.
Perde kaldırma icrasında tekke musikimizin diğer uygulamalarında olduğu gibi icrayı yapan ve takip eden kişilerin yani kasidehân ve dervişlerin musikiye olan hakimiyetleri ve bu alandaki donanımları oldukça mühimdir. Makam ve usul bilgisi, ses hâkimiyeti gibi konulardaki donanım ve tecrübe bu icranın yapılabilmesi için büyük önem taşımaktadır. Gelenekten günümüze aktarılan bilgiler doğrultusunda beş ya da yedi perde kaldırıldığı söylenmekle birlikte yapılan icrada kaldırılan-indirilen perde sayısı ve icranın yapıldığı ses sahası şeyh efendinin gösterdiği ilk karar sesine ve kasidehânın ses genişliğine ve sahasına göre değişebilmektedir. Ayrıca o gün yani zikrullâhın yapıldığı zaman dilimi de perde kaldırmanın süresini ve perde sayısını etkilemektedir. Ayinin uzun sürdüğü gün ya da gecelerde beş ya da yedi perde kaldırılır-indirilir. Ayin kısa sürerse üç perde dahi kaldırılıp-indirilebilir. Burada takdir şeyh efendiye ya da zikri idare eden halefine aittir.
Perde kaldırma geleneği zikrullaha bir neş’e katmakta, zikir ehlinin feyiz ve zevkini artırmaktadır. Ayrıca icrâ olarak müzikal anlamda bir zenginlik kaynağı olmakla birlikte tekke dışındaki müzik dünyasına da ilham vermekte ve farklı emprovize icraların ortaya çıkmasını sağladığı görülmektedir. Bu anlamda perde kaldırma, makam müziğini besleyen önemli bir gelenektir. Yapılan bu çalışma ile musikimizi besleyen bu önemli geleneğin detayları ve incelikleri ile bilinmesi, literatüre katkı sağlaması ve geleneğin geleceğe aktarılması amaçlanmıştır.

Keywords

Türk Din Musikisi, Tekke Musikisi, Perde Kaldırma, Kelime-i Tevhid, Zikir, İlahi

References

• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2006.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2002.
• Dilbeyti, Erişim Tarihi: 12.07.2024. www.dilbeyti.com
• Haccac, Müslim b. Sahih-i Müslim. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1955.
• Erdaş, Safiye Şeyda. Evrad Okuma Geleneği İçerisinde Rifâî Evrâdı, İstanbul ve Rumeli Mukayeseli Örneği. İstanbul: Dört Mevsim Kitap, 2023.
• Gümüşhanevî, Ahmed Ziyâüddin. Veliler ve Tarikatlarda Usûl. İstanbul: Pamuk Yayınları, 1981.
• Güray, Cenk. Bin Yılın Mirası: Makamı Var Eden Döngü, Edvar Geleneği. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2012.
• İnançer, Ömer Tuğrul. “Osmanlı Tarihinde Sûfilik Âyin ve Erkânları”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sûfiler. haz. Ahmet Yaşar Ocak. 119-134. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005.
• İrden, Sühan. Türk Musikisinde Düzen-Perde-Makam-Terkib Uygulamaları. Konya: Eğitim Yayınevi, 2020.
• Kanar, Mehmet. Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları, 2016.
• Nakşibendi, Mehmed Nuri Şemsüddin. Miftahu’l-Kulub. İstanbul: Salah-Bilici Kitabevi, 1976.
• Oral, Ünver. Karagöz Perde Gazelleri ve Tasavvuf. İstanbul: Kitabevi, 2012.
• Ozak, Muzaffer. Zinetü’l-Kulûb. İstanbul: Salah-Bilici Kitabevi, 1985.
• Özalp, Nazmi. Türk Musikisi Tarihi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 2000.
• Özçimi, Yasin. Türk Din Musikîsinde Perde Kaldırma: Hafız Kemal Tezergil ve Neyzen Sadrettin Özçimi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Sâmî, Şemseddin. Kamûs-ı Türkî. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1989.
• Sezer, Erkan. Dini Musiki Geleneğinde Zikre Dayalı Bir Uygulama Olarak Perde Kaldırma ve Bu Geleneğin Önemli Bir Temsilcisi: Sadrettin Özçimi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Tanrıkorur, Cinuçen. Müzik Kimliğimiz Üzerine Düşünceler. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1998.
• Turabi, Ahmet Hakkı. İbn Sina-Musiki. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• “Türk Müzik Kültürünün Hafizası”. Devlet Korosu. Erişim Tarihi: 12.07.2024. https://www.devletkorosu.com/Uludağ, Süleyman. “Nefis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/526-529. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Uludağ, Süleyman. İslam Açısından Müzik ve Sema. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2016.
• Yılmaz, Hasan Kamil. “Celvetiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/273-275. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Yücer, Hür Mahmut. “Sünbüliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/136-140. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010.