Doğu Hanefî (-Mâturîdî) Fırak Geleneğinde İbâzîlik -Ebû Mutî‘ Mekhûl b. el-Fazl en-Nesefî’nin (ö. 318/930) Kitâbu’r-Redd’ine Özel Referansla-

Year 2025, Volume: 24 Issue: 1, 131 - 149, 30.06.2025

Kadir Gömbeyaz

https://doi.org/10.14395/hid.1634265

Abstract

İslam toplumunda ortaya çıkan siyasî-itikadî grupları ve görüşlerini derlemek Müslüman âlimlerin erken dönemlerden itibaren ilgi duydukları bir yazın türüdür. Genel olarak itikadî grupların fikirlerine odaklanan bu eserlerin bir kısmı fırkalara dair bilgi malzemesini derlemeye çalışırken kimisi bununla yetinmeyip onların yanlış görüşlerini ve doğru yoldan ne denli sapmış olduklarını gösterme amacında olmuşlardır. O yüzden fırak yazıcılığı çoğu zaman bir saha araştırmasından ziyade teorik bir zeminde ve kimi zaman da ideolojik kaygılarla ilerlemiştir. İtikadî fırkaları ele alış tarzı, onları tasnif ederken izlediği metot, üslup ve onlara dair kullandıkları bilgi malzemesi bakımından fırak literatürü içerisinde birtakım fırka tasnif gelenekleri bulunduğu çeşitli araştırmacılar tarafından ileri sürülmüştür. Bu fırka tasnif geleneklerinden biri de Horasan ve özellikle Mâveraünnehir bölgesinde ortaya çıkan, itikadî kimlik bakımından kendisini Hanefî, ilerleyen yüzyıllarda da bunun bir uzanımı olarak Mâturidî olarak tanımlayan müelliflerin geliştirdiği Doğu Hanefî (Mâtürîdî) Fırak Geleneği’dir. Bu geleneğin en çarpıcı özelliği 73 fırka hadisini fırka tasnifinin merkezine oturturken bu sayıya her biri onikişer alt koldan oluşan altı ana sapkın fırkaya kurtuluşa eren tek fırkanın ilave edilmesi ile yani 6x12+1=73 matematiksel formülasyon ile ulaşmasıdır. Bu çalışma kendine özgü nitelikleri bulunan Doğu Hanefî (Mâtürîdî) Fırak Geleneği’nin İbâzîliği nasıl algıladığını geleneğin günümüze ulaşan ilk ve en kapsamlı örneği olan Ebû Mutî‘ Mekhûl b. el-Fadl en-Nesefî’nin (ö. 318/930) Kitâbu’r-redd alâ’l-bida‘ ve’l-ehvâi’d-dâlle adlı eserindeki anlatı üzerinden incelemektedir. Bu eser kendisinden sonra geleneğin diğer fırak eserlerini etkileme ve geleneği şekillendirmede oynadığı temel rol nedeniyle seçilmiştir. Çalışmada sadece Ebû Mutî’nin İbâzîlik tasviri ile yetinilmemiş, gerektiğinde geleneğin diğer örnekleri ile de karşılaştırmalar yapılmıştır. Ayrıca eserde İbâzîlerle alakalı verilen bilgilerin gerçekliği de sorgulanmıştır. İbâzîliğe nispet edilen fikirlerin bazı eksik ve yanlış anlamaya sebep verecek yönleri olsa da gerçek İbâzî inançlarıyla büyük oranda uyuştuğu söylenebilir. Ancak bir husus var ki onun uzlaştırılması pek mümkün görünmemektedir. Bu da meşhur tâbiî âlimi Katâde’ye nispet edilen bir sözle dile getirilen İbâziyye’nin “bu ümmetin Mecûsîleri olduğu” ifadesidir. İslam düşünce geleneğinde Mecûsîlikle irtibatlandırılmaya ve benzetilmeye çalışılan ekol, bir hadis rivayetine referansla Kaderiyye ve onun sonraki uzantısı olarak görülen Mu’tezile’dir. Bu mezheplerle Mecûsîler arasında kurulmaya çalışılan benzerlik insan fiilleri konusunda Kaderiyye ve Mu’tezile’nin hayrın yaratıcısı olarak Allah’ı, şerri varlığa getiren olarak da insanı görmeleri ile Mecûsîlerin biri tüm iyiliklerin kaynağı olan iyilik tanrısı ile diğeri tüm kötülüklerin kaynağı olan kötülük tanrısı şeklinde düalist bir tanrı inancı üzerine inşa edilmektedir. Ancak İbâziyye ile Mecûsîlik arasında böyle bir benzerliğin tanrı inancı veya insan fiilleri üzerinden kurulma imkanı yoktur. Zira İbâzîler insanın kendi fiillerini yaratması fikrini reddedip hayr ve şerri Allah’a isnat ederler. Sadece Doğu Hanefî (Mâtürîdî) Fırak Geleneği’nde rastladığımız İbâziyye ile Mecûsîler arasında kurulmaya çalışılan bu irtibatın kaynağı nedir? Bu çalışma kapsamında yürüttüğümüz araştırmaların bulguları, söz konusu irtibatın bu geleneğin eserlerinin İbâziyye ile İbâhıyye kelimeleri arasındaki yazım benzerliği nedeniyle muhtemelen hatalı bir okuma veya yazmaya dayandığını göstermektedir.
Doğu Hanefi Fırak Geleneği’nin belirgin bir özelliği olarak her bir fırkanın görüşü yanlışlanmakta ve kurtuluşa eren fırkanın onlara verdiği cevaplar ve ilgili konuya dair doğru görüş sunulmaktadır. Bu noktada Ebû Mutî‘ İbâziyye’nin görüşlerini verdikten sonra onları eleştirmektedir. Hasılı Doğu Hanefî (Mâtürîdî) Fırak Geleneği açısından İbâzîlik 72 sapkın fırkanın içerisinde yer alan altı ana sapkın fırkadan biri olan Harûriyye/Nâsıbiyye’nin (yani Hâricîlerin) sapkın oniki alt kolundan biridir. Ona nispet edilen görüşlerden, özellikle de Mecûsîlerle kurulan temelsiz benzetmeden hareketle geleneğin müelliflerinin İbâzîleri tanımadıkları ve onlarla doğrudan bir temaslarının olmadığı anlaşılmaktadır. Zaten en nihayetinde bu gelenek içerisinde İbâzîlik gibi mezhepler anlaşılması gereken değil, reddedilmesi gereken ideolojik oluşumlardır.

Keywords

İslam Mezhepleri Tarihi , Doğu Hanefî Fırak Geleneği , Ebû Mutî Mekhûl b. el-Fazl en-Nesefî , 73 Fırka , İbâdîlik

Ethical Statement

Bu yazı, Almanya-Tübingen'de 31 Ağustos – 2 Eylül 2021 tarihlerinde düzenlenen 11th International Conference on Ibadi Studies 2021: (Sacred) Texts and (Social) Contexts: Text Analysis and Hermeneutics in Ibadi Sociaety and Tradition başlıklı sempozyumda “Ibadism in the Hanafite-Maturidite Firaq Tradition” başlığı ile sunulmuş, ancak yayımlanmamış bildirinin, makale formatına getirilmiş halidir.

Ibāḍīsm in the Eastern Ḥanafite (-Māturīdite) Firaq Tradition -With Special Reference to Abū Muṭīʿ Makḥūl b. al-Faḍl al-Nasafī’s (d. 318/930) Kitāb al-Radd-

Abstract

Compiling the political-theological groups and doctrines that emerged within Islamic society has been a genre of literature that Muslim scholars have paid attention since the early periods. While some of these works, generally focusing on the ideas of these groups, attempt to gather data about them, others are not content with this and aim to demonstrate their erroneous views and the extent to which they have deviated from the right path. Therefore, heresiography has often proceeded not as a field study but on a theoretical basis and, at times, with ideological concerns. Various researchers have suggested that within the broader heresiographical literature, certain traditions of sect classification have emerged, distinguished by their approaches, classifying methods, and the types of information they use regarding the sects. One such classification tradition is the Eastern Ḥanafite (-Māturīdite) Firaq Tradition, which emerged in the Khorasan and especially Transoxiana regions, developed by authors who defined themselves in terms of theological identity as Ḥanafite and, in later centuries, as an extension of this, Māturīdite. The most striking feature of this tradition is that it places the 73-sect ḥadīth at the center of its classification, reaching this number through a mathematical formulation in which six main heretical sects, each consisting of twelve sub-groups, are combined with the one saved sect: 6x12+1=73. This study examines how the Eastern Ḥanafite (-Māturīdite) Heresiographical (Firaq) Tradition, with its distinctive characteristics, perceived Ibāḍism through the narrative found in its earliest and most comprehensive surviving example: Kitāb al-Radd ʿalā al-bidaʿ wa al-ahwāʾ al-ḍālla by Abū Muṭīʿ Makhūl b. al-Faḍl an-Nasafī’s (d. 318/930). This work has been chosen due to its fundamental role in shaping the later heresiographical works of this tradition. The study not only analyzes Abū Muṭīʿ’s depiction of Ibāḍism; but also compares it with other examples of the same tradition when necessary. Furthermore, the accuracy of the information provided about the Ibāḍīs in the work is scrutinized. Although some of the views attributed to Ibāḍism may lead to misunderstandings due to omissions or inaccuracies, they can be said to largely align with actual Ibāḍī beliefs. However, there is one particular point that seems difficult to reconcile: the statement attributed to the famous ṭābiʿī scholar Qatāda, describing the Ibāḍiyya as "Magians of this ummah." In the Islamic intellectual tradition, the school that has been compared to or associated with Magianism, based on a reference to a ḥadīth narration, is in fact the Qadarīyya and its later extension, the Muʿtazila. The similarity sought to be established between these sects and the Magians is based on the dualistic belief in God held by the Magians -one god being the source of all good and the other being the source of all evil- while the Qadarīyya and Muʿtazila, regarding human actions, see God as the creator of good and humans as the bringers of evil into existence. However, there is no possibility of establishing such a similarity between the Ibāḍiyya and Magianism through the belief in God or human actions. This is because the Ibāḍīs reject the idea that humans create their own actions and attribute both good and evil to God. What is the source of this attempted connection between the Ibāḍiyya and the Magians, which we only encounter in the Eastern Ḥanafite (-Māturīdite) Firaq Tradition? The findings of our research within the scope of this study indicate that this connection is likely based on an misreading or scribal due to the similarity in the written forms of the words Ibāḍiyya and Ibāḥiyya in the works of this tradition.
A distinct characteristic of the Eastern Ḥanafite Firaq Tradition, the views of each sect are refuted, and the responses of the saved sect along with the correct view on the relevant issue are presented. At this point, Abū Muṭīʿ first presents the views of the Ibāḍiyya and then proceeds to criticize them. In conclusion, from the perspective of the Eastern Ḥanafite (-Māturīdite) Firaq Tradition, Ibāḍism is considered one of the twelve heretical subgroups of Ḥarūriyya/Nāṣibiyya (i.e., the Khārijites), which is one of the six main deviant sects among the 72 misguided ones. Based on the views attributed to it, especially the baseless analogy established with the Magians, it is understood that the authors of the tradition did not have direct knowledge of the Ibāḍīs or contact with them. Ultimately, within this tradition, sects like Ibāḍism are not seen as ideological formations to be understood, but rather as ones to be rejected.

Keywords

History of Islamic Sects , Eastern Ḥanafite (Māturīdite) Firaq Tradition , Abū Muṭīʿ Makḥūl b. al-Faḍl al-Nasafī , 73 Sects , Ibāḍīsm

References

• ʿAbd al-Jabbār, Aḥmad Qāḍī. Sharḥ al-uṣūl al-khamsa. ed. ʿAbd al-Karīm ʿUthmān. 3rd ed. Cairo: Maktabat al-Wahba, 1996.
• Ashʿarī, Abū al-Ḥasan ʿAlī b. İsmāʿīl. Maqālāt al-İslāmiyyīn wa ikhtilāf al-muṣallīn. ed. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.
• Baghdādī, Abū al-Manṣūr ʿAbd al-Qāhir b. Ṭāhir. al-Farq bayn al-firaq. ed. Muḥammad Muḥy al-dīn ʿAbd al-Ḥamīd. Beirut: al-Maktabat al-‘Asriyya, 1995.
• Bahcıvan, Seyit. “al-Qism al-awwal”. Kitāb al-Radd ʿalā ahl al-bidaʿ wa-l-ahwā al-ḍālla. mlf. Abū Muṭīʿ al-Nasafī. Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 2013, 29-102.
• Bazdawī, Abū al-Yusr Muḥammad b. Muḥammad. Uṣūl al-dīn. ed. Hans Peter Linss. ḍabṭ and taʿlīq by Aḥmad Ḥijazī al-Saqqa. Cairo: al-Maktabat al-Azhariyya li-l-Turāth, 1424/2003.
• Birinci, Züleyha. “Ebû Mutî’ en-Nesefî’nin Mezhebî Kimliği: Mürciî veya Kerrâmî Olduğuna Dair İddiaların Değerlendirilmesi [The Sectarian Identity of Abū Mutī‘ al-Nasafī: Evaluation of the Allegations that He is a Member of Murjiʾa or Karrāmiyya]”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2021), 226-257. https://doi.org/10.32950/rteuifd.1007430
• Birinci, Züleyha. “Muhammed b. Kerrâm ile Mekhûl en-Nesefî'nin Kelâmî Görüşlerinin Karşılaştırılması [A Comparison of the Theological Views of Muḥammad b. Karrām and Makḥūl al-Nasafī]”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 58 (2023), 63-95. https://doi.org/10.21054/deuifd.1356145
• Chorumī, ʿUmar. al-ʿUrwat al-munjiya fi l-firqat al-nājiya. İstanbul: Süleymaniye Manuscript Library, Âşir Efendi, 189.
• Çoban, Muhammed İkbal. Fırak Literatüründe İbadiyye Mezhebi [Ibāḍiyya in Islamic Heresiography]. Kocaeli: Kocaeli University, the Institute of Social Sciences, M.A. Thesis, 2024.
• Derviş, Ahmed Dilgīr, Mirʿāt-i ʿAqā’id. İstanbul: Süleymaniye Manuscript Library, Hacı Mahmud Efendi, 1514.
• Eski, Duran. Mezhepler Tarihi Yazıcılığında Doğu Hanefî Geleneği: Ebû Muhammed Osmān el-Kirmanî Örneği [The Eastern Ḥanafite Tradition in the Historiography of Islamic Sects: The Case of Abū Muḥammad ʿUthmān al-Kirmānī]. Ankara: Kitap Dünyası, 2023.
• Eski, Duran. “Bir Mezhepler Tarihi Kaynağı Olarak Fıraku’l-Müfterika [al-Firaq al-Muftariqa as a Source of Islamic Sects]. e-Makâlât 11/1 (2018): 147-176. https://doi.org/10.18403/emakalat.390352.
• Fazārī, ʿAbd Allāh b. Yazīd. “Kitāb al-futyā”. Early Ibāḍī Theology: Six Kalām Texts by ‘Abd Allāh b. Yazīd al-Fazārī. ed. Abdulrahman al-Salimi-Wilferd Madelung. Leiden, Boston: Brill, 2014.
• Gömbeyaz, Kadir. “Bâbertî’ye Nispet Edilen Bir Fırak Risalesi Hakkında Tespitler ve Mülahazalar [Notes on a Heresiographical Epistle Attributed to al-Bābartī]”. e-Makalat 5/1 (2012), 7-33.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri [Heresiological Classifications in Islamic Literature]. Bursa: Uludağ University, the Institute of Social Sciences, PhD Dissertation, 2015.
• Gömbeyaz, Kadir. “Doğu Hanefî Fırak Geleneğinin Ebû Hanîfe ile İrtibatlandırılmasının İmkânı [The Possibility of Engagement of Eastern Ḥanafite Firaq Tradition with Abū Ḥanīfa]”. Devirleri Aydınlatan Meş’ale: İmâm-ı A’zam –Ulusal Sempozyum Tebliğler Kitabı 28-30 Nisan 2015 Eskişehir. ed. Ahmet Kartal-Hilmi Özden. 505-511. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 2015.
• Gömbeyaz, Kadir. “The Influence of the 73 Sects Ḥadīth on the Classification of Theological Sects in Islamic Heresiographical Literature”. ULUM 1/2 (2018) 246-259. https://doi.org/10.5281/zenodo.3354414.
• Harputlu, Ahmet Selim. “Ömer Çorumî’nin el-Urvetü’l-Münciye Fî’l-Firkati’n-Nâciye Adlı Fırak Risalesinde 73 Fırka Rivayetine Dâir Dilsel Analizler ve İslam Fırkalarının Tasnifi [Semantic Analysis of Seventy-three Sects Hadith and The Classifocation of Islamic Sects in Omar Corumi’s Heresiographical Epistle al-Urwa al-Munjiya fi’l-Firqa al-Najiya]”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2021), 55-80, https://doi.org/10.47098/bayburt-ilahiyat.1021773.
• Ibn al-Jawzī, Abū al-Faraj ʿAbd al-Raḥmān b. ʿAlī. Kitāb Talbīs al-Iblīs. ed. Aḥmad ʿUthmān al-Mazīd. 3 vols. Riyāḍ: Dār al-Watān li-l-Nashr, 1423/2002.
• Ibn Kemal Pasha. Risāla fī tafṣīl al-firaq al-Islāmiyya. in Khams rasā’il fī l-firaq wa-l-madhāhib. ed. Seyit Bahcıvan. Qairo: Dār al-Salām, 1425/2005, 125-161.
• ʿIrāqī, Abū Muḥammad ʿUthmān b. ʿAbd Allāh b. al-Ḥasan al-Kirmānī. al-Firaq al-muftariqa bayn ahl al-zaygh wa-l-zandaqa. İstanbul: Süleymaniye Manuscript Library, Süleymaniye, 792.
• ʿIrāqī, Abū Muḥammad ʿUthmān b. ʿAbd Allāh b. al-Ḥasan al-Kirmānī. al-Kanz al-Khafī. Riyad: al-Malik ‘Abd al-Azīz Manuscript Library, 3570.
• ʿIrāqī, Abū Muḥammad ʿUthmān b. ʿAbd Allāh b. al-Ḥasan al-Kirmānī. Sapıklarla Dinsizlerin Çeşitli Mezhepleri: al-Firaq al-muftariqa bayn ahl al-zaygh wa-l-zandaqa. ed. and trans. Yaşar Kutluay. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1961.
• ʿIrāqī, Abū Muḥammad ʿUthmān b. ʿAbd Allāh b. al-Ḥasan al-Kirmānī. Zikru’l-Fırak ve esnâfu’l-kefera: İslam Mezhepleri ve İslam Dışı Gruplar. trans. Duran Eski. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2025.
• Izkawī, Abū Jābir Muammad b. Jaʿfar. al-Jāmī. tsh. Aḥmad b. Sāliḥ Shaikh Aḥmad. 6 Volumes. Oman: Oman Saltanate Wizārat al-Turāth wa-l-Thaqāfa, 2018.
• Jannāwunī. Abū Zakariyya Yaḥyā. Aqīdat al-tawḥīd. in Pierre Cuperly. “Une Profession de Foi Ibāḍite: La Profession de Foi d’Abū Zakariyyāʾ Yaḥyā ibn al-Ĥayr al-Ǧannāwunī”. Bulletin d’Etudes Orientales 32-33 (1981-1982), 47-54.
• Kılavuz, Ulvi Murat. “Kuzey Afrika İbâzî Akidesi: Cenâvünî Örneği”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/2 (2015) 92-100.
• Lewinstein, Keith. Studies in Islamic Heresiography: The Khawarij in Two Firaq Traditions. Princeton: Princeton University, PhD Dissertation, 1989.
• Massignon, Louis. Essai sur les Origines du Lexique Technique de la Mystique Musulmane. Paris: Geuthner, 1922.
• Nasafī, Abū Muṭīʿ Makḥūl b. al-Faḍl. Kitāb al-Radd ʿalā ahl al-bidaʿ wa-l-ahwā al-ḍālla. “Le Kitab al-radd ‘ala l- bida’ d’Abu Muti’ Makhul al-Nasafi”. trans. Marie Bernand. Annales Islamologiques 16 (1980), 51-126.
• Nasafī, Abū Muṭīʿ Makḥūl b. al-Faḍl. Kitāb al-Radd ʿalā ahl al-bidaʿ wa-l-ahwā al-ḍālla. ed. Seyit Bahcıvan. Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 2013.
• Nasafī, Abū Ḥafṣ Najm al-Dīn ʿUmar. al-Risāle fī bayān al-fıraq wa-l-madhāhib. Süleymaniye Manuscript Library, Fatih, 5436, 46b-47b.
• Öğe, Furkan Ramazan. “Fırak Literatüründen Hareketle Osmanlıda Mezhepler Tarihi Yazıcılığı: 15-16. Yüzyıllar- [Ottoman Sects Historiography Through the Literature of Firaq: 15-16th Centuries]”. Hitit İlahiyat Dergisi 23/1 (2024), 8-46. https://doi.org/10.14395/hid.1438069.
• Öğe, Furkan Ramazan. İmparatorluk Çağında Osmanlı Mezhepler Tarihi Yazıcılığı [Ottoman Sects Historiography in the Age of Empire]. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Öztürk, Aysel-Alimoğlu Sürmeli, Zeynep. “Mezhepler Tarihi Literatüründeki Benzerlikler Üzerine Bir Çalışma: Kitâbu’r-Redd ve Telbîsü İblîs Örneği [A Study on the Similarities in the Literature of Sects History: The example of Kitâb al-Radd and Talbis Iblis]”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 13/2 (2020), 669-712. https://doi.org/10.18403/emakalat.820896.
• Qurṭubī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Aḥmad al-Anṣārī. al-Jāmiʿ li-aḥkām al-Qurʾān. taṣhīh Hishām Samīr al-Bukhārī, 21 Volumes. Riyāḍ: Dār Alam al-Kutub, 1424/2003.
• Rudolph, Ulrich. Al-Māturīdī and the Development of Sunnī Theology in Samarqand. trans. by Rodrigo Adem. Leiden: Brill, 2015.
• Salim, Mohammed Meelad Saeid. Safiyuddin Ebu Muhammed el-Kirmani’nin “el-Kenzu’l-Hafî fî İhtiyârâti’s-Safî” Adlı Kitabının 115. Babının İnceleme ve Tahkiki. Kastamonu: Kastamonu University, The Institute of Social Sciences, MA Thesis, 2018.
• Sālimī, Abū Shakūr. al-Tamhīd fī bayan al-tawḥīd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Beirut: Dār Ibn Ḥazm, 2017.
• Shahrastānī Abū al-Fatḥ Muḥammad b. ʿAbd al-Karīm. al-Milal wa l-niḥal. ed. Amīr ʿAlī Mahnā-ʿAlī Ḥasan Fāʿūr. 2 Volumes. Beirut: Dār al-Ma‘rifa, 1996.
• Tan, Muzaffer. “Hanefî-Mâturîdî Fırak Geleneği Bağlamında Mezheplerin Tasnifi Meselesi [The Problem of Classification of Islamic Sects in the Context of Hanafite-Maturidite Heresiography]”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/2 (2008) 121-152. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000972.
• The Message of the Qurʾān. trans. Muhammad Asad. Bristol: The Book Foundation, 2003.