The Concept of Ta‘zīr al-Shadīd in Ottoman Criminal Law: An Examination Based on Classical Islamic Law and Ottoman Fatwā Collections

Year 2025, Volume: 24 Issue: 1, 105 - 130, 30.06.2025

Ebru Barış

https://doi.org/10.14395/hid.1626638

Abstract

Classical fiqh sources mention that ta‘zīr punishments can take various forms, such as admonition, reprimand, flogging, imprisonment, exile, public exposure and death penalty. The Ottoman Empire, which based its legal system on Islamic law, extensively implemented ta‘zīr punishments. These punishments are documented in sources such as qānūnnāmes, fatwā collections and sharī‘a court registers (shar‘iyya sijillāt). This study focuses on the ta‘zīr punishments mentioned in Ottoman-era fatwā collections and it examines the crimes in which the terms ta‘zīr and particularly ta‘zīr al-shadīd are used in these sources, in addition to cases where ta‘zīr punishments such as admonition, public exposure, dismissal from office, exile and imprisonment are explicitly mentioned. In cases where the punishment is explicitly stated, there is no ambiguity regarding its nature. However, when the punishment is referred to simply as ta‘zīr or ta‘zīr al-shadīd, various interpretations about its nature have emerged. Since these terms were incorporated into Ottoman fatwā collections from classical fiqh sources, the study first examines the usage of ta‘zīr and ta‘zīr al-shadīd in Islamic legal literature, outlining their theoretical background. After analyzing the usage of these terms in classical fiqh sources, the study investigates crimes that warranted ta‘zīr al-shadīd punishments in Ottoman fatwā collections. In this context, the study addresses the concept of ta‘zīr al-shadīd as used in Ottoman fatwā collections, based on both classical Islamic legal literature and the fatwā compilations themselves. Although these terms have been interpreted in the literature as the judge imposing any punishment deemed appropriate, it has been determined that in the Ottoman legal system, the term ta‘zīr, which is used absolutely without any further explanation, generally refers to flogging, while the term ta‘zīr al-shadīd always denotes flogging and often refers to the maximum number of lashes that can be administered as ta‘zīr. This usage is found to be based on classical fiqh sources. The study cites numerous examples from Ottoman fatwā collections indicating that the term ta‘zīr al-shadīd was commonly used to refer to flogging. Then, in order to make a comparison with the examples in classical fiqh sources, examples of ta‘zīr al-shadīd punishment for crimes such as sodomy (liwāṭa), marriage without ḥulla, adultery with incomplete conditions, false accusation of adultery (qadhf) and murder are given. In this context, as seen in the examples above, ta‘zīr al-shadīd played a significant role in crimes that warranted a ḥadd punishment but could not be implemented due to deficiencies in the required conditions. It has been determined that in Ottoman fatwās, the punishments prescribed for such crimes were expressed with the term of ta‘zīr al-shadīd. As reported in classical fiqh works, in such cases, the perpetrator was deemed liable for the maximum number of lashes, and the judge was not granted the authority to impose any other form of punishment. Some Ottoman fatwā collections even contain direct inquiries regarding the nature of the ta‘zīr al-shadīd punishment, reflecting ongoing interest in this matter during the Ottoman period. Interestingly, these inquiries predominantly focus on the quantity rather than the nature of the punishment. Indeed, the questions were directly associated with the punishment of flogging, and responses were sought regarding the number of lashes for ta‘zīr al-shadīd punishment. It is understood from the fatwā questions that ta‘zīr al-shadīd was known to refer to flogging however due to the disagreement within the madhhab regarding the maximum number of lashes applied as ta‘zīr, there was curiosity about the opinion preferred in the fatwā. The fatwās provide details on the maximum number of lashes allowed under the Ḥanafī school of thought, referencing differing opinions within the school. For instance, Abū Ḥanīfa (d. 150/767) and Imām Muḥammad (d. 189/805) set this limit at 39 lashes, while Abū Yūsuf (d. 182/798) set it at 75 lashes. It is observed that these different views were reflected in the Ottoman fatwās and mostly Abū Yūsuf’s view was preferred. Additionally, some Shaykh al-Islāms, in accordance with the Ḥanafī understanding of ta‘zīr, have considered not only the number of lashes but also the severity of the beating within the scope of ta‘zīr al-shadīd. In conclusion, the concept of ta‘zīr al-shadīd emerges in classical Islamic law and Ottoman law as a form of punishment in which flogging is administered in proportion to the severity of the offense. The description of the punishment as shadīd does not stem from the imposition of a severe ta‘zīr penalty but rather from the notion, as stated in classical fiqh sources, that the flogging applied in ta‘zīr should be more severe than that in ḥadd penalties.

Keywords

Ottoman Criminal Law , Ta‘zīr , Fiqh , Fatwā Collections , Shadīd

Osmanlı Ceza Hukukunda Ta‘zîr-i Şedîd Kavramı: Klasik İslâm Hukuku ve Osmanlı Fetva Mecmuaları Üzerinden Bir İnceleme

Abstract

Klasik fıkıh kaynaklarında ta‘zîr cezalarının öğüt verme, kınama, sopa, hapis, sürgün, teşhir ve ölüm gibi çeşitli şekillerde uygulanabileceği zikredilmiştir. Hukuk sisteminde İslâm hukukunu esas alan Osmanlı İmparatorluğu da ta‘zîr cezalarını yaygın bir şekilde uygulamış, bu cezalar kanunnâmeler, fetva mecmuaları ve şer‘iyye sicilleri gibi kaynaklarda kayıt altına alınmıştır. Çalışmamız Osmanlı dönemi fetva mecmualarında zikredilen ta‘zîr-i şedîd cezalarına odaklanmış ve bu kaynaklarda nasihat etme, teşhir, görevden azletme, sürgün, hapis gibi ta‘zîr cezalarının açık bir şekilde zikredildiği örneklerin yanında “ta‘zîr” ve özellikle “ta‘zîr-i şedîd” kavramlarının kullanıldığı suçları incelemiştir. Zira ta‘zîr cezasının açık bir şekilde belirtildiği fetvalarda cezanın mahiyetine yönelik herhangi bir belirsizlik bulunmazken cezadan yalnızca ta‘zîr veya ta‘zîr-i şedîd şeklinde bahsedilmesi durumunda cezanın mahiyeti hakkında çeşitli yorumlar ortaya çıkmıştır. Bu terimler, Osmanlı fetva mecmualarına klasik fıkıh kaynaklarından aktarıldığı için çalışmada öncelikle ta‘zîr ve ta‘zîr-i şedîd kavramlarının İslâmî literatürdeki kullanımları incelenmiş ve bu kavramların teorik arka planı ortaya konmuştur. Kavramların klasik fıkıh kaynaklarındaki kullanımları incelendikten sonra Osmanlı dönemi fetva mecmuaları ele alınmış ve ta‘zîr-i şedîd cezasının verildiği suçlar analiz edilmiştir. Bu bağlamda çalışmamız Osmanlı dönemi fetva mecmualarında kullanılan ta‘zîr-i şedîd kavramını, klasik İslâm hukuku literatürü ve fetva mecmuaları üzerinden ele almaktadır. Literatürde bu kavramların hâkimin uygun gördüğü herhangi bir cezayı uygulaması şeklinde yorumlandığı görülse de Osmanlı hukuk sisteminde herhangi bir açıklama yapılmadan mutlak olarak kullanılan ta‘zîr kavramının genellikle sopa cezasını, ta‘zîr-i şedîd kavramının ise daima sopa cezasını ve çoğunlukla da ta‘zîr olarak uygulanabilen âzami miktar sopa cezasını ifade ettiği ve bu kullanımın klasik fıkıh kaynaklarına dayandığı tespit edilmiştir. Çalışmamızda Osmanlı dönemi fetva mecmualarında, ta‘zîr-i şedîd kavramının sopa cezasını ifade etmek için kullanıldığına dair birçok fetva örneği zikredilmiş, ardından klasik fıkıh kaynaklarındaki örneklerle karşılaştırma yapılabilmesi amacıyla livâta, hulle yapılmadan evlenme, şartları eksik kalan zina, iftira ve öldürme gibi suçlar için ta‘zîr-i şedîd cezasına karar verilen örneklere yer verilmiştir. Bu bağlamda yukarıdaki örneklerde olduğu gibi had cezasını gerektiren ancak şartlarındaki eksikliklerden dolayı had uygulanamayan suçlarda ta‘zîr-i şedîd cezasının önemli bir yer tuttuğu ve Osmanlı fetvalarında bu tür suçlara öngörülen cezaların ta‘zîr-i şedîd kavramıyla ifade edildiği tespit edilmiştir. Klasik fıkıh eserlerinde aktarıldığı üzere bu tür suçlarda fâile âzami miktarda sopa cezası vacip görülmüş ve kâdîye başka bir ceza belirleme yetkisi tanınmamıştır. Öte yandan Osmanlı fetva mecmularının bir kısmında doğrudan ta‘zîr-i şedîd cezasına ilişkin soruların yer aldığı görülmüştür. Dolayısıyla çeşitli suçlar için uygulanan ta‘zîr-i şedîd cezası Osmanlı döneminde de merak konusu olmuş ve bu durum fetva sorularına yansımıştır. Ancak sorularda dikkat çeken husus, sorunun cezanın mahiyetinden ziyade miktarına yönelik olmasıdır. Nitekim sorular doğrudan sopa cezasıyla ilişkilendirilmiş ve ta‘zîr-i şedîd cezasının kaç celde olduğuna dair yanıtlar talep edilmiştir. Fetva sorularından taz‘îr-i şedîd ile sopa cezasının kastedildiğinin bilinen bir şey olduğu ancak mezhepte ta‘zîr olarak uygulanan sopa cezasının âzami miktarı konusunda ihtilaf bulunması sebebiyle fetvaya esas olan görüşün merak edildiği anlaşılmaktadır. Fetvalarda Hanefî mezhebine göre ta‘zîr kapsamında uygulanan sopa cezasının âzami miktarı belirtilmiş ve Hanefî mezhebinin bu konudaki farklı görüşlerine yer verilmiştir. Ebû Hanîfe (ö. 150/767) ve İmam Muhammed (ö. 189/805) bu miktarı 39 celde olarak belirlerken Ebû Yûsuf (ö. 182/798) 75 celde olarak belirlemiştir. Osmanlı fetvalarına bu farklı görüşlerin yansıtıldığı, çoğunlukla da Ebû Yûsuf’un görüşünün tercih edildiği görülmektedir. Ayrıca bazı şeyhülislâmlar Hanefî ta‘zîr anlayışıyla uyumlu bir şekilde, celde cezasının miktarının yanı sıra dayağın şiddetini de ta‘zîr-i şedîd kapsamında değerlendirmiştir. Sonuç olarak ta‘zîr-i şedîd kavramı, klasik İslâm hukuku ve Osmanlı hukukunda suçun ciddiyetine uygun olarak sopa cezasının uygulandığı bir ceza türü olarak karşımıza çıkmaktadır. Cezaya ilişkin şedîd nitelemesi ise ağır bir ta‘zîr cezası uygulanması anlamında değil klasik fıkıh kaynaklarında belirtildiği üzere ta‘zîr kapsamında verilen sopa cezasının had cezalarındaki sopaya kıyasla daha şiddetli vurulması gerektiği yönündeki kabulden kaynaklanmaktadır.

Keywords

Fıkıh , Osmanlı Ceza Hukuku , Fetva Mecmuaları , Ta‘zîr , Şedîd

References

• Abdürrahim Efendi. Fetâvâ-yı Abdürrahîm. 2 Cilt. İstanbul: Dârüttıbâati’l-Ma‘mûreti’s-Sultâniyye, 1243.
• Ahmed Efendi, Seyyid-Gedûsî es-Seyyid Hafız Mehmed b. Ahmed. Netîcetüʹl-Fetâvâ: Şeyhülislâm Fetvaları. haz. Süleyman Kaya vd. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri (Fâtih Devri Kanunnâmeleri). 9 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı, 1990.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri (II. Bâyezid Devri Kanunnâmeleri). 9 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı, 1990.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri (Kanunî Sultan Süleyman Devri Kanunnâmeleri). 9 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı, 1992.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri (Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnâmeleri). 9 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı, 1991.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Tarih ve Hukûk Istılâhları Kâmûsu. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2018.
• Akgündüz, Ahmed. Şeyhü’l-İslâm Ebü’ssu’ûd Efendi Fetvâları. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2018.
• Akın, Ertuğrul. Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahya Efendi’nin (ö. 1053/1644) Fetvaları ve Fıkhî Analizi (İbadetler, Aile ve Ceza Hukuku Özelinde Bir İnceleme). Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Arslan, Emine. “Osmanlı Dönemi Nukûllü Fetvâ Mecmuaları”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 5 (2008), 131-154.
• Atar, Fahrettin. “Fetva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/486-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Avcı, Mustafa. “Hukuk Tarihimizde Hukuka Aykırı Deliller Sorunu: İşkence (Örf-i Maruf) Uygulaması”. Türk Dünyası Araştırmaları 147 (2003), 45-76.
• Avcı, Mustafa. “Osmanlı Hukukunda Livatanın Cezası”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 26/2 (2018), 15-45. https://doi.org/10.15337/suhfd.447248
• Aydın, Mehmet Âkif. “Ceza (Osmanlı Ceza Hukuku)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/478-482. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Aykul, Abdulmuid. İslâm Ceza Hukukunda Ta’zîr. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• ’Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Şerhu Süneni Ebî Dâvud. thk. Ebu’l-Münzîr Hâlid b. İbrâhîm. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/1999.
• ʿAynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. ʿUmdetü’l-Kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• Baktı, Ahmet Selman. “İçki Suçu Özelinde 15. ve 16. Yüzyıl Osmanlı Hukukunda Ta’zir Kavramının Analizi”. Osmanlı’da Fıkıh ve Hukuk. ed. Haşim Şahin-Süleyman Kaya. 201-214. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2017.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 3. Basım, 1424/2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhü’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1423.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. thk. Muhammed ’Ubeydullah Han. 8 Cilt. Medine: Dâru’s-Sirâc, 2010.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-luğa ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2. Basım, 1399/1979.
• Çatalcalı Ali Efendi. Açıklamalı Osmanlı Fetvâları: Fetâvâ-yı Ali Efendi. haz. H. Necati Demirtaş. 2 Cilt. İstanbul: Kubbealtı, 2014.
• Dağcı, Şamil. “İhsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/546-548. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Damad Efendi, Abdullâh b. eş-Şeyh Muhammed b. Süleymân. Mecmaü’l-enhûr fî şerhi Mülteka’l-ebhûr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• Ebû Yûsuf, Yaʿkûb b. İbrâhîm. Kitâbü’l-Harâc. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1399/1979.
• Ergin, Sami. İslâm Hukukunda Ta’zir Suçlar. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Ertuğ, Hüseyin Nejdet. “Şeriyye Sicillerine Göre Hicri 1137 (1724-1725) Senesi İstanbul’unda Osmanlı Ailesinin Evlenme ve Boşanma Verilerine Göre İncelenmesi”. Akademik İncelemeler Dergisi (Journal of Academic Inquiries) 10/1 (2015), 75-107. https://doi.org/10.17550/aid.63358
• Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Feyziye. ed. Süleyman Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Yakûb. el-Kâmûsü’l-muhît. b.y.: Müessetü’r-Risâle, 6. Basım, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhi Tenvîri’l-ebsâr. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz. 14 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1423.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed. el-Bahrü’r-râʾik şerhu Kenzi’d-dekâʾik. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• İbn Rüşd el-Ced, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî. el-Beyân ve’t-tahsîl ve’ş-şerh ve’t-tevcîh ve’t-taʿlîl li-mesâʾili’l-Müstahrece. thk. Muhammed Haccî vd. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1408/1988.
• İbn ʿAbdilber en-Nemerî, Ebû ʿÖmer. el-Kâfî fî fıkhi ehli’l-Medîneti’l-Mâlikî. thk. Muhammed el-Morîtânî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyâd el-Hadîse, 2. Basım, 1400/1980.
• İbnu’l-Mulakkin, Ebû Hafs ʿÖmer b. ʿAlî. el-Bedrü’l-münîr fî tahrîci ehâdîsi’ş-Şerhi’l-kebîr. thk. Mustafa Ebu’l-Gayz. 9 Cilt. Riyad: Dâru’l-Hicra li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, 1425/2004.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Fethu’l-kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• İmrânî, Yahyâ b. Ebû’l-Hayr. el-Beyân fî mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. thk. Kâsım Muhammed en-Nûrî. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1421/2000.
• İnanır, Ahmet. İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm Hukuku. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Kâdîhân, Ebü’l-Mehâsin Fahrüddîn Hasen b. Mansûr. Fetâvâ Kâdîhân. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2009.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs. ez-Zahîre. thk. Muhammed Bûhubze. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. thk. Ali Muhammed Muavvaz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1424.
• Keskin, Nuray. Fetâvâ-yı Üskübî Latinizesi ve Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Koç, Mehmet. Osmanlı Hukukunda Ta’zir Suç ve Cezaları. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Köksal, Âsım Cüneyd. Fıkıh ve Siyaset: Osmanlılarda Siyâset-i Şer’iyye. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Köse, Saffet. “Hülle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/475-477. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Meydânî, Abdülganî el-Guneymî ed-Dımaşkî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. thk. Abdülkerîm el-Atâ. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿİlmiyye, ts.
• Midilli, Muharrem. “Osmanlı Aile Hukukunda Müftülerin Ceza Lazım Gördüğü Yaygın Bir İhlal: Nikâh Engeli Varken Evlenmek”. İslâmi Araştırmalar 32/3 (2021), 664-683.
• Midilli, Muharrem. Klasik Osmanlı Ceza Hukukunda Şeriat-Kanun Ayrımı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi ğureri’l-ahkâm (Şürünbülâlî Haşiyesi ile birlikte). 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâiʾl-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Okur, Kaşif Hamdi. “Fetva Mecmualarına Göre Tanzimat Öncesi Dönem Aile Yapısı Hakkında Bazı Tespitler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/2 (2020), 607-646. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.781121
• Osmanağaoğlu, Cihan. “Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Zina Suçu ve Cezası”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 66/1 (2008), 109-177.
• Özer, Abdullah. İslâm Hukuk Literatüründe Ta’zîr Risaleleri ve Şeyhülislâm Muhyiddin Mehmed b. İlyas Çivizâde’nin Risale Müteallika Bi’t-Teâzir Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Pîrî Efendi-Çivizâde. Fetâvâ Pîrî Efendi ve Çivizâde (Suverü’l-Fetâvâ). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin Paşa, 243, 1b-245a. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/196830
• Ruhayye, Macid Muhammed Ebu. “İslâm’da Mâlî Tâ’zir Cezası”. çev. Nihat Dalgın. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (1999), 313-334.
• Salur, Rabia. Şeyhülislâm Hoca Sâdeddin Efendi’nin Fetva Mecmuası ve Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Serahsî, Ebu Bekr Ahmed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Şeybânî, İmâm Muhammed b. Hasan. el-Âsâr li-İmâm Muhammed. thk. Hâlid el-Avvâd. 2 Cilt. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdir, 1429/2008.
• Tahâvî, Ebû Caʿfer. Muhtasaru İhtilâfi’l-ʿulemâʾ. thk. Abdullah Nezîr Ahmed. 5 Cilt. Beyrut: Daru’l-Beşaʾiri’l-İslâmiyye, 1996.
• Tahâvî, Ebû Caʿfer. Şerhu me’âni’l-âsâr. thk. Muhammed Zehrî en-Neccâr-Muhammed Seyyid Câd el-Hak. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
• Tesûlî, Ebu’l-Hasan Ali b. Abdüsselam. el-Behce fî şerhi’t-Tuhfe. thk. Muhammed Abdülkadir Şahin. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Udeh, Abdülkadir. et-Teşrîü’l-cinâiyyü’l-İslâmî: mukârenen bi’l-kanûni’l-vaz’î. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kâtibi’l-ʿArabî, ts.
• Ünaldı, Büşra. Sun’ullah Efendi’nin Fetâvâ’sı ve Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Yahyâ Efendî, Yahyâ b. Zekariyyâ. Fetâvâ-yı Yahyâ Efendî. İstanbul: Ragıp Paşa Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 634, 4b-447a. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/699
• Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü’l-Fetâvâ. haz. Süleyman Kaya vd. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Yılmaz, Savaş. “Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Örf ile Ehl-i Şer’in Te’dib ve Ta’ziri”. Journal of Universal History Studies 6/1 (2023), 19-38. https://doi.org/10.38000/juhis.1283991
• Zeylâî, Cemâlüddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Yûsuf. Nasbü’r-râye li-ehâdîsi’l-Hidâye. 5 Cilt. Cidde: Dâru’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, ts.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Ali. Tebyînü’l-hakâʾik şerhu Kenzi’d-Dekâʾik (Hâşiyetü’ş-Şelebî ile birlikte). 6 Cilt. Mısır: el-Matbaʿatü’l-Kübra el-Emîriyye, 1313.